مه‌ریوان وریا قانیع
بێده‌نگیی و کۆکوژیی
ئاماده‌كردنی حه‌مه كاكه‌ڕه‌ش
ئه‌م گفتوگۆیه یه‌کێکه له گفتوگۆیه‌کانی کتێبی (
بێده‌نگیی و کۆکوژی*)
کتێبی بێده‌نگیی و کۆکوژیی کۆمه‌ڵێک گفتوگۆیه له‌گه‌ڵ چه‌ند نووسه‌رو ڕۆشنبیرێک دا
بۆ قسه‌کردن ده‌رباره‌ی کاره‌ساتی ئه‌نفال، له‌مڕۆژانه دا کتێبی( بێده‌نگیی و
کۆکوژیی) ده‌که‌وێته به‌ر دیده‌ی خوێنه‌ران، به‌چاکم زانی له 20 هه‌مین ساڵ
وه‌گه‌ری کاره‌ساتی ئه‌نفال هه‌ر جاره‌و یه‌کێک له گفتوگۆکان بیخه‌مه به‌ردیده‌ی
خوێنه‌ران.
حه‌مه کاکه‌ڕه‌ش
ڕوونکردنه‌وه:
پار، کتێبێکم به ناوی ( گفتوگۆ له سه‌ر خوانی خوێنین ) بڵاو کرده‌وه که
کۆمه‌ڵێک دیدار بوو له باره‌ی کاره‌ساتی ئه‌نفاله‌وه، ئه‌مساڵیش به‌مه‌به‌ستی
ئاماده‌کردنی کتێبی دووه‌می هه‌مان پرۆژه که به ناوی ( بێده‌نگیی و کۆکوژیی )
یه‌وه ده‌بێت و له ئاینده‌یه‌کی نزیکدا چاپ ده‌بێت، په‌یوه‌ندیم به چه‌ند
نوسه‌رو ڕوناکبیرێکه‌وه کرد، خۆشحاڵانه به‌ده‌نگمه‌وه هاتن. یه‌کێک له‌و
ئازیزانه مه‌ریوان وریا قانیع بوو. کاتێک من پرسیاره‌کانم بۆ نارد ئه‌و وتارێکی
له‌سه‌ر کاره‌ساتی ئه‌نفال ئاماده‌بوو، له‌بری وه‌ڵامدانه‌وه‌ی پرسیاره‌کان،
وتاره‌که‌ی بۆ ناردم. دوای ئه‌وه‌ی وتاره‌که‌م خوێنده‌وه هه‌ستمکرد وه‌ڵامی برێک
له پرسیاره‌کانی منی تێدایه بۆیه به خۆشحاڵییه‌کی زۆره‌وه کردم به به‌شێک له
کتێبه‌که‌م.
حه‌مه کاکه‌ڕه‌ش
پرسیاره‌کان
ئه‌گه‌ر بهاتایه ئه‌نفال له وڵاتێکی ئیسلامیدا ڕووینه‌دایه و هه‌روه‌ها
مانایه‌کی ئیسلامیشی پێنه‌درایه، پێتانوایه ئه‌نفال بتوانرایه نوقمی
بێده‌نگیه‌کی وابکرێت، هه‌م له لایه‌ن وڵاتانی دراوسێوه تا ده‌گاته هه‌موو وڵاته
ئیسلامیه‌کانی دونیا، ئه‌وسا وڵاتانی ئه‌وروپی؟
ئه‌و هۆکارانه چین که ئه‌نفال له هۆشیارییه‌کی سیاسی ساده‌وه که ته‌نها له
یاد کردنه‌وه‌ی سه‌رپێیانه‌ی ساڵانه‌دا قه‌تیسبووه، ده‌گوازێته‌وه بۆ
هۆشیارییه‌کی کلتووری، له‌و بێده‌نگییه‌ی که خاوه‌نی قسه نییه ده‌گوازێته‌وه بۆ
بیرکردنه‌وه‌یه‌ک به ده‌نگی به‌رز. هه‌روه‌ها ئه‌م بێده‌نگیه چه‌ند په‌یوه‌ندی
به کورد خۆیه‌وه هه‌یه، هه‌م له ئاستی به‌رپرسیارییه‌تی کۆمه‌ڵگای کوردی بۆ
ئه‌نفال و هه‌م له ئاستی ده‌سته‌ڵاتی کوردی خۆیدا ؟
ئه‌و پێشنیاره تایبه‌تیانه‌ی ئێوه چین. بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌نفال وه‌ک کاره‌ساتێکی
سیاسی مێژوویی له یادوه‌ری ئینسانی کورددا به چه‌شنێک بمێنێته‌وه که هه‌میشه
جێی ئاوڕدانه‌وه و قسه‌کردن بێت له سه‌ری له لایه‌ن ئه‌و نه‌وانه‌ی که له
دواڕۆژی کۆمه‌ڵگای ئێمه‌دان؟
ئایا ئه‌ده‌بی کوردی به ته‌عریفه جیاوازه‌کانی ئێوه‌وه بۆ ئه‌ده‌ب چه‌ند
به‌رپرسیاره له‌به‌رده‌م بیرنه‌کردنه‌وه‌دا له ئه‌نفال؟
ئایا ئاستی ئه‌و ترسه شاراوه‌یه‌ی لای ئینسانی کورد هه‌یه به‌رامبه‌ر کوردبوونی
خۆی، ترسێکه خاوه‌نی هێزێکی ڕۆشنبیری وایه که بتوانێت له بری تۆڵه خۆبکات به
هێزێک که هه‌ڵگری لێبووردن بێت. ئایا ئه‌م هێزه چه‌ند ده‌سته‌ڵاتی کوردی لێی
به‌رپرسیاره و چه‌ندیش کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی و ڕۆشنبیره‌کانی به‌رپرسیارن له
پیشاندانی؟
مه‌ریوان وریا قانیع
ئەنفال وەک جینۆساید
ئەنفال وەک برینێکی نەتەوەیی
ئەوەی توندوتیژی بەعس لە ئەنفالدا لە
توندوتیژییەکانی دەرەوەی ئەنفال جیادەکاتەوە ئەم خەسڵەتە جینۆسایدییەیە.
مه‌ریوان وریا قانیع.
مەریوان وریا قانیع
١. سەرەتایەکی گشتی.
بەداخەوە تا ئەمڕۆش زۆرجار کە باس لە کارەساتەکانی ئەنفال دەکرێت باس لە گشتێتی ئەو
چەوساندنەوە نەتەوەیی و سیاسی و فەرھەنگییە دەکرێت کە میللەتی ئێمە بەدرێژایی
ساڵەکانی دەسەڵاتدارێتی بەعس، ئەگەر نەڵێم بەردێژایی ساڵەکانی دروستبوونی دەوڵەتی
عێراقی، ڕووبەڕوویبۆتەوە. باس لە مێژووی پەیوەندییە توندتیژییەکانی نێوان بەعس و
کورد دەکرێت، باس لەو ناھەموارییە گشتییە دەکرێت کە بەعس بەسەر کوردوستانیدا
ھێناوە. واتە ئەمڕۆ کە باس لە ئەنفال دەکرێت باس لە گشتێتی مێژوویەکی بریندار و
پڕخوێن ە پڕ فرمێسک دەکرێت، لەکاتێکدا ئەنفال یەکسان نییە بە مێژووی چەوساندنەوەی
بەعس بۆ کورد و یەکسان نییە بە مێژووی بەکارھێنانی توندتیژیی بەعس دژ بە کورد و
یەکسان نییە بە سەرجەمی ئەو سیاسەتە تایبەتانەی بەعس بەرامبەر بە کورد بەکارھێناوە.
تاوانەکانی بەعس بەرامبەر بە کورد زۆر و فرەشێوەن، ئەنفال لەناویاندا تاوانێکی
ھێجگار تایبەتە. ئەنفال تەعبیر لە ساتەوەختێکی تایبەت و دیاریکراوی ھێرشھێنانی بەعس
بۆسەر کۆمەڵگای کوردیی دەکات، باس لە شێوازێکی تایبەتی پەلاماردان و شێوازێکی
تایبەتی وێرانکاری و شێوازێکی تایبەتی بەکارھێنانی توندتیژی دەکات کە بەسەریەکەوە
ئەنفال لە تاوانێکی ئاساییەوە دەکەن بە کارێکی جینۆسیادی. ئەوەی ئەنفال لە
تاوانەکانی تری بەعس بەرامبەر بە کۆمەڵگای کوردی جیادەکاتەوە کاراکتەری
جینۆسایدییانەی پەلامارەکانی ئەنفالە.
گومانی تیانییە بەعس ھێزێکی توندوتیژ و وێرانکەربووە، ھێزێک بووە توندوتیژ بەرامبەر
ھەریەکێک لەو ھێزە سیاسی و دینی و فەرھەنگییانەی ناکۆک بوون بە خەیاڵی سیاسی ئەو و
لەگەڵ دید و بۆچوون و چاوەڕوانییەکانی ئەودا یەکیان نەگرتۆتەوە. بەڵام وێرانکاری و
توندوتیژی بەعس بەرامبەر بەوانەی ئەو بە ناحەز و نەیار و نادۆستی داناوان تەنھا لە
پەلامارەکانی ئەنفالدا دەگاتە پلەی جینۆساید.(١)
تێکەڵکردنی کاراکتەری تایبەتی سیاسەتی بەعس بەرامبەر بە کورد لە ئەنفالدا بە
سیاسەتە گشتییەکانی بەعس لە قۆناغەکانی بەر لە ئەنفالدا نەک تەنھا ھەڵەیەکی
فیکرییە، بەڵکو ھەڵەیەکی سیاسی و ئینسانیشە. سەرەتا ئەم تێکەڵکردنە ھەڵەیەکی
فیکرییە چونکە ناتوانێت تایبەتمەندییەکانی ئەنفال بخوێنتەوە و شێوازی ئەو وێرانکاری
و توندوتیژیەی لە ئەنفالدا ھەیە لە شێوازەکانی دیکەی وێرانکاری و توندوتیژی بەعس
جیابکاتەوە. واتە ناتوانێت تایبەتمەندییەکانی ئەنفال وەک کارێکی جینۆسایدیانە
دەستنیشانبکات. ئەم تێکەڵکردنە ھەڵەیەکی سیاسیشە چونکە بەکارھێنانی چەمکی ئەنفال بۆ
وەسفکردنی سەرجەم ئەخلاقیاتی توندوتیژانەی بەعس بەرامبەر بە کورد سیفەتی
جینۆسایدیانەی پەلامارەکانی ئەنفال لاوازدەکات و تایبەتمەندێتییەکانی ئەم
پەلامارانە تێکەڵدەکات بەو شێوازە باڵادەستەی چەوساندنەوەی نەتەوەیی کە مەرجنییە
ھەوو جارێک بگاتە ئاستی جینۆساید. سەندنەوەی کاراکتەری جینۆساید لە ئەنفال وەکچۆن
بەعس لە کۆمەڵێک بەرپرسیاریەتی سیاسی ڕزگاردەکات ،ئاوا کوردیش لەکۆمەڵێک داواکاری
سیاسی بێبەش دەکات و بڕ و ڕادە و قووڵایی ئەو ھەڕەشانەی لەسەریبووە لاواز و
کەمبایەخدەکات. ھەروەھا ئەم تێکەڵکردنە ھەڵەیەکی ئینسانیشە چونکە بە جینۆسایدکردنی
ئەنفال مانای ئەوەی ئەوانەی لە ئەنفال ڕزگاریانبووە، ئەوانەی ئەنفال ڕاستەوخۆ بەناو
ژیانی تاکەکەکسی و دەستەجەمعییاندا تێپەڕیوە، پێویستیان بە مامەڵەیەکی تایبەت ھەیە،
جیاواز لە مامەڵەی ئەوانەی کە شێوازی ناجینۆسایدییانەی توندوتیژیان ئەزموونکردوە.
کە دەڵێم پێویستیان بە ماڵەیەکی جیاواز ھەیە مەبەستم ئەوە نییە بڵێم دەبێت بەمان
گرنگی زیاتر بدرێت، یان فەزلیان بدرێت بەسەر ئەوانەدا کە شێوازی تری توندوتیژی
بەعسیان ئەزموونکردوە. ئەوەی دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە کە ڕزگاربووان لەدەستی جینۆساید
کێشەی تایبەتی خۆیان ھەیە و چارەسەرکردنی ئەو کێشانەش پێویستی بە مامەڵەی تایبەت
ھەیە. بۆئەوەی جینۆساید یان ئەو توندتیژییانەی کە لە جینۆسایدەوە دێن
دووبارەنەبنەوە، کارکردن لەزیاد لە ئاستێکدا پێویستە، ئەم کارکردنەش مەحاڵە
بەبێئەوەی لە خاسیەتەکانی جینۆساید و ئەو برینانەی جینۆساید دروسستیاندەکات
تێنەگەین و تێکەڵیاننەکەین بە شێوازەکانی تری بەکارھێنانی توندوتیژی بەرامبەر بە
ئینسان. (٢).
ئەم سەرەتا گشتییە ناچارماندەکات بگەڕێینەوە بۆ دەستنیشانکردنی چییەتی ئەنفال و
جیاکردنەوەی لە تاوانەکانی تری بەعس.
٢. ئەنفال چییە؟
ئەنفال بریتییە لەو ھەشت پەلامارە سەربازییە پلان بۆڕێژراوەی کە لەنێوان مانگی
شوبات و مانگی ئەیلولی ساڵی ١٩٨٨دا کرایە سەر ئەو بەشە تایبەتەی کۆمەڵگای ئێمە کە
دەکرێت پێیبڵێن کەرتی لادێ یان گوندەکانی کوردوستان. واتە پەلامارەکانی ئەنفال ئەو
کۆمەڵە پەلامارەن کە لە مێژوویەکی تایبەتدا دەستپێدەکەن و لە مێژوویەکی تایبەتدا
کۆتاییانپێدێت و ڕووبەڕووی بەشێکی تایبەتی کۆمەڵگای ئێمە دەکرێتەوە. ئەم
دەستنیشاکردنە تایبەتە وادەکات ئەنفال وەک ڕووداوێکی تایبەت تێکەڵنەکرێت بە ڕووداوە
خوێناوییەکانی تری مێژووی ھاوچەرخی ئێمە و شوناسێکی تایبەتی پێببەخشێت. وەکچۆن
لەھەمانکاتدا مانایەکی تایبەت و قورساییەکی تایبەتیشی پێدەبەخشێت.(٣).
بێگومان پەلاماری وێرانکەرانە بۆسەر کوردوستان سیاسەتێکی دێرینی بەعس بووە و
بەشێکبووە لەو ڕەوشتە سیاسییە باڵادەستەی ئەم ھێزە مامەڵەی کێشەی کوردی لە عێراقدا
پێکردوە. بەعس ھێزێکبوو مەسەلەی کوردی وەک کێشەیەکی ئەمنی وێناکردوە و وەک کێشەیەکی
ئەمنیش مامەڵەی لەگەڵدا کردوە. لای بەعس مەسەلەی کورد مەسەلەی میللەتێک نەبووە
خاوەنی کۆمەڵێک ماف و داخوازی سیاسیی و کولتوریی و جوگرافی و ئابوریی نەتەوەیی،
بەڵکو مەسەلەیەکی ئەمنی بووە کە بەردەوام مەترسی بۆسەر دەوڵەتی عێراقی و ھێزە
حوکمڕانەکانی دروستکردوە. دیدی بەعس بۆ مەسەلەی کورد دیدێکی سیاسی نەبووە، بەڵکو
دیدێکی ئەمنی بووە. بەم کارەشی بەعس مەسەلەی کوردی لە کایەی سیاسەتەوە گواستواتەوە
بۆ کایەی ئاسایش. واتە مەسەلەی کوردی لە مەسەلەیەکی سیاسییەوە گۆڕیوە بۆ مەسەلەیەکی
ئەمنی، لە ھەڵگری کۆمەڵێک داخوازی سیاسیی و کولتورییەوە کردویەتی بە ھەڵگری کۆمەڵێک
ھەڕەشەی ئەمنی لەسەر دەوڵەتی عێراقی. بۆیە چارەسەری ئەم مەسەلەیەی وەک چارەسەرێکی
سیاسی مامەڵەنه‌کردوە، بەڵکو وەک چارەسەرێکی ئەمنی دیویەتی کە پابەستبووە بە
بەکارھێنانێکی بەرفراوان و بەردەوامی توندوتیژی. بێگومان بەعس تاقە ھێزێک نەبووە لە
عێراقدا کە پەیڕەوی ئەم سیاسەتە تایبەتەی بەرامبەر بە مەسەلەی کورد کردبێت و بەعس
داھێنەری ئەم شێوازی مامەڵەیە لەگەڵ مەسەلەی کوردا نەبووە، حکومەتەکانی تری دەوڵەتی
عێراقی بەر لە بەعسیش ھەمان مامەڵەیان لەگەڵ مەسەلەی کوردا کردوە. واتە بەعس
داھێنەری ئەم کولتورە تایبەتەی بە ئەمنیکردنی مەسەلەی کورد نییە، بەر لە بەعسییش
حکومەتە جیاوازەکانی تری عێراق کاراکتەری سیاسیان لە مەسەلەی کورد سەندۆتەوە، بەڵام
ھیچ یەکێکیان بەئەندازەی بەعس مەسەلەی کوردیان لە کاراکتەرە سیاسییەکەی دانەبڕیوە و
وەک مەسەلەیەکی ئەمنی ڕووت مامەڵەیاننەکردوە. بەعس چارەسەری مەسەلەی کوردیان
ڕاستەوخۆ دایە دەست لەشکر و ھێزەکانی ئەمن و موخابەرات و دەزگا توندوتیژه‌کانی تری
دەوڵەتی عێراقی. یەکێک لە ھۆکارە سەرەکییەکانی ئەنفال بە چڵەپۆپەگەیشتنی ئەم دیدە
ئەمنییە بوو بۆ مەسەلەی کورد لەلایەن بەعسەوە.
کە دیدی ئەمنی دەبێتە تاقە دیدێک بۆ مامەڵەکردنی کێشەیەکی سیاسی ئەوکات توندوتیژی
دەبێتە ئەو ئامرازە سەرەکییەی بۆ مامەڵەکردنی ئەو کێشەیە پەنایبۆدەبرێت. توندوتیژی
و ترساندن و سزادان و لەناوبردن دەبنە زمانی قسەکردنی دەوڵەت لەگەڵ ئەو کێشەیەدا.
بەڵام ئەم زمانی توندوتیژی و ترساندن و سزادانە مەرجنییە ھەمیشە و ھەردەم و
بەشێویەکی حەتمی بگات بە جینۆساید. توندوتیژی دەکرێت تەنھا ستراتیژێکبێت بۆ
سزادانێکی سنووردار بەمەبەستی بەرھەمھێنانی ترسێکی گەورە کە وابکات ڕێگە لە
بەرزکردنەوەی داخوازی سیاسی و ئابوریی و فەرھەنگی بگرێت. بەڵام توندوتیژی کاتێک
کاراکتەری جیۆنسایدییانە وەردەگرێت مانای وایە ڕووی لە گروپ یان پێکھاتێکی
کۆمەڵایەتی دیاریکراوە بەنیازی لەناوبردنی یەکجاریان نەک بە نیازی سزادان یان
ترساندن یان بێدەنگکردنیان. توندوتیژیی جینۆسایدییانە سزادان لە کاری ترسناندن و
ماماڵەیەکی توندتیژیی جوزئییەوە دەکاتە سزادانی گروپێک یان ھێزێک بەمەبەستی
لەناوبردنی سەرتاسەریی ئەو گروپە. ئەوەی توندوتیژی بەعس لە ئەنفالدا لە
توندوتیژییەکانی دەرەوەی ئەنفال جیادەکاتەوە ئەم خەسڵەتە جینۆسایدییەیە.
لە ڕۆژگاری ھاتنە سەر حوکمیانەوە بەکارھێنانی توندوتیژی بەرامبەر بە مەسەلەی کورد و
بەستنەوەی چارەسەرکردنی ئەم مەسەلەیە بە ئەگەری بەکارھێنانی توندوتیژیی دەوڵەتەوە
بەشێکی دانەبڕاوبووە لە شێوازی مامەڵەکردنی بەعس لەگەڵ کوردا، بەڵام لە قۆناغێکدا
ھێرشە توندوتیژەکانی بەعس بۆسەر کوردوستان سیفەتی ھێرشی ”ئاسایی“ لەدەستئەدەن و
دەبنە ھێرشی ڕاستەوخۆ و بەردەوام بە مەبەستی لەناوبردنی گشتیی و کۆتاییھێنانێکی
یەکجارەکی بە مەسەلەی کورد. ئەم شێوازە لە پەلاماری سەربازیی ھەمەلایەن و بەردەوامی
بەعس بۆسەر کورد لە مانگی سێی ساڵی ١٩٨٧ دەستپێدەکات و تا ساڵی ١٩٨٩ دەخایەنێت. لەم
دوو ساڵەدا ڕادەی پەلاماری بەعس بۆسەر کۆمەڵگای کوردی بەشێوەیەکی بەرچاو
بەرزدەبێتەوە و سنووری چالاکی ڕەمزی و ترسنان و سزای جوزئی تێدەپەڕێنێت و
دەپەڕێتەوە بۆسەرزەمینی وێرانکردنی بەرفراوان و فرەلایەن و سەرتاسەری. لەم دوو
ساڵەدا مەسەلەی کورد دەبێتە یەکێک لە مەسەلە ئەمنییە ھەرە گرنگەکانی بەعس و ھێزە
سیاسییەکانی کورد وەک کۆمەڵێک ھێزی جەردە و ناپاک و ترسناک مامەڵەدەکرێن. لەناو ئەم
نەخشە فراوان و ھەمەلایەنەی پەلاماردانی کوردوستاندا ئەنفال بریتییە لەو
پەلامارانەی کە لە لەنێوان ٢٣ شوبات و شەشی ئەیلولی ساڵی ١٩٨٨دا ڕوودەدەن. واتە
مێژووی دەستپێکردنی پەلامارەکانی ئەنفال بە ئەنفالی یەک دەستپێدەکات لە ڕۆژی ٢٣
شوباتدا و مێژووی کۆتاییھاتنیشی بە ئەنفالی ھەشت کۆتاییدێت ڕۆژی شەشی ئەیلولی ساڵی
١٩٨٨دا. ھەموو پەلامارەکانی ئەنفال شەش مانگ و یازدە ڕۆژی پێدەچێت. ئەنفال بریتییە
لە کۆی ئەو وێرانکاری و کوشتن و لەناوبردنەی بەعس لەماوەی ئەو شەش مانگ و یازدە
ڕۆژەدا ئەنجامیئەدات. پەلامارەکانی بەر لەو مێژووە و پەلامارەکانی دوای ئەو مێژووە
بەشێک نین لە پەلامارەکانی ئەنفال.
ھەریەکێک لەو پەلامارانەش ڕووی لە ناوچەیەکی جوگرافی پێشوەخت دەستنیشانکراو بووە.
ئەنفالی یەک ڕووی لەناوچەی سەرگەڵو و بەرگەڵو بوو کە سەرکردایەتی یەکێتی تێدابوو،
لەکاتێکدا ئەنفالی ھەشت ڕووی لە ناوچەی بادینان بوو کە ھەندێک لە ھێزەکانی پارتی
تێدابووە. حەوت پەلامارەکانی تری ئەنفال بۆسەر ئەو ناوچانە بووە کە کەم تازۆر لەژێر
دەسەڵاتی ھێزەکانی یەکێتیدابوون. ئەنفالی یەکەم سێ ھەفتەی دەخایەنێت و ئەوانی تریان
ماوەکانیان کەمتر بووە. ئەنفالی یەک تا ئەنفالی حەوت لەکاتی جەنگی ئێران و عێراقدا
ئەنجامدارون، بەڵام ئەنفالی ھەشت لە ناوچەی بادیناندا دوای وەستانی جەنگی ئێران و
عێراق دەستپێدەکات و سەرجەمی ڕووداوەکانی دەکەوێتە دوای وەستانی ئەو جەنگەوە. ئەمەش
نیشانیئەدات کە پەلامارەکانی ئەنفال بەشێک نەبوون لە جەنگی ئێران و عێراق و
ستراتیژە سەربازییەکانیان بەشێک نەبووە لە ستراتیژیەتی جەنگی ئێران و عێراق.(٤).
ئەوەی گرنگە ئاگاداری بین ئەم سنووردارییە زەمەنییە و ئەو شوێنە پێناسکراوانەیە کە
پەلامارەکانی ئەنفالیان تیادا پیادەکراوە. ئەمەش مانای تێکەڵنەکردنی زەمان و زەمینی
پەلامارەکانی ئەنفالە بە زەمان و زەمینی پەلامار و ناشیرینییەکانی تری بەعس
بەرامبەر بە کورد. ئەنفال کۆمەڵێک پەلاماری تایبەتە کە لە مێژوویەکی دیاریکراودا
دەست پێدەکات و ڕووشی لە بەشێکی دیاریکراو و پێشوەخت پێناسکراوی کۆمەڵگای کوردییە.
ئامانجێکی پێشوەخت داستنیشانکراو بەڕێوەیبردوە، کە بریتییە لە وێرانکردنی گوندەکانی
کوردوستان و کوشتن و لەناوبردن و ڕاگوێزانی دانیشتوانی ئەو گوندانە. ئەنفال پرۆژەی
لەناوبردنی لادێکانی کوردوستانە، نەک پرۆژەی لەناوبردنی کورد ھەمووی. ئەمەش مانای
ئەوەی پەلامارەکانی ئەنفال ڕوویان لە ھەموو کۆمەڵگای کوردی نەبووە، ڕووبەڕووی ھەموو
کوردیش نەکراونەتەوە، بەڵکو ڕوویان تەنھا لە گوندەکانی کوردوستان بووە و ویستویانە
لادێکانی کوردوستان و گوندنیشەکانی ئەم کۆمەڵگایە لەناوببەن، ئەگەرچی وێرانکردنی
گوندەکان و کوشتن و گرتن و ڕاگواستنی گوندنشینەکان کاریگەریی گەوە و خراپ و
ھەمەلایەن لەسەر سەرجەمی کۆمەڵگای کوردیی بەجێدەھێڵێت.
بەو مانایەی سەرەوە کیمیابارانکردنی شارێکی وەک ھەڵەبجە و ڕوخاندنی شارێکی وەک
قەڵادزێ بەشێک نین لە پەلامارەکانی ئەنفال. ھێرش بۆسەر ئەم دوو شوێنە لەوانەیە
لۆژیکی شەڕی ئێران و عێراقی لەپشتەوەبووبێت، یاخود بیرۆکەی تۆڵەکردنەوە یان ڕق یان
ھەرشتێکی دیکەی لەم بابەتە ئاراستەی کردبێت. ھەرچییەک بووبێت لۆژیک و مەبەستی
پەلاماردانی ئەو شارانە جیاوازن لە لۆژیکی جینۆسایدییانەی پەلامارەکانی ئەنفال بۆ
سەر گوندەکانی وکوردوستان. تاوانی ئەنفال پەیوەندی نییە بە توڕەبوونی ئەم یان ئەو
سەرکردەی سەربازی، بە ملھوڕی و نابەرپرسیارێتی ئەم یان ئەو ئەفسەر و جەنەراڵ و
گوردانی سوپاوە، ئەنفال ھێرشێکی پلانبۆداڕێژراو و پێشوەخت بیرلێکراوە بوو کە
ئامانجی وێرانکردنی ھەموو توانایەکی ژیان بوو لە گوندەکانی کوردوستاندا و
ستراتیژیەتی لەناوبردنی گوند و گوندنشینەکانی لەپشتەوەبوو.
ئەم جیاکارییەی سەرەوە جیاکارییەکی گرنگە، چونکە تەنھا لەڕێگای ئەم جیاکارییەوەیە
دەکرێت سیفەت و مانای جینۆسایدیانەی پەلامارەکانی ئەنفال دەربکەوێت.
٣. تایبەتمەندییەکانی ئەنفال.
ھەموو جینۆسایدێک حیکایەتی کوشتن و لەناوبردنێکی دەستەجەمعی دەگێڕێتەوە کە تیایدا
بە ھەزاران ھەزار ئینسان لەسەربوون یان نەبوونی سیفەتێکی تایبەت یان لەسەر شێوازێکی
تایبەتەی ئینسانبوون دەکوژرێن. بەڵام ھەموو جینۆسایدێکیش کۆمەڵێک تابەتمەندی خۆی
ھەیە، ھەلومەرجێکی مێژوویی دیاریکراو و کۆمەڵێک ھۆکاری سیاسی و کۆمەڵایەتی و
کولتوریی تایبەت دەیخولقێنن. بەشێوەیەکی گشتی لەپشتی جینۆسایدەوە وەک تاوان کۆمەڵێک
ھۆکار ھەیە، بۆ نموونە ئامادەگی دەوڵەتێک کە کێشەی سیاسی و ئەتنی و دینی و کولتوریی
ھەبێت لەگەڵ بڕێک لە دانیشتوانی ئەو وڵاتەدا. دەوڵەتێک گەر دەوڵەتێکی تۆتالیتاریش
نەبێت، ئەوا زۆر ڕەگەز و کاراکتەر و مەیلی تۆتالیتارییانەی بەھێزی تێدابێت. ئەم
دەوڵەتە دەبێت کاراکتەرێکی مۆدێرنیشی ھەبێت، واتە لەشکری مۆدێرن، دەزگای بیرۆکراتی
مۆدێرن، تەکنۆلۆژیای پەیوەندی مۆدێرن، شتی دیکەی لەم بابەتەی ھەبێت کە بەھۆیانەوە
بتوانێت ھەم جینۆساید ڕێکبخات و ھێزی بۆکۆبکاتەوە ھەم بشتوانێت ئەنجامیبدات. زۆربەی
جینۆسایدەکان لە ئامادەگی حیزبێکی سیاسیدا ئەنجامدارون، حیزبێک کە خەڵک ڕێکبخات و
ھانیانبدات و ھاریکاریانبکات بۆ پیادەکردنی جینۆساید. بوونی ئایدیۆلۆژیایەکی سیاسیش
بۆ ئەنجامدانی جینۆساید یەکێکە پێداویستییە گرنگەکان، ئایدیۆلۆژیایەک ئەوانەی
جینۆسایدیان بەرامبەر دەکرێت وەک کەسانی ناپاک و تاوانبار و تەنانەت نائینسان
وێنابکات و بناسێنێت. بوونی دەزگای بیرۆکراتی تایبەت و تەرجەمەکردنی بڕیاری
جینۆساید بە دەیان و سەدان و ھەزاران بڕیاری بیرۆکراتی بچووک کە ھەر یەکێکیان کەسێک
و لایەنێک و دەزگایەکی تایبەتی پێیھەڵبستێت، بەجۆرێک گەر بمانەوێت وێنەیەکی گشتی
کارە جینۆسایدیەکەمان دەستبکەوێت ناچاربین ئەو ھەموو بڕیار و دەزگا و لایەنە بچووک
و لۆکاڵییانە پێکەوە لەناو وێنەیەکی گەورەدا کۆبکەینەوە. واتە جینۆساید کارێکە
بەتەنھا بەم یان بەو کەس یان بەم یان ئەو دەزگا ئەنجامنادرێت، بەڵکو تاوانێکە
دابەشدەکرێت بەسەر چەندان دەزگا و لایەن و بڕیاری بچووک و لۆکاڵیدا.(٥).
دەڵێم سەرەڕای ئەم خاڵە گشتییانە ئەنفال لە عێراقدا ھەڵگریی کۆمەڵێک تایبەتمەندییە
کە من ھەوڵئەدەم لێرەدا لەسەر چوار گرنگترین تایبەتمەندیان ڕابوەستم.
یەکەم. بەشداربوونی دەوڵەت وەک گشتێک لە تاوانەکانی ئەنفالدا.
خاڵێکی گرنگ کە ئەنفال لە تاوانەکانی دیکەی بەر لە ئەنفال و دوای ئەنفال
جیادەکاتەوە و لەھەمانکاتیشدا تایبەتمەندییەکی تایبەتی پێدەبەخشێت ئەوەیە ئەوەی کە
ئەنفال ئەنجامئەدات خودی دەوڵەتی عێراقییە وەک دەوڵەت. ئەنفال بەتەنھا دەزگاکانی
حیزبی بەعس، یان دەزگا نیمچە میلیتارییەکان یان ئەم یان ئەو ھێز و ئەم سەرکردە و
ئەو گوردانی سەربازی لێیبەرپرسیار نییە، بەڵکو دەوڵەتی عێراقی وەک دەوڵەت، وەک
گشتێکی ئۆرگانی، لە سەرەتای ئەنفالەوە تا کۆتایی ئەنفال بەشدارە لە پلان بۆدانان و
ڕێکخستنی تاوانی ئەنفال و کۆکردنەوە و دابینکردنی ئامراز و پێداویستییە
تایبەتییەکانی ئەنجامدانی ئەم تاوانە. ئەم بەشداریە چالاک و ھەمەلایەنەی دەوڵەتە
سیفەتی سەرەکی تاوانەکانی ئەنفال دەستنیاندەکات. ھەر ئەم بەشداریە ئۆرگانییەی
دەوڵەتە ، بۆ نموونە، تاوانەکانی ئەنفال لە تاوانی جینۆسایدێکی گەورەی وەک ئەوەی
ڕواندا جیادەکاتەوە. بەشداری سەرتاسەری دەوڵەتی عێراقی وەک دەوڵەت لە ئەنفالدا
بەڕادەیەک گشتگیرە زەحمەتە بتوانین لەدەرەوەی دەوڵەتدا تاوانباری دیکە بۆ ئەنفال
لەناو عێراقدا بدۆزینەوە، لەکاتێکدا لە ڕواندادا خەڵکی سادە و ساکاری دەرەوەی
دەزگاکانی دەوڵەت بەشداریان لە کوشتنی قوربانییەکاندا کردوە، لە رواندا دراوسێ
دراوسێ و ناسراو ناسراو ھەندێکجار ھاوڕێ ھاوڕێی بە چەقۆ قەمە و تەور و داس کوشتوە.
ئەو دەزگایانەی حکومەتی عێراقیش کە لە تاوانی ئەنفالدا بەشدارن ئەو دەزگایانەن کە
پێکھاتەی سەرەکی ئەم دەوڵەتە پێکدەھێنن و شوناسی دەوڵەتی عێراقی وەک دەوڵەت
دەستنیشاندەکەن. ئەو دەزگایانەش ھەندێکیان سەربازین، ھەندێکیان حیزبی و مەدەنین،
ھەندێکیان بەرپرسی کاروباری ئەمنین، ھەندێکیان دەزگای نیمچە سەربازین. گرنگترینی
ئەو دەزگایەنەی لە پەلامارەکانی ئەنفالدا بەشداربوون بریتین لەمانەی خوارەوە.
١- لەشکری عێراق: فەیلەقی یەک و فەیلەقی پێنج.
٢- دەزگای ئەمنی: مدیریەتی ئەمنی عامە.
٣- حیزبی بەعس. بڕێکی زۆر لە دەزگاکانی حیزبی بەعس.
٤- ھێزە ڕەسمییە کورییەکان. فەوجەکانی خەفیفە.
ھەریەکێکیش لەم دەزگایانە لە چەندان دەزگای بچووک و گەورە پێکھاتوە کە ئەرک و کاری
جیاواز ڕادەپەڕێنن. ئەمانە ھەندێکیان چەک بەدەستن، ھەندێکیان دەزگای ھەواڵگر و
کۆکەرەوەی زانیارین، ھەندێکیان شۆفڵ و بلدۆزەر و ئامێرەکانی تری ڕوخاندن
ئامادەدەکەن، ھەندێکیان ئەرکیان تەنھا گواستنەوەیە ھتد...
دووھەم: کوشتنی بەکۆمەڵ بەڵام تایبەت.
شێوازی کوشتن لە تاوانەکانی ئەنفالدا شێوازێکی زۆر تایبەتە و جیاوازە لەو شێوازانەی
تری کوشتن کە بەعس لە عێراقدا پیادەیدەکرد. کە ئەمە دەڵێم دەزانم ڕەنگە کەسانێک
ھەبن بڵێن مردن ھەر مردنە، گرنگ نییە ئینسانەکان بە چ شێوازێک دەکوژرێن، گرنگ
ئەوەیە ئینسانەکان دەکوژرێن. ھەندێک لەم ڕووەوە زیاتر پێدادەگرن و باس لەوه دەکەن
کە نابێت ئازارەکانی ئەنفال نمایشبکرێن، ناڕاستە کەسێک کە خۆی ئازارەکانی ئەنفالی
نەدیبێت لەدەرەوەڕا باس لەو ئازارانەبکات، ئەوەی تەنھا مافی قسەکردن و گێڕانەوەی
ئازارەکانی ھەیە قوربانییەکان خۆیانن. لەم دیدەدا باسکردنی ئەنفال و ھەوڵدان
بۆکردنی بە بابەتی تێڕامان و خوێندنەوە، ناھەقیکردنە بەرامبەر بەوانەی کە ئەنفالیان
بەرامبەر کراوە و ئەنفالیان بەشێوەیەکی شەخسی ئەزموونکردوە. لەم دیدەدا ئەنفال یان
جینۆساید شتێک نییە نمایشبکرێت و تاقە لایەنێک کە بۆی ھەیە باس لە ئەنفال بکات
ئەوانەن کە وەک قوربانی بەناو جەھەنەمی ڕووداوەکانیدا تێپەڕیون. بۆیە، لەم دیدەدا،
ئینسان ھەر لە ئەساسەوە بۆینییە باس لە ئەنفال بکات و نابێت بیکاتە بابەتی تێڕامان
و خوێندنەوەی فیکری، چ جای ئەوەی ھەوڵبدەی شێوازەکانی کوشتن لە ئەنفالدا پۆلینبکەیت
و لە شێوازە ”ئاساییەکانی“ کوشتن جیایانبکەیتەوە. بەبۆچوونی من ئەم دیدە لە زیاد
لەڕوویەکەوە نووقسان و ھەڵەیە. یەکەم بۆ ڕێگرتن لە دووبارەبوونەوەی تاوانە
ترسناکەکان لە مێژووی مرۆڤدا پێویستە ھەموو ھەوڵێک بدرێت بۆ تێگەیشتن لەو تاوانانە
و مۆتیڤەکانی ئەنجامدانیان، لۆژیکە ناوەکییەکەیان دەستنیشان و ئاشکرابکرێت، لەسەر
ئەو بنەمایانەش ھەوڵبدرێتت دونیا و پەیوەندییەکان و مەبەستەکان وا ڕێکبخرێنەوە ھیچ
مەودایەک بۆ سەرلەنوێ ئەنجامدانەوەی تاوانی لەو بابەتە نەمێنێتەوە. دووھەم بۆئەوەی
قووڵی تاوانەکان تێبگەین و پاڵنەرەکانی ئەنجامدانیان بناسین ناچارین دەست بۆھەموو
ئەو ئامرازانە ببەین کە زانستە ئینسانی و کۆمەڵایەتییەکان دەیانخەنە بەردەستمان.
ئەمەش نەک وەک حەز یان تەحەدایەکی ئەکادیمی، بەڵکو وەک کارێکی ئەخلاقی کە بکرێت
لەڕێگایەوە قووڵی برینە تاکەکەسییەکان و قووڵی برینە مێژووییە دەستەجەمعییەکان
بخوێنینەوە. لەم دیدەوە قسەکردن لەسەر شێوازی کوشتن لە ئەنفالدا دەبێتە یەکێک لە
ڕەھەندە گرنگەکانی قسەکردن لەسەر ئەم باباتە.
بەعس لە ئەنفالدا بەشێوەیەکی تایبەت ئینسانەکان دەکوژێت تەواو جیاوازە لەو شێوازی
کوشتنە باڵادەستەی بەعس ڕۆژانە بەکاریدەھێنا بۆ لەناوبردنی ئەوانەی بە ناحەز و
نەیار و نادۆستی دادەنان. سەرەتا کوشتن لە ئەنفالدا کوشتنێکی پێشتر پلان بۆ
دانراوە، وابەستەی توڕەبوونی ئەم یان ئەو سەرکردە، دڵڕەقی ئەم گوردان یان ئەو
گوردانی لەشکری عێراقی نییە. کوشتنێک نییە خۆبەخۆ و لەپڕ ڕوویدابێت، بەڵکو کوشتنێکی
بەبەرنامەیە و بەسەر چەندان ھێز و قۆناغ و شوێنی جیاوازدا دابەشکراوە. بەر لە ھەموو
شتێک ئەوانەی پەلاماری گوندەکانیان داوە و ماڵ و قوتابخانە و مزگەوتەکانیان
ڕوخاندوە، کانی و کارێزەکانیان دەمڕێژ و تەقاندۆتەوە، خەڵکەکانیان کۆکردۆتەوە و
گرتوە و گواستۆتەوە ئەوانە نەبوون کە خەڵکەکانیان کوشتووە. ھەریەکێک لەم کارانە ھێز
و لایەن و گروپی تایبەت پێیھەڵساون. ئەگەرچی لەکاتی ئیشکردنی ھەریەکێک لەم
گروپانەدا ھەر قوربانییەک بەو شێوه‌یە نەجوڵابێتەوە کە ئەمری پێکراوە، یان ھەرکەسێک
ھەوڵی دەربازبوون یان بەگرییکردنی دابێت، کوژراوە. بەڵام سەرەڕای ئەم ڕاستییە
شێوازی سەرەکی کوشتن لە ئەنفالدا کوشتنی ڕاستەوخۆ و دەستبەجێ نەبووە. دەوڵەت
یەکەمجار خەڵکەکانی گرتوە، دواتر بۆ ناو جەمەلۆن و ئۆردوگای تایبەت گواستونیەتەوە،
نێری لە مێ جیاکردۆتەوە، دواتر لەوێوە دەستە بەدەستە بۆ شوێنی کوشتن گواستراونەتەوە
و تیمی تایبەتی کوشتن تەقەی لێیانکردوە و کوشتونی. کوشتن لە ئەنفالدا کوشتنێکی
درێژخایەن بووە و دەستبەجێ و خۆبەخۆ ئەنجامنەدراوە. ھەموو ئەوانەشی لە ئەنفالدا
بەشداربوون کاری کوشتنیان ئەنجامنەداوە، بەڵکو ھەر یەکەیەک و وەزیفەیەکی تایبەتی
ھەبووە، دەوڵەت تیمی تایبەت و شوێنی تایبەتی بۆ کوشتن و لەناوبردن دروستکردوە. واتە
دەوڵەت خەڵکانێکی دروستکردوە کە کاری ئەوان تەنھا کوشتنی ئەنفالکراوەکان بووە دوای
گرتن و ڕاگواستن و کۆکردنەوەیان لەلایەن ھێز و تاقم و لایەنی جیاوازەوە.
دووھەم کاراکتەری ئەم کوشتنە لەوەدایە کە کوشتنێکی دەستەجەمعییە و قوربانییەکان
خراونەتە گۆڕی بە کۆمەڵەوە. بەمەش ئەم شێوازی کوشتنە ھەموو سیفەتێکی کوشتنی
تاکەکەسی و تایبەتی لەدەستداوە. ئەم کوشتەنە دەستەجەمعییە کوشتنێکە پەیوەندی نییە
بەوەوه داخۆ ئەوانەی دەکوژرێن ئەم یان ئەو تاوانی شەخسیان ئەنجامداوە یان نا، ئەم
کوشتنە کوشتنێکە ڕووی لە قوربانییەکانە وەک گروھێکی پێشوەخت پێناس و دەستنیشانکراو،
وەک جۆرێکی تایبەت لە ئینسان، وەک ناونیشانێکی گشتی. ئەم شێوازە لە کوشتن کوشتنێکی
کاتاگۆریانەیە، نەک کوشتنێکی تایبەت و تاکەکەسیی. ھەر ئەمە شێوازی کوشتنەشە
تاوانەکانی ئەنفال دەکاتە تاوانێکی جینۆسایدییانە. باسنەکردنی ئەم تایبەتمەندیانە و
تێکەڵکردنی ئەنفال بە تاوانەکانی دیکەی بەعس بەرامبەر بە کورد وادەکات ئەوەی ئەنفال
دەکاتە جینۆساید، بزرببێت.
سێھەم. ئامارکاریی و بە ھۆمۆساکەرکردنی قوربانییەکان.
بەعس لەمانگی دەی ساڵی ١٩٨٧دا، واتە لە گەرمەی شەڕی ئێران و عێراقدا ئامارێکی
گەورەی دانیشتوان ئەنجامئەدات. ئەم ئامارە ھەر مەبەستێکی سیاسی یان مەدەنی یان
ئابوریی لەپشتەوەبووبێت، لەوە کەمناکاتەوە کە ڕۆڵێکی ھێجگار گرنگ دەبینێت لە پرۆسەی
ئەنجامدانی جینۆسایدی ئەنفالدا. ئەم ئامارە ھێڵێکی ڕاستەوخۆ دەکێشێت لەنێوان
ئەوانەی بەعس بە ھاوڵاتیان دادەنێت لەبەرامبەر ئەوانەدا کە بەعس نەک تەنھا ھەموو
مافێکی ھاوڵاتیبوونیان لێدەسێنێتەوە، بەڵکو وەک ناپاک و نادۆست و دوژمنیش
پێناسیاندەکات. ئەوانەی لەم ئامارەدا بەشدارنابن نەک دەکرێنە کەسانی بێماف، بەڵکو
مامەڵەی خائینیان لەگەڵدا دەکرێ و سزای مردنیان بۆده‌ردەکرێت. بەپێی بڕیارێکی
مەجلیسی قیادەی سەورە کە لە مانگی ئابی ھەمانساڵدا دەرچووبوو. ئەو ناوچانەی کە
لەژێردەسەڵاتی حکومەتدا نەبوون، واتە ئەوانەی کە سەرژمێریی دانیشتوان نەیدەگرتنەوە،
داوایانلێکرابوو بگەڕێنەوە ڕیزی نیشتیمانی و ژێر دەسەڵاتی بەعس. بەعس تەنھا ئەوانەی
بە ھاوڵاتی دەزانی کە دەیتوانی کۆنترۆڵ و چاودێری و دیسپلینیان بکات. لەنێوان ئەو
بڕیارە لە مانگی ئابدا و لەنێوان ئامارەکەدا دوو مانگ ھەیە، بەعس ماوەی ئەو دوو
مانگەی دانابوو بۆئەوەی ھەموو ئەوانەی ناکەونە ژێر دەسەڵاتی بەعسەوە بە ناعێراقی و
ناھاوڵاتی و تەنانەت نائینسان ناوبنێت و ماف بەخۆیبدات بەناوی سەروەری نەتەوەیی و
پاراستنی ئاسایشی عێراق و پاراستنی وڵاتەوە بیانکوژێت.
ئەو ناوچانەی کە حکومەت نەیتوانی بیانخاتە ژێردەسەڵاتی خۆیەوە بە ”ناوچە
قەدەغەکراوەکان” ناونران و ئەوانەشی لەوێدا دەژیان لە دیدی بەعسدا ھیچ
پەیوەندییەکیان بە عێراقەوە نەمابوو و ھەموو مافێکی ئینسانبوونیان لەدەستدابوو.
واتە ئەوانە بووبوونە کەسانێک دەوڵەت کەی بیویستایە و چۆن بیویستایە دەیتوانێت
بیانکوژێت. ئەگەر بکرێت چەمکێک لە فەیلەسوفی ئیتالی ئاگامبنەوە بخوازین دەکرێت
بڵێین بەعس ھەموو ئەوانەی کە دەکەوتنە ناو ناوچە قەدەغەکراوەکانەوە دەکردە
”ھۆمۆساکەر“. ئاگامبن باس لەوەدەکات کە ھۆمۆساکەر بریتیبوون لە کۆمەڵێک کەسی تایبەت
کە لە ڕۆمای کۆندا ژیاون بەڵام ھیچ مافێکیان نەبووە، ھەرکەسێک حەزی لێبوایە یان
بیویستایە دەیتوانی بیانکوژێت بەبێئەوەی ھیچ لێپرسینەوەیەکی لەگەڵدابکرێت. ئەرکی
سەرەکی ئەو ئامارەی بەعس لەو ڕۆژگارەدا دروستیکرد بریتیبوو لە دروستکردنی ئەو
ئینسانانەی کە وەک ھۆمۆساکەر پرۆژەی کوشتن و لەناوبردنێکی بێلێپرسینەوەبن.(٦).
ئەو سەرژمێرە ”ناوچە قەدەغەکراوەکان“ی نەگرتەوە کە زۆرینەی دێھاتەکانی کوردوستانی
دەگرتەوە و ئەو دێھاتەنش دواتر بوونە ئەو ناوچانەی بەر پەلامارەکانی ئەنفال کەوتن.
لەم پەلامارانەدا ھەموو ئەو نێرانەی تەمەنیان لەنێوان ١٥ بۆ ٧٠ ساڵدا بوو، بڕیاری
لەسێداردەن یان کوشتنیان بۆدەرچوو. پەلامارەکانی ئەنفال چوار مانگ دوای ئەنجامدانی
ئەم ئامارە دەستپێکرد، ئەم ئامارە ئەو ھێڵەبوو کە بەعس لەنێوان ئەوانەی مافی
ژیانیان ھەیە و ئەوانەی مافی ژیانیان نییە، کێشای. لەدوای ئەم ئامارەوە دەوڵەتی
عێراقی نەک تەنھا مافی ھاوڵاتیبوونی لە ژمارەیەکی گەورەی خەڵکی کوردوستان سەندەوە،
بەڵکو مافی ئینسانبوونیشی لێسەندنەوە. لە ئەنفالدا گوندنشینە کوردەکان وەک ئەو
ھۆمۆساکەرانەی ڕۆمای کۆنیان لێھات و ھەموو مافێکی ژیانیان لەدەستدا.
چوارەم. بوونی مۆدێلێکی پێشین بۆ تاوانی جینۆساید لە عێراقدا.
یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی ئەنفال لەوەدایە کە لە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆدایە بە
یەکێک لە تاوانە گەوەکانی بەعسەوە لە سەرەتای ساڵانی ھەشتادا، تاوانی کۆکردنەوە و
گرتن و کوشتنی بارزانییەکان. لە ساڵی ١٩٨٣ دا بەعس نزیکەی ٨٠٠٠ پیاوی بارزانی
دەگرێت و دواتر دەیانکوژێت. شێوازی کۆکردنەوە و دابەشکردن و کوشتنی بارزانییەکان
ڕێک ئەو شێوازەیە کە دواتر ئەنفالی لەسەر بینا دەکرێت. دەکرێت تاوانی کوشتنی
بارزانییەکان وەک پەراوەیەکی پێشین بۆ ئەنفال یان وەک مۆدێلێک بۆ ئەنجامدانی
تاوانەکانی ئەنفال ببینین. توندوتیژی بەعس لە تاوانی لەناوبردنی بارزانییەکاندا
ڕووی لە خێڵێکی دیاریکراوبوو، واتە کوشتن لێرەدا دیسانەوە کوشتنێکی تاکەکەسی و
تایبەت نەبوو، بەڵکو کوشتنێکی کاتاگۆریانەبوو. ئەوەشی پێناسی ئەو کوشتنەی
دەستنیشاندەکرد بارزانیبوون بوو. بەعس لە ئەنفالدا سنوورەکانی ئەم کوشتنە
فراونتردەکاتەوە تا ھەموو لادێکانی کوردوستان دەگرێتەوە. بەھەمان شێوازی ئەنفال، لە
تاوانی کوشتنی بارزانییەکاندا، ھەموو ئەو نێرینانەی تەمەنیان لە ١٢ ساڵ بۆ
سەرەوەبوو کوژران و دایک و خوشک و برابچووک و خێزانەکانیشیان لە ئۆردوگایەک لە نزیک
قووشتەپە کۆکرانەوە. ئەم مۆدێلە لە کوشتن ئەو دەروازەیەیە کە بەعس لێیەوە دەچێتە
ناو تاوانەکانی ئەنفالەوە.
٤. ئەنفال و تێکەڵووبنی سێ مێژوو بەناویەکدا.
لەپشتی تاوانی ئەنفالەوە سێ مێژووی تێکەڵ بەیەک و بەناویەکداچوو ئامادەیە. یەکەمیان
مێژووی عێراقە وەک دروستکراوێکی کۆڵۆنیاڵی. دووھەمیان مێژووی بەعسە وەک ھێزێکی
ناسیۆنالیستی پەڕگیر. سێھەمیان مێژووی سەدام حوسەینە وەک دیکتاتۆرێکی نارسیستی
نەخۆش. بەبێ تێکەڵبوونی ئەم سێ مێژووە بەیەکدی لە کۆتایی ھەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا
ئەنجامدانی تاوانەکانی ی ئەنفال کارێکی ھێجگار زەحمەت دەبوو.
خاڵی ھەرە ترسناک لە مێژووی عێراقدا بوونی کوردە بە کەمینەیەکی نەتەوەیی لەناو
دەوڵەتێکی نادیموکرات و دەسەڵاتگەردا، دەوڵەتێک کە دروستبوون و مانەوەی بە پلەی
یەکەم پرۆژەیەکی کۆڵۆنیاڵی بوو و پەیوەندی بە قازانجە ستراتیژییەکانی بەریتانیای
دوای جەنگی جیھانی یەکەمەوە ھەیە. مێژووی عێراق لە سەرەتاوە تا ساتەوەختی ئەنفال و
تا ئەمڕۆش مێژووی دەوڵەتێکە کە نەیتوانیوە نەتەوەیەک بەناوی نەتەوەی عێراقەوە
دروستبکات. عێراق دەوڵەتێکە بێنەتەوە. دەوڵەتێکە لەسەر کۆمەڵگایەکی پارچەپارچە
دروستبووە و چوارچێوەیەکی گشتی بۆ کۆبوونەوەی ھێزە جیاوازەکانی ناو وڵاتەکە پێنییە.
لە سەردەمی بەعسدا ئەم دەوڵەتە لەباتی بەخشینی شوناسی ھاوبەش بە گروپە جیاوازەکانی
ئەو کۆمەڵگایە، ترسی ھاوبەشی پێبەخشیون. ئەوەی وڵاتەکەی بەیەکەوەگرێداوە بە پلەی
یەکەم توندوتیژی و ھێزی لەشکر و ترساندن و ھەڕەشەی کوشتن و لەناوبردن بووە. لە
نیوەی دووھەمی سەدەی بیستەمدا عێراق دەبێتە یەکێک لە دەوڵەتە نەوتییە گەوە و
گرنگەکانی دونیا و لەگەڵ دەوڵەمەندبوونی ئابووریدا ڕادەی دیسپلینکردن و ترساندن و
بەکارھێنانی توندوتیژیی لە وڵاتەکەدا ڕوو لەزیادبوون دەکات.(٧).
چەند توانا ئابوورییەکانی وڵاتەکە گەورەتربووبێت، ئاواش توانا سەربازییەکانی
گەورەتر و دەزگاکانی کۆنترۆڵکردن و دیسپلینکرد و بێدەنگکردنی خەڵکیش تێدا
گەورەتربووە. عێراق لە کۆتایی شەستەکانەوە ھەنگاو ھەنگاو دەبێتە دەوڵەتێکی مۆدێرن،
دەوڵەتێک توانای دروستکردن و گەورەکردنی ھەموو دەزگا تازەکانی سەرکوتکردن و
لێپرسینەوە و کوشتنی تێدا دروستدەبێت، بەڵام ڕێگەنادات لانی ھەرەکەمی ئەو فەلسەفە
سیاسییە ئینسانی و دیموکراسییەی تێدا دروستببێت کە بەشێکی دانەبڕاوی دونیای
مۆدێرنە. تازەبوونەوەی عێراق تازەبوونەوەی دەزگاکانی دەوڵەتی عێراقییە، بەبێ
تازەبوونەوەی ئەو فەلسەفە سیاسییەی کە دەشێت مەترسییەکانی ئەو دەزگا تازانە
سنووردار بکات و بیانکاتە دەزگای کۆنترۆڵکراو و چاودێریکراو. بەپێچەوانەوە
تەکنۆلۆژیای ھاوچەرخ و شێوازەکانی ڕێکخستنی بیرۆکراتی مۆدێرن عێراقیان تا دەھات
بەرەو تۆتالیتاریزم دەبرد. لەساتێک لە ساتەکاندا دەوڵەتی عێراقی دەبێتە دەوڵەتێکی
تەواو تۆتالیتاری. بەعس دەبێتە ھێزێک لەھەموو گەڕەک و شارۆچکە و شارە گەورەکانی
عێراقدا ئامادەدەبێت. دەچێتە ناو ئاھەنگ و ئەدەب و تەنانەت زمانەوە. ھەزاران ھەزار
بنکەی حیزبی و دەزگای ئەمن و دەزگاکانی تری کۆکردنەوەی زانیاری و دیسپلینکردنی خەڵک
دروستدەبن و ئینسانی عێراقی دەبێتە بوونەوەرێک لەھەرشوێنێک بێت و چۆن بژی، ناتوانێت
لەچاوانی دەوڵەت بزرببێت. مەگەر لادێکانی کوردوستان توانیبێتیان خۆیان لەم توانا
تۆتالیتارییانەی دەوڵەتی عێراقی بەدوورگرتبێت و وەک شوێنێکی نا دیسپلینکراو و ئازاد
مابووبنەوە. لەڕاستیدا یەکێک لە ئامانجەکانی ئەنفال نەھێشتنی ئەم دونیا ئازادە
بچووکەیە لەبەردەم تەماحە تۆتالیتارییەکانی دەوڵەتی عێراقیدا. لادێکانی کوردوستان
ئەو بەشەی کۆمەڵگای کوردیی و کۆمەڵگای عێراقیبوون کە لەدەرەوەی تەماحە
تۆتالیتارییەکانی دەوڵەتدا دەژیان، توانایەکی گەورەی خۆژیان و خۆپارستنیان لەدەوڵەت
ھەبوو. ئەنفال کۆتاییھێنانبوو بەم توانای خۆژێنی و سەربەخۆییەی ئەو بەشەی کۆمەڵگای
ئێمە کە تەماحە تۆتالیتارییەکانی بەعس بۆی کۆنترۆڵ نەدەکرا.
لە سەرێکی دیکەوە دەوڵەتی عێراقی لە ھەفتاکان و ھەشتاکاندا چەند تازەتردەبێتەوە،
ئەوەندە ڕەھەندە میلیتاریی و توندوتیژییەکانی گەورەتردەبێت. جەنگی ئێران و عێراق
نەک تەنھا ئابووری عێراقی کردە ئابووریی جەنگ، بەڵکو ھەموو کۆمەڵگای عێراقی کردە
کۆمەڵگایەکەی میلیتاریی. خەونی بەعس لەو ساڵانەدا دەبێتە خەونی بونیادنانەوەی عێراق
لەسەر مۆدێلی سەربازگە. ملیۆنان سەرباز و چەکداری تر لە وڵاتەکەدا ھەبوو، لەشکری
مناڵان و ژنان و میللی و پیشەیی بەشێکی زۆری خەڵکی وڵاتەکەی کردبوو بە سەرباز.
ڕێکخراوەکانی قوتابیان و ئافرەتان و مناڵان و گەنجان دەسەڵاتی بەعسیان ڕاکێشابووە
ناو بڕێکی ھەرە گەورەی ژیانی تایبەت و ژیانی گشتی کۆمەڵگای عێراقییەوە. ئەم
بەسەربازگەکردنەی کۆمەڵگای عێراقی ئەو ھەستەی لە بەعسدا دروستکردبوو کە ھەموو
کۆمەڵگای عێراقی لەگەڵدایە و ئەوەشی لەگەڵ بەعسدا نییە بریتین لە کۆمەڵێک لەڕێلادەر
و ناپاک کە پێویستە لەناوببرێن.
ئەنفال وەک جینۆساید لە پەیوەندییەکی ڕاستتەوخۆدایە بە مێژووی ھاوچەرخی عێراقەوە
وەک دەوڵەتێک کە توندوتیژی و میلیتاریزم و ترسناندن و دیسپلینکردن ئەو چوارچێوانەیە
کە وڵاتەکەی بە یەکگرتوویی ھێشتۆتەوە و ڕاگرتوە. لەگەڵ تەقاندنی یەکەمین فیشەکی
شۆڕشی کوردیشدا لە سەرەتای ساڵانی شەستدا، ئیدی ڕەھەندە ئەمنییەکەی مەسەلەی کورد
لەلایەن حکومەتە یەکبەدوای یەکەکانی عێراقەوە ھەموو ڕەھەندەکانی دیکەی ئەم مەسەلەیە
دادەپۆشێت. کورد لە دیدی حکومەتەکانی عێراقدا، بەتایبەتی لە دیدی بەعسدا و
بەتایبەتیتر لەدیدی سەدام حوسەین و خێزانەکەیدا، دەبێتە ئەو بوونەوەرە تێکدەر،
موخەریبەی، کە دەوڵەت وەک ھەڕەشەیەکی بەردەوام تەماشای دەکات. دەبێتە گەورەترین
ڕێگر لەبەردەم خەونی بە سەربازگەکردنێکی تەواوەتی کۆمەڵگای عێراقیدا.
ئەو خاڵانەی سەرەوە بەرەو قسەکردن لەسەر بەعسمان دەبات، بەتایبەتی لەسەر
ئایدیۆلۆژیای بەعس وەک ئایدیۆلۆژیایەکی ناسیۆنایستی پەڕگیر. ئایدیۆلۆژیای بەعس لە
چاپە ئەفلەقییەکەیدا ئایدیۆلۆژیایەکە پڕە لە ڕەگەزی فاشییانە. تێکەڵێکە لە
داروینیزمی کۆمەڵایەتی و ڕۆمانسیەت. داروینیزمی کۆمەڵایەتی نرخێکی ھێجگار گرنگ بۆ
ھێز و دەسەڵات دادەنێت و ڕۆمانسیەتیش ھەستی بێوینەیی و دەگمەنی و نارسیزم
گەوردەکات. بەعس ئەو بزوتنەوە ناسیۆنالیستییە کە لەسەر تێکەڵکردنی ئەم دوو شێوازی
بیرکردنەوەیە کاردەکات، تێکەڵکردنی داروینیزمی کۆمەڵایەتی بە ڕۆمانسیەت، ھێزپەرستی
بە نارسیزم.
لە پەیوەندیدا بە ھێزپەرسیتییەوە ئایدیۆلۆژیای بەعس ھێزپەرستیەکەی نەک تەنھا
تەرجەمەکردوە بۆ دەوڵەتپەرستی، بەڵکو بۆ سەرکردەپەرستیش. لەسەردەمی سەدام حوسەیندا
ئەم ھێزپەرستییە بە پلەی یەکەم گۆڕاوە بە سەرکردەپەرستی. لەم ئایدیۆلۆژیایەدا خەڵک
گشتێکی وێکچووی بێکاراکتەرە کە سەرکردەیەکی مێژوویی دەستیاندەگرێت و بەناو مێژوودا
بەرەو ھێز و دەسەڵات و مەزنی دەیانبات. ئەم وێنەیە بۆ سەرکردە ڕادەی نارسیزم و
خودئەڤینی سەرکردەکان بە پلەیەکی تۆقێنەر گەورە و ترسناک دەکات. مۆدێلی
بسمارکییانەی یەکگرتنەوەی ئەڵمانیا دەبێتە ئەو مۆدێلەی کە سەرکردە بەعسییەکان،
بەتایبەتی سەدام حوسەین، خەونی بەردەوامی پێوەدەبینێت. بەعس دیموکراسیەت، کە
وڵاتێکی فرە دین و فرە نەتەوە و فرە کولتوریی وەک عێراق لەھەمووشتێکی تر زیاتر
پێویستی پێیەتی، وەک داھێنراوێکی ڕۆژئاوایی و ئیمپریالی مامەڵەدەکات. ھەر ھێزێکیش
باسی لە دیموکراسیەتکردبێت بەشێوەیەکی ئۆتۆماتیکی بۆتە دوژمنی بەعس، یان بەعس وەک
دوژمن مامەڵەیکردوە. لە ڕاستیدا دیموکراسیەت لە دیدی بەعسدا دژ بەو مەیلی ھێزپەرستی
و سەرکردەپەرستییەیە کە کۆڵەکە گەورەکانی ئایدیۆلۆژیای بەعس پێکدەھێنن.
لەھەمانکاتدا خەونی پان عەرەبیزمی بەعس وادەکات ئایدیۆلۆژیای بەعس ھەموو گروپە
ئەتنی و دینی و کولتورییە ناعەرەبەکانی دونیای عەرەب وەک عەرەب ببینێ و
مامەڵەبکات.(٨) واتە پرۆژەی تواندنەوەی ئەم گروپانە لەناو قاڵبی عەرەبیزمدا ئەو
دیدە ئایدیۆلۆژییەیە کە بەعس بۆ گروپە ناعەرەبەکانی ھەیە. لەناو عێراق و لەسەر
ئەرزی واقیع ئەم ئایدیۆلۆژیایە خۆی لە داھێنانی سیاسەتی بەعەره‌بکردنی ناوچە
کوردییەکاندا بینییەوە. بەعەره‌بکردنیش سیاسەتی سەندنەوەی خاک و شوناسە لە ھەموو
ئەوانەی عەرەب نین، ھێرشێکی ڕاستەوخۆیە بۆسەر شوناسی ئەتنی و نەتەوەیی ئەوانەی بەعس
بە عەرەبیان نازانێت و مانەوەشیان وەک ناعەرەب وەک مەترسیی و کێشەیەکی ئەمنی
تەماشادەکات. ئاشکرایە بڕێک لە ڕەگوڕیشە ئایدیۆلۆژییەکانی جینۆساید لەناو ئەم
پێکھاتە ئایدۆلۆژییەی بەعس خۆیدایە.
ئەوەی یارمەتی بەعس ئەدات شێلگیربێت لە پێداگرتن لەسەر ئەم ئایدیۆلۆژیایە
لەپەیوەندیدا بە کوردەوە بڕێک لە کوردەکان خۆیانن. کەلەپوری بەجاشبوونی کورد یەکێکە
لەو ھۆکارانەی کە بەبەعس ئەو ھەلە ببەخشێت دووجۆر کورد لەیەکدیجیابکاتەوە. یەکەمیان
کوردی باشە، واتە ئەوانەی کە لەگەڵ بەعسدا کاردەکەن و دڵسۆزی سیاسەتەکانین.
بەرامبەر بەوانەی کە لادەر و خائین و ناپاکن، واتە کوردی خراپ. بوونی جاشی کورد
ڕۆڵێکی گرنگی گێڕاوە لە بەخائینکردن و بەناپاککردنی ھەرچی زیاتری بەرگریی و
شۆڕشەکانی کوردا. لەگەڵ بەھێزبوونی بەعسدا تا دەھات ڕۆڵی جاشەکان زیاتر دەبوو. نەک
تەنھا لەڕووی سەربازییەوە، بەڵکو لەڕووی چەسپاندنی زیاتری ئەو وێنەدا کە بەعس لەسەر
کوردی نابەعسی ھەیبوو.
بەعس پێیوابوو ھەموو کۆمەڵگای عێراقی لەگەڵدایە و ھەموو خەڵک دڵسۆزن بۆی، بە
جاشەکوردەکانەوە، لەھەمانکاتدا ئەو ھەستەشی ھەبوو کە جەنگی ئێران و عێراق
نیشانیداوە خەڵک ئامادەن گیانی خۆیان لەپێناوی بەعس و عێراقدا ببەخشن. بە ھەزاران
ھەزار سەربازی عێراقی لە عەرەب و کورد و گروپە ئەتنی و دینییەکانی تر لە جەنگی
ئێران و عێراقدا کوژران. بەعس ئەو کوژراوانەی وەک ھاوڵاتییە ڕاستەقینە و دڵسۆز و
بەوەفاکانی عێراق تەماشادەکرد. جا ئەگەر کوڕە باش و بەوەفاکانی عێراق بمرن، ئەی بۆ
ئەو کەمە خائین و لەڕێلادەر و نادڵسۆز و بێوەفایەنش نەمرن کە کێشە بۆ دەوڵەت
دروستدەکەن و دەدەنە پاڵ دوژمن. جەنگی ئێران و عێراق وێنەی کوردی وەک لادەر و
نادڵسۆز و بێوەفا و خائین بەڕادەیەکی ترسناک لە دیدی بەعسدا قووڵکردەوە. بەبۆچوونی
من پەلامارەکانی ئەنفال لە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆدان بەم وێنەیەی کوردەوە کە
ڕەگەکانی لەناو ئایدیۆلۆژیای بەعسدایە، بەڵام جەنگی ئێران و عێراق مەودایەکی
فراوانتر و توندتیژتری خولقاند بۆ قووڵبوونەوەی ئەم وێنەیە لە خەیاڵی سیاسی بەعسدا.
تاوانی ئەنفال ناکرێت لە کەسی سەدام حوسەین خۆی وەک نارسیستێکی گەورە و دیکاتۆرێکی
خوێناوی و بێبەزەیی جیابکرێتەوە. ھەندێک لەوانەی شیکردنەوەی دەرونیان بۆ سەدام
حوسەین کردوە وەک کەسایەتییەکی مەرگدۆست دەیناسێنن. بۆ نموونە کە عێراق کوێتی
داگیرکردوو ھەموو دونیا داوایان لێکرد بگەڕێتەوە دواوە بۆئەوەی ڕوووبەڕووی لەشکری
ھەموو ناوچەکە و ئەمریکا و دونیا نەبێتەوە، واتە بۆ ئەوەی نەچێتە شەڕێکەوە کە
ئەگەری دۆڕاندن و بەرگەنەگرتن تیایدا سەد دەر سەد بووە. لەو کاتەدا سەرۆکی ڕێکخراوی
نەتەوە یەکگرتوەکان جێڤری پێرێز دی کیولەر ووتی: ”ناتوانم باوەڕبکەم یەکێک جەنگی
ئەوێت تەنھا بۆئەوەی چێژ لە کوشتنی خەڵکەکەی خۆی ببینێت“. ئارەزووی سەدام بۆ
وێرانکردن ئارەزوویەکە زۆربەی ئەوانەی لەسەر کەسایەتی ئەویان نووسیوە باسیانکردوە.
لۆژیکی سەدام ئەوە بوو یان ئەوەتە دەبێت بۆ عێراق بمریت، واتە لەشەڕەکانی بەعسدا
بمریت، یان ئەوەتا بەعس دەتکوژێت. کەسە دڵسۆز و قارەمانەکانی بەعس لە شەڕەکانی
سەدامدا دەمرن و خۆیان دەدەن بەکوشت، کەسە ناپاک و نادڵسۆز و دزێوەکانیش بەعس خۆی
دەیانکوژێت. ئەم لۆژیکە سایکۆلۆژییە تەسکە کە دونیا بۆ دۆست و دوژمن دابەشدەکات و
ھەردووکیشیان لە دوو شێووە مەرگەوە گرێدەدات، ئەو لۆژیکەیە کە تاوانەکانی ئەنفال
ئاراستەدەکات.
بەکورتی تێکەڵبوونی ئەم سێ ھۆکارە بەیەکدی، مەبەستم تێکەڵبوونی مێژووی عێراق و
مێژووی بەعس و مێژووی سەدامە بەیەکدی، وایانکرد کۆمەڵگای ئێمە ئەو کارەساتە
گەورەیەی لە کۆتایی ھەشتاکاندا بەسەردابێت. بەستنەوەی ئەنفال بەم سێ ھۆکارە
سەرەکییەوە یەکێکە لەو دەروازە گرنگانەی کە دەشێت بەرەو خوێندنەوەی ڕاستەقینەی
ئەنفالمان ببات.
٥. ئەنفال وەک برینێکی سایکۆلۆژی.
لە کۆتایی ئەم نووسیەندا دەمەوێت چەند سەرنجێک لەسەر ئەنفال دەرببڕم وەک برین یان
پرۆژەی برینێکی نەتەوەیی. ئەوەی گومانی لەسەر نییە ئەوەیە ئەنفال برینێکی سایکۆلۆژی
گەورەیە لانیکەم لای ئەوانەی بەناو جەھەنەمی ڕووداوەکانیدا تێپەڕین و نەمردن.
ھەروەھا ئەنفال برینێکی سایکۆلۆژی گەورە و کراوەیە لای زۆربەی ئەوانەی بەجۆرێک لە
جۆرەکان پەیوەندیان بە قوربانییەکانی ئەنفال و وێرانکارییەکانییەوە ھەیە. لە
ڕاستیدا کۆمەڵگای کوردی دوای ئەنفال کۆمەڵگایەکی پڕ برینە.(٩)
برین سەرەکیترین سیفەتی ئەو دونیایەیە کە ئەنفال لەدوای خۆیەوە بەجێھێشتوە. لەناو
ئەم مێرگە گەورەیەی بریندا من ھەوڵئەدەم دووجۆر برین لەیەکدی جیابکەمەوە، دوو جۆر
پەیوەندیی ئینسانی ئێمە لە ئەنفالدا بەشێوەیەکی قووڵ و فرەلایەن برینداربوو.
یەکەمیان پەیوەندی کوردە بە عێراقەوە وەک گشتێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئەخلاقی.
دوھەمیان پەیوەندی کوردە بە خۆیەوە، وەک نەتەوەیەکی پارچەپارچە و دابەش و پڕ
ناکۆکی. یەکەمیان پابەستی ئەو ھێز و جەبرە جینۆسایدییەیە کە دەوڵەتی عێراقی لە
وێرانکردنەکانی ئەنفالدا خستییەکار، دووھەمیان وابەستەی ئەو ڕاستییەیە کە
بەشداربوونی کورد خۆی لە پەلامار و وێرانکارییەکانی ئەنفالدا بەشداربوونێکی
بەرچاوە.
ساڕێژکردنی ئەم دوو برینە پێویستی بەسەرلەنوێ داڕشتنەوەی دەوڵەتی عێراقی و سەرلەنوێ
داڕشتنەوەی ئەو پەیوەندییانەوە ھەیە کە کۆمەڵگای ئێمە بە دەوڵەتی عێراقییەوە
گرێئەدات. ھەروەھا پێویستی بە پێداچوونەوەیەکی ھەمەلایەنی ماناکانی کوردبوون و ئەو
وێنانەوە ھەیە کە کورد لەسەر خۆی وەک نەتەوە ھەیەتی. ئەنجامدانی ئەم دوو ئەرکەش
پێویستە جەوھەری کاری سیاسیی کوردستانی دەستنیشانبکات و ببێتە کۆڵەکەی ھەرەسەرەکی
دروستکردنی کوردستان و عێراقی دوای ئەنفال. بەبێ ئەنجامدانی ئەم کارانە زەحمەتە
ئەنفال لە برینێکی سایکۆلۆژیی تایبەتەوە بکرێت بە برینێکی نەتەوەیی گشتی. کردنی
ئەنفال بە برینێکی نەتەوەیی بەناو ئاشتکردنەوەی ئینسانی ئێمە لەگەڵ خۆی و لەگەڵ
دونیای دەوروبەرییدا تێدەپەڕێت. ئەو ھەستکردنە گەورەیەی بە ترس لای ئینسانی ئێمە
دروستبووە، ترس لە خۆی و ترس لە ھاوڕەگەزەکانی و ترس لە دراوسێکانی و ترس لەوانەی
لە ناوچەکەدا لەگەڵیاندا دەژی، نەک تەنھا پێویستی بە عەقڵانیکردن ھەیە، بەڵکو
پێویستی بە ڕەوانەوە ھەیە. ئەم ئەرکە ھاوشانە بە ئەرکی گەڕاندنەوەی ھەستکردن بە
ئەمن و ئاسایشی سیاسی و کۆمەڵایەتی لای کۆمەڵگای ئێمە بە گشتی و لای قوربانیانی
ئەنفال بەتایبەتی. کۆمەڵگای دوای ئەنفال کۆمەڵگایەکە پێویستییەکی گەورەی بە ئاسایشی
کۆمەڵایەتی ھەیە. ئەم ئاسایشە نەک تەنھا ھێمنی لە ژیانی خەڵکدا دروستدەکات، بەڵکو
خاڵێکی ھێجگار گرنگیشە بۆ گەڕانەوەی باوەڕ بەو دونیایەی ئینسانی ئێمە تێیدا دەژی.
بۆ تێپەڕاندنی برینەکانی ئەنفال و بۆ دروستکردنی کۆمەڵگای دوای ئەنفال ئینسانی ئێمە
پێویستی بەوەیە ھەستبکات کە بوونەوەرێکی خاوەن ڕێز و قورسایی و حورمەتە، لەپێش
ھەمووانیشەوە بوونەوەرێکی خاوەن مافە و کەس ناتوانێت ئەو مافانەی لێبسێنێتەوە.
کۆمەڵگای دوای ئەنفال کۆمەڵگایەکە خاڵی لەھەموو ئەو ڕەگەزانەی ئەنفالیان دروستکرد،
کۆمەڵگایەکە مژدەی ڕاستەقینەی بۆ جوانترکردن و باشترکردن و ئینسانیترکردنی دونیا
پێیە.
پەراوێزەکان:
١-بۆ تێگەیشتن لە مانا و دەلالەتەکانی چەمکی جینۆساید بڕوانە:
William D. Rubinstein (2004). Genocide: a history. Harlow [etc.] : Pearson
٢- بۆ زانیاری زیاتر دەربارەی چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ قوربانیانی جینۆساید و
چۆنیەتی دەسپێکردنی پرۆسەی گەردنئازادی و ئاشتبوونەوە و چۆنیەتی ساڕێژکردنی ئەو
برینە سایکۆلۆژیانەی کە جینۆساید دروستیاندەکات و چۆنیەتی ڕێکخستنەوەی دەزگاکانی
دەوڵەت و دەزگا کۆمەڵایەتییەکی تر بڕوانە:
Ervin Staub (2006). Reconciliation after Genocide, Mass Killing, or Intractable
Conflict: Understanding the Roots of Violence, Psychological Recovery, and Steps
toward a General Theory. Political Psychology. Volume 27 Issue 6 Page 867-894,
December 2006
٣- بۆ پێناس و ناساندن و دەستنیشانکردنی قۆناغ و سەرزەمینی جوگرافی پەلامارەکانی
ئەنفال بڕوانە:
Iraq's crime of genocide : the Anfal campaign against the Kurds / Human Rights
Watch/Middle East. New Haven [etc.] : Yale University Press. 1995.
تا ئەمڕۆکە ئەم کتێبە باشترین کتێبێکە کە لەسەر تاوانەکانی ئەنفال نووسرابێت. ھەموو
کارێکیش لە ئایندەدا لەسەر ئەنفال بکرێت ناتوانێت باز بەسەر زانیارییە گرنگەکانی
ئەم کتێبەدا بدات. بەڵام ئەم کتێبەش وەک ھەر کتێبێکی دیکە بێ کەموکوڕی نییە. ڕەنگە
سەرکیترین کەموکوڕی ئەم کتێبە لەوەدابێت کە نەیتوانیوە پێمانبڵێت بەعس لەسەر چ
ئەساسێک ئەو کۆمەڵە ناوچە تایبەتەی لە کوردوستان ھەڵبژارد بۆ ئەنفالکردنیان.
کتێبەکە ئەنجامدانی ئاماری ساڵی ١٩٨٧ دەکاتە بناغەی ئەم ھەڵبژاردنە. واتە ئەو
ناوچانەی ئامارناکرێن ئەبنە ئەو ناوچانەی کە ئەنفالدەکرێن و ئەو ناوچانەش کە
ئاماردەکرێن ئەنفال ناکرێن. بەڵام ئەم دەستنیشانکردنە لەگەڵ واقیعی ڕووداوەکانی
ئەنفالدا یەکناگرێتەوە، چونکە شوێن ھەبووە ئاماریشکراون و ئەنفالیشکراون.
٤- پەلامارەکانی ئەنفال بەشێک نین لە پەلامارەکانی شەڕی ئێران و عێراق ئەگەرچی
ئامادەگی ئەو شەڕە یارمەتی بەعسیدا بتوانێت پەلامارەکانی ئەنفال ئەنجامبدات.
تێکەڵکردنی ئەم دووانە ھەڵەیەکی گەورەیە. بۆ زانیاری زیاتر دەربارەی ئەم خاڵە
بڕوانە:
مەریوان وریا قانیع(١٩٩٨). ئەنفال و مۆدێرنە، ڕوداوێک لە دوامانەوە یان ئەگەرێک لە
پێشمانەوە. گۆڤاری ڕەھەند. ژمارە ٧ ناوەندی ڕەھەند بۆ لێکۆڵینەوەی کوردی.
٥- بۆ تێگەیشتنی زیاتر دەربارەی ئەو خاڵانەی سەرەوە بڕوانە:
1- Irving Louis Horowitz (1997). Taking lives, genocide and state power. New
Brunswick.
2-Zygmunt Bauman (1998). De moderne tijd en de holocaust. Amsterdam : Boom
٦- دەربارەی چەمکی ھۆمۆساکەر لای ئاگامبن بڕوانە:
Giorgio Agamben (2002). Homo sacer : de soevereine macht en het naakte leven
Amsterdam، Boom.
ھەروەھا بڕوانە: بەختیار عەلی (٢٠٠٥). گوتاری مانەوە. سەردەمی ڕەخنە ژمارە ٣ بەھاری
٢٠٠٦. ل ٨٧-١٢٢.
٧- بۆ زانیاری زیاتر لەسەر گەشەی عێراق وەک دەوڵەت بڕوانە:
Charles Tripp (2000) A history of Iraq. Cambridge. Cambridge University Press.
ھەروەھا بڕوانە:
Kanan Makiya (1990). Republic of fear : Saddam's Iraq. London. Hutchinson
Radius.
٨- دەربارەی بەعس بڕوانە:
John F. Devlin (1966). The Ba'th Party : a history from its origins to
1966.Stanford, Calif. Hoover Institution Press.
٩- ئەم ئامادەگییە بەرفراوانەی برین لە کۆمەڵگای ئێمەدا ئەو چاوەڕوانییە لە سیاسەت
لە کوردوستاندا دروستدەکات کە ببێتە چالاکی ساڕێژکردنی برینەکانی ئەو کۆمەڵگایە.
چۆنیەتی مامەڵەکردنی برینە سایکۆلۆژییە دەستەجەمعییەکان، یان چۆنیەتی مامەڵەکردنی
کۆمەڵگایەکی پڕ برین، ئەو ھونەرە گرنگەیە کە دەبێت سیاسەتکردن لە کوردوستاندا
فێریببێت.
سەرچاوەکان:
1-Charles Tripp (2000) A history of Iraq. Cambridge. Cambridge University Press.
2-Giorgio Agamben (2002). Homo sacer : de soevereine macht en het naakte leven.
Amsterdam, Boom.
3-Ervin Staub (2006). Reconciliation after Genocide, Mass Killing, or
Intractable Conflict: Understanding the Roots of Violence, Psychological
Recovery, and Steps toward a General Theory. Political Psychology. Volume 27
Issue 6 Page 867-894, December 2006
4-Iraq's crime of genocide : the Anfal campaign against the Kurds / Human Rights
Watch/Middle East. New Haven [etc.], Yale University Press. 19.
5-Irving Louis Horowitz (1997). Taking lives, genocide and state power. New
Brunswick.
6-John F. Devlin (1966). The Ba'th Party : a history from its origins to
1966.Stanford, Calif. Hoover Institution Press
7-Kanan Makiya (1990). Republic of fear : Saddam's Iraq. London. Hutchinson
Radius.
8-Zygmunt Bauman (1998). De moderne tijd en de holocaust. Amsterdam : Boom
٩- بەختیار عەلی(٢٠٠٥). گوتاری مانەوە. سەردەمی ڕەخنە, ژمارە ,٣ بەھاری ٢٠٠٦. ل
٨٧-١٢٢.
١٠- مەریوان وریا قانیع(١٩٩٨). ئەنفال و مۆدێرنە، ڕوداوێک لە دوامانەوە یان ئەگەرێک
لە پێشمانەوە. گۆڤاری ڕەھەند. ژمارە ٧. ناوەندی ڕەھەند بۆ لێکۆڵینەوەی کوردی.
**********************************************************************