باسى کۆتاییەکان
لە نێوان زەمەنى تەقلیدىو فەزاى سبریانى
(خوێندنەوەیەک بۆ کتێبى باسى کۆتاییەکان، کردنەوەکانى بە جیهانبوون و تەلەزگەکانى شوناسنامەى عەلى حەرب)
 

عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا

یەکێک لەو توێژەرو نووسەرانەى کە بەردەوام دەمەتەقێو گفتوگۆى رۆشنبیریی و فیکریى سەردەم دەوڕوژێنێ (عەلى حەرب)ە، و خاوەنى چەندان تێزو کتێبى بە پێزى وەک (هیرمینۆتیکاو حەقیقەت،1995)، (رەخنەى حەقیقەت، 1992)، (پرسیارەکانى حەقیقەت و بارمتەکانى فیکر، 1994)، گوتارى ناسنامە، سیرەى فیکرى، 1996)، (وەهمەکانى دەستەبژێر، یان رەخنە لە رۆشنبیر،1997)، (بیرکردنەوەو رووداو،1997)و (باسى کۆتاییەکان، کردنەوەکانى بە جیهانبوونو تەلەزگەکانى شوناسنامە،2000) کۆمەڵێکى دیکە.
(عەلى حەرب) لە کتێبى باسى کۆتاییەکان کە (سەڵاح حەسەن پاڵەوان) کردوویە بە کوردى، مرۆڤى سەردەم لەوەدا دەبینێتەوە کە بە شێوەیەکى گەردوونى بیر دەکاتەوەو بەردەوام لە رێگەى تۆڕە ئاڵۆزو مەزنەکانى پەیوەندییەوە مامەڵە دەکات، بەردەوام بە سەرکەوتنە لە رادەبەردەرەکانى ئاسۆیەکى بەرفرەوان بۆ ژیان و بوون دەکاتەوە، لەوێشەوە لە رێگەى پرسیارەکانییەوە، لە رێگەى هەڵدانى رووە جۆراوجۆرەکانى راستی و جوانییەوە رووبەرووبوونەوەیەکى مەزنى فیکرىو تەکنیکىو ئابوورىو سیاسى بەرێوە دەبات، بەو مانایەش مرۆڤى سەردەم ئەو مرۆڤەیە کە زەمەنى تەقلیدى بە زەمەنى فیعلى دەگۆڕێت، لەوێوە نایەت کە کلتور سیستەمێکى داخراوە، بەڵکو لەوێوە دێت کە کلتور دەزگایەکە بۆ بونیادنانى مانا، هەوڵدەدات لە رێگەى دووبارە داڕشتنەوەى چەمکەکانەوە، لە رێگەى ئەزموونو لە بەر رۆشنایى دەستکەوتە هەنووکەییەکانەوە بە شێوەیەکى نوێ مرۆڤى بە میرات بۆماوە بگۆڕێت، مرۆڤى سەردەم هەرگیز خۆى بە پاسەوانى کەلتورو بیروباوەڕ لە قەڵەم نادات، بەڵکو باوەش بۆ هەموو کلتورەکان دەکاتەوە، واتە ئەو مرۆڤەیە کە لە جێگەى یاساى بە کافربوون، هەوڵدەدا ئازادى بە هەر کەسێک بدات بۆ ئەوەى پرۆسیسەى بیروباوەڕى خۆى بکات، مادامەکى دەکەوێتە ژێر رکێفى گفتوگۆى گشتىو زیان بە بارى گشتى ناگەیەنێتو سیستەمى کۆمەڵایەتى خراپ ناکات . ئیتر مرۆڤى سەردەم ئەو مرۆڤەیە کە بەردەوام لە رێگەى ئیبداعەوە پرسیارى سەرسوڕهێنەر بە رووى دنیاو یوون بەرز دەکاتەوە.
هەروەها لەو کتێبەدا ئەوەى لاى (عەلى حەرب) جێگەى بەدواداچوون و لێوردبوونەوەى قووڵە ئەو جۆرە رۆشنبیرە بێ کردانە نین، کە بەردەوام ملکەچى واقیعێکى نەزۆکنو هیچ جولەیەکیان لێبەدى ناکرێت، خۆیان لە هەموو جۆرە لێپرسراوێتیەک دەکێشنەوە، وەک چۆن ئەو رۆشنبیرانەش نین کە بەردەوام خۆیان بە هەموو جۆرێک بە دەسەڵاتەوە هەڵواسیوە، بە مانایەکى دیکە ئەوەى (عەلى حەرب) باسى دەکات ئەو جۆرە رۆشنبیرانەن کە هەڵگرى بەها بەرزەکانى مرۆڤایەتىو فیکرى راستەقینەنو بەردەوام رووە ناشیرنەکانى دەسەڵات دەخەنە روو، نەک هەر هێندە بەڵکو دەیخەنە بەر دیدى رەخنەگرانەو بەدواچوونى بەردەوامەوە، وەک (ئەدۆنیس) دەڵێت: فیکری راستەقینە دەسەڵاتی خۆش ناوێت، نابێتە بابەتی ململانێ، بەڵکو دەبێتە بابەتی گفتوگۆ و دانوستاندن ، هەر لە رێگەى ئەو دانوسانو ململانێیەوە دەشێ بەشدارى لە پەرەپێدانو بەرەوپێشچوونى مەعریفەو فیکرى سەردەم بکات.
لێرەوەیە (عەلى حەرب) دەیەوێت پێناسەیەکى دیکە بۆ رۆشنبیر بخاتەوە کە زۆر جیایە لە پێناسە (گرامشى)یەکەوە ئیتر رۆشنبیر لاى ئەو کرێکارى کایە مەعریفیەکانە، هەر لێرەشەوە دەشێ چاو بە چەمکى ئازادى بگێڕینەوە، چونکە دواى ئەوەى پرۆژەکانى ئازادى دووچارى بەزینو وێرانبوون هات، لەم حاڵەدا پێویستە کە واز لەگوتەزا باوەکانى وەک (دەستەبژێرو جەماوەر)، (بانگەشە خوازو قوربانى) بهێنین، بۆ نموونە دەستەبژێر بەناوى رۆشنگەرىو ئازادى، زۆردارى بەرهەم هێنا، عەقڵیەتى قوربانیخوازیش مرۆڤى پەرپووتى بەرهەم هێناوە، یان دووبارە قەیرانەکانى بەرهەم هێناوە، باشتر وایە مامەڵەکردنمان لەگەڵ ئازادى لەڕێگەى تۆڕى نوێى چەمکەکانى بەرهەمهێنانو داهێنانو چالاکىو لێپرسراوییەتو بەشداربوونەوە بێت، کاتێک لەبرى قسەو باس لەبارەى دەستەبژێرو جەماوەرو قسەمان لەکەرتى بەرهەمهێنان یان بکەرى کۆمەڵایەتى یان خودى ئەو مرۆڤە کرد کە تواناى داهێنانو خەلقکردنى هەیە، لەم حاڵەتەدا رۆشنبیرو ئەوانیدیکە لە کرێکارانى تەواوى کەرتەکان لەیەک ئاستدا دەپێورێن، بەشێوەیەک کە ئاڵوگۆڕىو کارلێکردن، لە پرۆسەى بونیادنانەوەو گۆڕانکارىو گەشەپێدان لەنێوان دووکارکەرو دوو بەرهەمهێنەر وەک یەک بەڕێوە دەچێ و هیچ جیاوازیشى لەگەڵ لێپرسراوانو هاوبەشەکاندا نییە.
ئیتر لێرەوە رۆڵى پیرۆزى رۆشنبیران پێویستى بە چاوپێخشانەوەو لێوردبوونەوەو خوێندنەوەى جیاواز هەیە، ئیتر زەمەنى (زوڵا)و (سارتەر) بەسەرچوو، ئیتر پێگەکانى رۆشنبیر گومان دەیبات، هەرگیز ناشێ بەهەمان شێوەى پێشوو بیریان لێبکەینەوە، دەبێ بۆ ماناو پێوانەیەک بگەڕێین کە قابیلى سەردەمى ئینتەرنێتو فەزاى سبریانى و شۆڕشی تەکنۆلۆژىو ژمارەکانە، مانایەک کە هاوشانى مرۆڤى سەردەمە، لێرەوە رۆشنبیر پیاوێک نییە لەسەر شانۆ قسەمان بۆ بکاتو هەڵوێست بنوێنێ، پیاوێک نییە چەپڵەى بۆ لێبدرێو ستایش بکرێ، پیاوێک نییە کەلە سەرووى ئاستى هۆشیارى لەسەرووى مەعریفەو هەستى کۆمەڵگاوە بێ، یان وەک پیاوێکى هاوپەیوەست کۆمەڵێک چەمک بەرزبکاتەوەو کۆمەڵێکى دى بشارێتەوە، پیاوێک نییە دەستمان بگرێو هەڵمانخزێنێ و خیانەت لە بیروڕاکانمان بکات و لافیش بە خیانەت و وزەى هەڵخزێنى ناوەوەى خۆى بکات، ئیتر پیاوێکە رووت، پیاوێکە ئەمڕۆ ناتوانێ کەس هەڵخەڵەتێنێ، پیاوێکە دەشێ لە باشترین حاڵەتدا فۆڕمێک بێ لەو فۆڕمانەى کە بە هۆى فیکرو کردەى داهێنەرانەى خۆیەوە وزە کەبتکراوەکانى ناوەوەى مرۆڤ بەرز بکاتەوە، پیاوێکە لە باشترین حاڵەتدا دەشێ بەشدارى لەوەجوڵەخستنى هێزەکانى ناوەوەى مرۆڤ بکات.
کەواتە دیاردەى بە جیهانیبوون سەرەڕاى ئیشکالییەتەکانى، دیاردەى داهێنانو پرۆسیسەکردنى فیکرو مەعریفەو سەرمایە لەخۆ دەگرێت، بە جیهانیبوون رستێک پرۆسەى یەکانگیرو تێکچرژاوە، خۆى لە بزاڤ و بیرو سەرمایەو زانیارییەکان بەرجەستە دەکات و هەر لەوێشەوە دەلالەت لە ئابوورى ئەلکترۆنی و راگەیاندن و بوارەکانى تەلەفزیۆن و ئەو واقیعە دەکات کە لە دەرئەنجامى شۆڕشی زانیارییەکان سەرچاوە دەگرێ. هەر بەو مانایەش داهێنان دەبێتە چەمکى مرۆڤى سەردەم، چەمکێکە مرۆڤ وەک سێنتەرى گەردوونو سەروەرى سروشت دەخاتە روو، رێگا خۆشکەرە بۆ پرۆسیسەکردنى وزە کەبتکراوەکان، رێگا خۆشکەرە بۆ بەشدارى کردنى جیدیانەى ژیان، رێگا خۆشکەرە بۆ پراکتیزەکردنى خەونو هیوا دواخراوەکانى خودو سەدەکانى پێشووى مرۆڤایەتى، هەر لەوێشەوە دەشێ هەڵوێستى مرۆڤ، هەڵوێستى هێزو چالاکی و کردەو بزاڤەکانى ناوەوەى مرۆڤ بێ، نەک بەمانا تەقلیدییەکەى، بەڵکو بەو مانایەى کە مرۆڤ هەمیشە قابیلى بەرەوپێشچوونو گۆڕانە، بەو مانایەى کە مرۆڤ خۆى کردەیەکى ئیبداعییەو هەمیشە دەکەوێتە دەرەوەى زەمەنو دەرەوەى شوێنەوە، دەکەوێتە سەروورى پێوانەکانو فۆڕمەکانیانەوە.
لە سەردەمى بە جیهانیبووندا ملیۆنان دەبینین لە نێوان جەختکردنى ناسنامەو ونبوونى ناسنامەدا دەژین، لە نێوان ئوسولییەتو هەڵوەشاندنەوەى ئیختیارەکان، تەواوخۆیان ونکردوە، بەڵام دەبێ بزانین کە بە جیهانیبوون وەک گۆڕانکارییەکى مێژوویی، یان بەخشیش تەکنەلۆژیا، مەترسی بایەخەکەى لەسەر چۆنییەتى مامەڵەکردن وەستاوە، کەواتە پێویستە دەرگا لە ناسنامەکان بکەینەوە پێویستە جیاوازییەکان وەک جیاوازى تەماشا بکەین، دەرگا لە رەگەزەکانى پێناسە بکەینەوە، دەبێ بزانین کە ویژدانى زیندوو لە فرەڕەنگى دایە، یان بەرجەستەکردنى رەنگێک بەسەر تەواوى رەنگەکانى دیکە، یان بەرجەستەکردنى تەنیا رەگەزێک لە رەگەزەکانى ناسنامە، چونکە رەتکردنەوەى ئەویدى دنیاییەک وێنە دەکات کە ستەم تیایدا باڵا دەستە، دنیایەکى تۆتالیتێر، دنیایەک کە پێویستى بە بەرەیەک لە ستەمکارو خوێنڕێژ هەیە، ئەمڕۆ ئەو بیرکردنەوەیە، بیرکردنەوەیەکى میتۆلۆژیانەیە، بیرکردنەوەیەکە پشتبەست بە حیکایەتە گەورەکان، ئەو جۆرە لە بیرکردنەوە راستەوخۆ دەلالەت لە فەرامۆشکردنى جیاوازییەکان دەکات، ئیرادەو هێزى مرۆڤ دەخاتە پەراوێزەوە، راستەوخۆ فەرامۆشکردنى ئیرادەو ئیبداعە.
(ئەمین مەعلوف) دەڵێت: کاتێک تاوانێک بەناوى بیروڕا دەکرێت، خودى بیروڕاکە تاوانبار نییە، چونکە (دەق) کار لە حەقیقەتى دنیا ناکات، تەنها لە دووتوێى بۆچوونى ئێمەوە نەبێت، لەهەر سەردەمێکدا چەند رستەیەک دەڕوا، چەند رستەیەک کە نایبینین، ئەو لایەنەى کە دەمانەوێت بەرجەستەى بکەین، ئەگەر بەشێکى پەیوەندى بە زمانى چەمکو رۆشنبیرییەوە هەبێت، بەشێکى راستەوخۆ پەیوەندى بە یادەوەرییەوە هەیە، بەڵام چۆن دەتوانین لەدەرەوەى یادەوەرییەوەیە لە رێگەى دووبارە فۆرمەلەکردنى پێکهاتەکانى فیکرەوە خوێندنەوەى جۆراوجۆر ئەنجام بدەین، دەشێ ئەو پرسیارە دەرهاویشتەى ئەو بۆچوونەى (ئەمین مەعلوف) بێ کە دەڵێ: چۆن دەتوانین بڵێین (پۆل پۆت) پەیوەندى بە مارکسییەوە نییە، رژێمى (بینۆشیە) پەیوەندى بەمەسیحییەتەوە نییە، پاشان دەپرسێ ئایا بە راستى لە مەسیحییەت لێکبووردن هەبووە، مەسیحییەت رێزى ئازادى گرتووە، دیموکراسی بووە، با بۆ ئەمە کتێبە مێژووییەکان هەڵدەینەوە.
کەواتە چەمکى (لێبوردن) پەیوەندى نێوان لێبوردەو لێبوراو دەسەپێنێ، ئەوەى ئەو پەیوەندییەش رێکدەخاتەوە جگەلە (هاوسەنگى) هێز شتێکى دیکە نییە، واتە چەمکى لێبوردن هیچ کاتێک رێزگرتنى ئەو بیرڕایانە ناگرێتەوە کە ناکۆکن لەگەڵیاندا، بەڵکو ئێمە لە یەکێک دەبوورین کە ناتوانین رێگەى لێبگرین، ئەوەى کە دەشبورێ لاوازە، دەشێ کاتێک بەهێز بێت بە پێچەوانەوە نەبوورێ
لێرەوە دەبێ بڕوامان وابێ کە دنیا بەبآ فیکرو کردە ئیبداعییەکان ناتوانێ خۆى لە جیاوازىو ناکۆکی و هاوگونجان و گۆڕان نزیک بکاتەوە، ناتوانێ رەنگەکان بۆخۆى دابڕێژێو گۆڕان پراکتیزە بکات، بەو مانایەى کە گۆڕان رێکخستنى پەیوەندی رەگەزەکانى هێزەو پشت بە وزەکانى ناخى مرۆڤى داهێنەرەوە دەبەستێ، هەروەها هەرگیز فیکرو داهێنانیش بێ ئازادى بوونى نییە، ئازادیش پابەندى ئیرادەى خودو وزە لەبننەهاتووەکانى ناخى مرۆڤى داهێنەرە، بەڵام داهێنان و وزە خەفەکراوەکانى ناخى مرۆڤ هەرتەنها پابەندى شوێن و زەمەنێکى دیاریکراو نییە، ئەمڕۆ پەیوەندییەکانى شوێن کات، پەیوەندییەک نییە لە دووتوێى سنورو زەمەنى دیاریکراو بێتە بەرهەم، بەڵکو پەیوەندییەکە راستەوخۆ لە فیکرو داهێنانەوە هەڵدەقوڵێو لە رێگەى بوارەکانى راگەیاندنەوە دەکەوێتەوە سەر شاشە، ئەمڕۆ راگەیاندن تەواوى ماوەکان و سنورەکان لەیەکدا دەتوێنێتەوەو ژیان لە چەمکو دەلالەتى نوێدا بونیاد دەنێتەوە، ئەمڕۆ ئازادی و بیرکردنەوەى ئازادیش لەوەدایە کە بتوانى لە دووتوێى رەگەزە تەباو ناکۆکەکانەوە، هاوگونجانێ لەگەڵ بەرامبەر بسازێنى، هاوگونجانێ کە رەنگەکان فەرامۆش نەکات، واتە خودى ئازادى پابەندى خودى جیاوازییەکانیشە.