ڕێبین هه‌ردی
بێده‌نگیی و کۆکوژیی
ئاماده‌كردنی حه‌مه كاكه‌ڕه‌ش
ئه‌م گفتوگۆیه یه‌کێکه له گفتوگۆیه‌کانی کتێبی ( بێده‌نگیی و کۆکوژی*)
کتێبی بێده‌نگیی و کۆکوژیی کۆمه‌ڵێک گفتوگۆیه له‌گه‌ڵ چه‌ند نووسه‌رو ڕۆشنبیرێک دا
بۆ قسه‌کردن ده‌رباره‌ی کاره‌ساتی ئه‌نفال، له‌مڕۆژانه دا کتێبی( بێده‌نگیی و
کۆکوژیی) ده‌که‌وێته به‌ر دیده‌ی خوێنه‌ران، به‌چاکم زانی له 20 هه‌مین ساڵ
وه‌گه‌ری کاره‌ساتی ئه‌نفال هه‌ر جاره‌و یه‌کێک له گفتوگۆکان بیخه‌مه به‌ردیده‌ی
خوێنه‌ران.
حه‌مه کاکه‌ڕه‌ش.
ڕێبین هه‌ردی
هیچ کارەساتێک گرنگى پێنادرێت گەر ئەو نەتەوەیەى کە
کارەساتەکەى بەسەردا هاتووە خۆى گرنگى پێنەدات. ئێمە دەبێ بەر لەهەرکەس لەخۆمان
بپرسین ئایا لەبەرامبەر ئەنفالدا بێدەنگ نەبووین؟ ئایا هەستمان بەقوڵایی ئەو
کارەساتە کردووە؟ بەرلەوەى بەرۆکى خەڵکى دى و لایەنى دى بگرین، نابێت لە خۆمان
بپرسین ئەى ئێمە چیمان بۆ ئەنفال کردووە؟
ڕێبین هه‌ردی
پرسیار: ئه‌گه‌ر بهاتایه ئه‌نفال له وڵاتێکی ئیسلامیدا ڕووینه‌دایه‌و هه‌روه‌ها
مانایه‌کی ئیسلامیشی پێنه‌درایه، پێتانوابوو ئه‌نفال بتوانرایه نوقمی
بێده‌نگییه‌کی وابکرێت هه‌م له‌لایان وڵاتانی دراوسێوه تا ده‌گاته هه‌موو وڵاته
ئیسلامییه‌کانی دنیا، ئه‌وسا وڵاتانی ئه‌وروپاش.
ڕێبین هه‌ردی : گەلێک کارەسات لەناو کۆمەڵگا ئیسلامیەکاندا رویداوە و لەگەڵ ئەوەشدا
توانراوە رەهەندێکى جیهانى پێبدرێت. هەر لەم مێژوەى ئێستادا قڕکردنى ئەرمەنەکان
لەلایەن عوسمانیەکانەوە گرنگیەکى جیهانى وەرگرتوە. ئەوەى لە دارفۆردا رودەدات بووە
بە شتێکى جیهانى وبەردەوام بەشێکى گرنگى سەردێڕى هەواڵەکانى داگیر کردووە.
تاوانکردن بەناوى دینەوە شتێکى تازە نیە و هیچکاتێکیش ئەم ناوە نەیتوانیووە
سەرپۆشێک بۆ تاوانەکە دروستبکات. تاوانەکە چ پەیوەندیەکى بە دینەوە نیە تا رێگر بێت
لە ناساندنى وەک تاوانێک. ئەم قسەیە لەکاتێکدا راست دەبوو کە خەڵکى بڕوایان بەوە
کردبێت چ لەشکرى بەعس لەشکرێکى دینیە و چ کوردەکانیش کافرن. وەلحاڵ جگە لە شوفینستە
عەرەبەکان کەسێک نیە گومان لە موسڵمان بوونى کورد بکات تا ئەوەى قبوڵبێت کە ئەنفال
هێرشێکى دینیە و دەبێت پشتگیرى لێبکرێت.
زیاد لە هۆیەک هەیە وایکردووە ئەنفال چ لە کاتى رودانى و چ دواى روودانیشى ئەو
کاردانەوەیە دروستنەکات کە لە ئاستى قەبارەى کارەساتەکەدا بێت: ئەوەمان لەیاد بێت
ئەنفال لەکاتێکدا رویدا کە بەعس لەهەرە بەهێزترین کاتەکانى خۆیدا بوو. بەعس وڵاتێکى
وا شاراوە و دور لە راگەیاندن و هەواڵى دروستکردبوو کەتەنانەت شارەکانى عێراقیش
هەواڵى شارێکى دیان نەدەزانى. عێراق بۆ زۆر کەس وڵاتێکى داخراو و نەزانراو و
نەناسراو بوو. ئەو سەردەمە هێشتا ئەم لێشاوى گۆڕانە خێرایەى لە تەکنەلۆژیاى
پەیوەنیدا رویدابوو، ئەم ناوچەیەى نەگرتبۆوە. نە تۆڕەکانى ئەنتەرنێت و نە کەناڵە
ئاسمانیەکان بەو شێوەیە بڵاونەبوونەوە. وێنەى ئەنفال نەگیرا و لە دۆخێکدا رویدا کە
ناوچه‌کە ئەم تەوژمى فرەیی ئامێرەکانى پەیوەندى بەخۆیەوە نەبینیى بوو. لەیادمان بێت
تەنانەت لە عێراقى بەعسدا ئامێرى تایپ بەیەکێک لە شتە قەدەغەکان دەزانرا و لەهەر
ماڵێکدا ئەم ئامێرە بگیرایە، ماڵەکە توشى زیندانى و ئەشکەنجەى جۆراوجۆر دەبوون.
بەعس سیاسەتێکى راگەیاندنى پەیڕەو دەکرد کە جگە لە دەنگى خۆى و هەواڵه‌کانى خۆى،
رێگەى بە دزەکردنى هەواڵێکى راستەقینەى وڵات نەدەدا. بەگشتى دەمەوێت بڵێم راستى
بەهۆى سیاسەتى داخراوى بەعسەوە بۆجیهانى دەرەوە نەزانراو بوو. تەنانەت رۆشنبیرێکى
وەک ئیدوارد سەعید سەرەتا کۆى ئەو قسانەى لەسەر تاوانەکانى بەعس دەکرا بە ناڕاست
دەزانى و تەنها پاش روخانى رژێم و دەرکەوتنى گۆڕە بەکۆمەڵەکان دانى بەوەدا نا کە
لەمبارەیەوە هەڵەى کردووە و ئەو راستیانەى نەزانییوە.
ئەمە جگە لەوەى بەعس لەکاتێکدا تاوانى ئەنفالى ئەنجامدا کە زوربەى وڵاتە
رۆژئاواییەکان و تەنانەت دەوڵەتە ئیسلامیەکان، ئێران و راگرتنى ئەو تەژمە
شۆڕشگێرانەى لە شۆڕشى ئێرانەوە دەیویست پەل بۆ دەوربەرى بهاویژێت، بە مەترسى یەکەم
دەزانى و بەعسیشیان وەک بەرەبەستێک لەبەردەم ئەم تەوژمەدا تەماشا دەکرد. ئەم
هەلومەرجە سیاسیە وایکردبوو زوربەى دەوڵەتەکانى ناوچەکە و رۆژئاوا گوێیان لەو
راگەیاندنانە نەبێت کە بزوتنەوە نەیارەکانى بەعس لەملا و لا پەخشیاندەکرد.
بەڵام پاش روخانى رژێم و ئاشکرابوونى تاوانەکانى، ئەم هاوکێشەیە گۆڕا. هەر ئەوەندە
بەسە بڵێین کێ دادگاى تاونبارانى ئەنفالى کرد و توندترین سزاى بەسەردا دان؟ دادگاى
عێراقى بە دادوەرە عەرەب و داواکارى گشتى عەرەبە موسڵمانەکانى عێراقەوە نەبوو کە
حوکمى لە سێدارەدانى بۆ تاوانبارانى ئەنفال دەرکرد؟ کەوابوو ئەو قسەیە بەوردبین
نابینم کە بێدەنگى لە ئەنفال و ئەو گرنگیپێنەدانە، هۆکارى دینى لە پشتەوە بێت.
تەماشاکا! هیچ کارەساتێک گرنگى پێنادرێت گەر ئەو نەتەوەیەى کە کارەساتەکەى بەسەردا
هاتووە خۆى گرنگى پێنەدات. ئێمە دەبێ بەر لەهەرکەس لەخۆمان بپرسین ئایا لەبەرامبەر
ئەنفالدا بێدەنگ نەبووین؟ ئایا هەستمان بەقوڵایی ئەو کارەساتە کردووە؟ بەرلەوەى
بەرۆکى خەڵکى دى و لایەنى دى بگرین، نابێت لە خۆمان بپرسین ئەى ئێمە چیمان بۆ
ئەنفال کردووە؟ ئایا ئەرکى کێیە ئەنفال بکاتە بەشێک لە یادەوەرى جیهانى..کورد خۆى
یان گەلانى دى؟ ئایا بەڕاست ئەنفال بەشێک لەیادەوەرى ئێمەى دروستکردووە؟ دوو دەیە
بەسەر ئەنفالدا دەڕوات و تا ئێستاش ئێمە سەرژمێًرێکى کوژراوەکانمان لانیە. لەدواى
کەوتنى سەدامیشەوە هەوڵێکى ئەوتۆمان بۆ دۆزینەوەى گۆڕە بە کۆمەڵەکانیان
نەداوە..بگرە لە دادگاى ئەنفالدا کە بۆ یەکەمجارە قوربانیەکان قسە دەکەن هەوڵێکمان
بۆ تۆمارکردنى ئەو ئازار و ئەشکەنجانە نەداوە کە قوربانیەکانى ئەنفال بە زمانى
خۆیان دەیانگێڕایەوە.
پرسیار: ئه‌و هۆکارانه چین که ئه‌نفال له هۆشیارییه‌کی سیاسی ساده‌وه که
ته‌نها له یادکردنه‌وه‌ی سه‌رپێیانه‌ی ساڵانه‌دا قه‌تیسبووه ده‌گوازێته‌وه
بۆهۆشیارییه‌کی کلتوری، له‌و بێده‌نگییه‌ی که خاوه‌نی قسه‌نییه ده‌گوازێته‌وه بۆ
بیرکردنه‌وه‌یه‌ک به ده‌نگی به‌رز.
هه‌روه‌ها ئه‌م بێده‌نگییه چه‌ند په‌یوه‌ندی به کورد خۆیه‌وه هه‌یه، هه‌م
له‌ئاستی به‌رپرسیارییه‌تی کۆمه‌ڵگای کوردی بۆ ئه‌نفال و هه‌م له ئاستی ده‌سه‌ڵاتی
کوردی خۆیدا؟
ڕێبین هه‌ردی : لەو کەسانەم بڕوام بەوە نیە هۆى بێدەنگبوون لە ئەنفال ئەگەڕێتەوە
بۆئەوەى کوردەکان خۆیان بەشێوەى جیاواز بەشداریان لە پرۆسەى ئەنفالدا کردووە.
هەمیشە و هەموو کات و لەهەموو کۆمەڵگایەکدا کەسانێک هەن کە هاوکارى تاوانى رژێمە
سیاسیەکانیان کردووە و هەرگیزیش ئەم بەشداریە نەبۆتە هۆى ئەوەى خەڵکى لەو تاوانانە
بێدەنگ بێت. بگرە پێموایە ئەمجۆرە بەشداریەیە رووى دڕندانە و ترسناکى کارەساتەکە
دەردەخات. ترسناکترین کارەساتەکان ئەو کارەساتانەن کە رژێمە دیکتاتۆر و دڵڕەقەکان
خەڵکى ناچاردەکەن دژى خۆیان جەنگبکەن. کارەسات ئەوکاتە قوڵتر دەردەکەوێت کە
رژێمەکان هێندە توقێنەر و ترسناکن کە خەڵک ناچاردەکەن کەسوکار و هاوڕێ و هاوڵاتیانى
خۆیان بکوژن.
کەوابوو مەسەلەکە پەیوەندى بەم لایەنەوە نیە. دەبێ پرسیارەکە بەشێوەیەکى دى بکەین
کە ئەویش ئەوەیە چکاتێک کارەساتێک وەک کارەسات لەبەردەم کۆمەڵگایەکدا ئامادە دەبێت
و بەشێکى گرنگ لە هوشیارى ئەخلاقى و سیاسى و کۆمەڵایەتى پێکدەهێنێت. لە چ کاتێکدا
کارەساتێکى وەک ئەنفال بەشدارى لە دروستکردنى خەیاڵ و هوشیارى مرۆڤى ئێمەدا دەکات؟.
سەرەتاترین وەڵام ئەوەیە هیچ کاتێک کارەساتێک وەک کارەسات نابینرێت گەر ئەو
کارەساتە نەبوو بێت بە بەشێک لە رابردوو. من چەندانجار لەشوێنێکی دیدا گوتومە ئەوەی
کارەساتێک دروستدەکات و دەیکاتە بەشێک لەزاکیرەی مرۆڤی ئێمە خودی روداوەکە نیە،
بەڵکو ئەو گێراناوانەیە کە لەروداوەکەوە پێماندەگات. بەسەرهاتی ئەوکەسانەیە کە له
کارەساتەکەدا ژیان و تاڵی و ناخۆشیەکانیان بینی. بەڵام ئەمەش هەموو شتێک نیە، بەڵکو
لەگەل ئەمەشدا دەبێ ئارەزوووی بیستنێک هەبێت کە لەگەل گێرانەوەکاندا بژی و توانای
بیستنی هەبێت. هیچ یەک لەمانەش روونادات گەر خودی کارەساتەکە نەبووبێتە بەشێک
لەرابردوو. کارەساتێکیش نابێتە بەشێک لەرابردوو گەر ئەو کۆمەڵگایە دۆخی کارەساتاوی
بەجێنەهێشتبێت و لایەنیکەمی ئارامی و هێمنی نەژی.
لە دواى راپەڕینەوە کۆمەڵگاى ئێمە دۆخى کارەساتى بەجێنەهێشت. لەلایەک هێشتا سەدام
حسین و رژێمى بەعس لەسەرکاربوون و هەرجارەو هەڕەشەى جۆراروجۆریان لە کوردستان دەکرد
و بەمەش خەڵک هەمیشە لەدۆخێکى دڵەراوکێدا دەژیان، لەلایەکی دیشەوە و پاش ماوەیەک
شەڕى ناوخۆ هەڵگیرسا بەهەموو ئەو برینە قوڵانەوە کە بەجێیهێشت. ئەم دۆخە وایکرد
کوردستان و هاوڵاتیانى کوردستان هەرگیز ئەو دۆخى ئارامیە نەژین کە بتوانن ئاوڕ لە
رابردوو بدەنەوە و بزانن چى تیا روويداوە. مرۆڤ تواناى ئاوڕدانەوەى لەرابردوو
نابێت، گەر لە ئێستا و داهاتووى دڵنیا نەبێت. دەمەوێت بڵێم تەنها کاتێک دەتوانین
هەست بەو میحنەت و کارەسات و تاوانانە بکەین کە خەڵکى لە رابردودا تیایى ژیاوون کە
خۆمان ئەو دۆخەمان بەجێهێشتبێت. ژیانێکى ئاسودە و دور لە دڵەراوکێ بژین کە تیاییدا
بەراستى هەست بە لەزەتى ژیان بکەین. بە بێهەستکردن بە لەزەتى ژیان، ئەستەمە لە
میحنەتى ئەو کەسانە تێبگەین کە لێى مەحرومکران. وەلحاڵ لە کوردستانى دواى راپەڕیندا
ئەم دۆخە ئارام و ئاسودەیە هێشتا بەدەست نەهاتووە.
بەدەربڕینێکى دى وەک لە شوێنێکى دیدا گوتومە ئەنفال هێشتا روداوێکە تێنەپەڕییوە و
نەبۆتە بەشێک لە زاکیرەی کوردی. ئەم روداوە گەرچی لەمێژوودا رویداوە، بەڵام
تاهەنوکەش لە هوشیاری مرۆڤی ئێمەدا بەتەواوی روینەداوە. هەموو ئەمانە وایکردووە
ئەنفال یتر لە هوشیارى نوخبەیەکى سیاسی و رۆشنبیریدا ئامادەى هەبێت و نەبوبێتە
بەشێک لە خەیاڵ و هوشیارى مرۆڤى ئێمە.
پرسیار: ئه‌و پێشنیاره تایبه‌تیانه‌ی ئێوه چین، بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌نفال وه‌ک
کاره‌ساتێکی سیاسی مێژوویی له یادوه‌ری ئینسانی کوردا به‌چه‌شنێک بمێنێته‌وه که
هه‌میشه جێی ئاوڕدانه‌وه‌و قسه‌کردنبێت له‌سه‌ری له‌لایه‌ن ئه‌و نه‌وانه‌ی که
له‌دواڕۆژی کۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دان؟
ڕێبین هه‌ردی : گرنگترین شت ئەوەیە جارێ هەموو ئەم شتانە لەبیربکەین. کردنى ئەنفال
بە بەشێک لەیادەورى پێویستى بە سیاسەتێکى جیاواز لە و سیاسەتى راگەیاندنە هەیە کە
هێزە سیاسیەکانى کوردستان پەیڕەوى دەکەن. کێشەکە پەیوەندى یە یادکردنەوەى ساڵانەو
ئاهەنگى پرسە و نمایشى دیکۆمێنتەکانى کارەساتەکەوە نیە وەک راگەیاندنى رەسمى
تێیگەیشتووە. دواشت پێویستمان پێبێت ئەو رۆحى پرسەیەیە کە لە ساڵیادى ئەنفالدا
راگەیاندنى فەرمى داگیردەکات. بەڵکو کارێکى ستراتیژیتر و زیندوترمان پێویستە تا ئەو
رۆحى هاودەردیە زیندوبکەینەوە کە رابردوو بە ئێستا و داهاتووه‌وە گرێدەدات.
ئەو دۆخە سیاسیە پڕ کارەساتەى کوردستان لەناوەڕاستى سەدەى رابردووه‌وە لەناویدا
دەژى، تەنها کارەساتى سیاسی نەبون و تێپەڕیبن. بەڵکو ئەو هەوراز و نشێوانە کاریگەرى
سایکۆلۆجى جیاوزاى بەجێهێشتوە کە بۆتە هۆى وێرانبونى ژیانى رۆحى مرۆڤى ئێمە.
کۆمەڵگایەک ژیانى بەردەوام پڕ بووە لە چیرۆکى جەنگ و خیانەت و ناپاکى و کوشتنى
بەکۆمەڵ، ئەستەمە بتوانێت بە بێ کۆمەڵێک کێشەى سایکۆلۆجى لەم ئەزمونە تاڵە بێتە
دەرێ. لەهەمووى ترسناکتر لەدەستدانى تواناى هاودەردیە. کاتێک مرۆڤەکان خۆیان هەست
بەمەترسى لەسەر ژیان و داهاتووى خۆیان بکەن، ئەستەمە بتوانن هەست بە هاودەردى لەگەڵ
کەسانى دیدا بکەن.
ئەمە جگە لەوەى ئەم مێژووە سیاسیە پڕبوو لە ناکۆکى ناوخۆیی کە چەندانجار هێزە
سیاسیە جیاوازەکانى بەرەو شەڕى ناوخۆ بە هەموو پێشهاتە کارەساتئامێزەکانیەوە
راکێشا. کە شەڕى ناوخۆش هات هێزەکان بۆ دژایەتى یەک هەموو سنورەکان رێگەپێدراو و
چاوەڕوانکراویان تێپەڕاند و گەیشتنە ئاستێک لە دژایەتى کە هیچ بەهایەکى نەتەوەیی و
نیشتیمانى تیا رەچاو نەکرا. ئەم دژایەتیە لەئاستى سیاسیە و دابەزیە ناو خانە
کۆمەڵایەتیەکان و خەڵکى کوردستانى بەجۆرێکى کوشەندە لەناوەوە پارچە چارچە کرد.
هەستى ئینتیما بۆ نەتەوە لەبەردەم هەستى ئینتیما بۆ حزیبە سیاسیەکاندا پاشەکشێیکرد
و هەموو ئەمانەش یەکپارچەیی کۆمەڵگاى ئێمەى خستۆتە مەترسیەکى راستەقینەوە. ئەزمونى
شەڕى ناوخۆ راستیەکى تاڵى بۆ سەلماندین: کۆمەڵگاى ئێمە زۆر دڵرەقترە لە
روبەروبونەوەى نەیارى ناوخۆدا پتر لە روبەروبونەوە لەگەڵ دوژمندا.
هەموو ئەم هەلومەرجە کۆمەڵگایەکى ناتەبا و ناڕێک و دور لەیەکى دروستکردووە کە
لایەنیکەمى پەیوەندى لەنێوانیدا نیە. کۆمەڵگایەکیش هەنوکەى پڕ بێت لەم هەموو دابڕان
و رق و دوریە، ئەستەمە تواناى هەستکردن بەکارەساتێکى رابردوو کۆى بکاتەوە. کەوابوو
بەر لەهەر شتێک پێویستمان بە بنیاتنانەوەى ئەم مرۆڤە هەیە. پێویستمان بەکۆتایهێنان
بەم دابەشبوون و دژایەتى و پارچە پارچە بوونە هەیە کە لایەنیکەمى هاودەردى لەنێوان
بەشەکانیدا نیە. کارێک کە دەبێت بیکەین پەیوەندى بە بنیاتنانى ئێستاوە هەیە لەسەر
نەخشەیکى تەواو جیاواز لەو نەخشەیەیى ململانێی سیاسی و جەنگ و کوشتار دروستیکردووە.
پێویستمان بە گێڕانەوه‌ى متمانەى مرۆڤى ئێمە هەیە بۆ ژیان و داهاتوو.. پێویستمان
بەدروستکردنى ژیانێکى ئارام و هێمن و تەبایە کە کەس تیاییدا ئارەزوى مردنى ئەویدى
نەکات کە لەوناچێت یان هەڵبژاردنێکى دى هەیە. هیچیەک لەم شتانەش رونادەن گەر کۆتایی
بەم سیستەمە حیزبۆکراتیە نەیەت کە کۆمەڵگاى ئێمەى وەک کۆمەڵێک دوژمنى سیاسی
لەبەرامبەر یەکدا داناوە.
گەر دەمانەوێت ئەنفال بەشێک بێت لە خەیاڵى مرۆڤى ئێمە پێویستە هەلومەرجێکى سیاسی و
کۆمەڵایەتى بخوڵقێنرێت کە لایەنیکەمى خوشنودى و بەختەوەرى و دادپەروەرى بە
مرۆڤەکانى ببەخشێت. تا ژیانى رۆحى ئەم کۆمەڵگایە کە جەنگ و کشوتار و ناپاکى
وێرانیکردووە، رێک نەکەینەوە، ئەستەمە بتوانین داواى لێبکەین ئەنفال بەشێک لە
زاکیرەى پێکبهێنێت. هەرچى جوانکردنى ئێستا و بەنرخکردنى ژیان و سەروەرى بەختەوەرى،
نەک پرسەى ساڵانە و یادى سیاسیانە، ئەو ستراتیژەیە کە دەبێ پەیڕەو بکرێت تاکو
ئومێدمان بەرۆژێک بێت کەبەراستى ئەنفال ئەم کۆمەڵگایە لەناوەوە دەجوڵێنێت.
پرسیار: ئایا ئه‌ده‌بی کوردی به ته‌عریفه جیاوازه‌کانی ئێوه‌وه بۆ ئه‌ده‌ب چه‌ند
به‌رپرسیاره له‌به‌رده‌م بیرنه‌کردنه‌وه له ئه‌نفال
ڕێبین هه‌ردی : کاتێک ئەنفال نەبوبێتە بەشێک لە یادەورى مرۆڤى ئێمە، چۆن دەتوانێت
ببێت بە بەشێک لە ئەدەب. ئەدەبى ئێمە هەرگیز لە کێشە و گرفتە ئاڵۆزەکانى کۆمەڵگاى
ئێمەوە دور نەبووە و پەیوەندیەکى تەنگاوتەنگى بەو هەلەمەرجە سیاسی و کۆمەڵایەتیەوە
هەبووە کە لەناویدا ژیاوە. سەردەمێک ئەدەب چەکى بەرگرى خەڵکى کورد بوو لە زمان و
شوناسى خۆى لەلایەک و سەکۆى هاندانى گیانى بەرگرى بوو لەبەردەم دوژمناندا لەلایەکى
دیەوە. لەدواى راپەڕینیشەوە کە واچاوەڕواندەکرا ئەنفال بەشێکى گرنگ لە خەیاڵى
هونەرى ئەدەبى کوردى پێکبهێنێت و ئاوڕى لێبداتەوە، نوسەرانى ئێمە روبەڕووى
ململانێیەکى حیزبى توند بونەوە کە بە شەڕى ناوخۆ گەیشت. گەر بگەڕێیتەوە بۆ ئەوکاتە
دەبینیت زوربەى کارە ئەدەبیەکانى ئەو ماوەیە بەشێوەیەک لە شێوەکان پەیوەندى بەشەڕى
ناوخۆوە هەبووە. شیرکۆ بێکەس کە بەر لە راپەڕین دەربەندى پەپوولەى وەک پانۆراماى
یەکگرتووى ئازارەکانى کورد نوسیبوو، لەدواى راپەڕین "خاچ و مار و رۆژژمێرى شاعیرێکى
نوسى" کە سەر لەبەرى دادگایکردنى ئەو دژایەتى و کەرتبوونە ناوەکیە بوو کە کوردستانى
خستبووە بەر گەورەترین مەترسى. تەنانەت ئەدەبى شێرزاد حەسەن کە تا بەرلە راپەڕین
لەسەر تاکەکەس و حەز و ئارەزوەکانى کاریدەکرد و بەمەش دەنگێکى تایبەتى بۆ خۆى
دروستکردبوو، لەدواى راپەڕینەوە زۆرینەى چیرۆکەکانى بەشێوەیەک لە شێوەکان
پەیوەندیان بەم ناکۆکى و دژایەتیانەوە هەبوو..حەسار و سەگەکانى باوکم، کەڵەکێوى و
ئاسکە کچان بەشێوەیەک لە شێوەکان چیرۆکى ناتەبایی و نایەکانگیرى کۆمەڵگاى کوردیان
لەدواى راپەڕینەوە دەگێڕایەوە. بەختیار عەلى لەهەردوو رۆمانى ئێوارەى پەروانە و دوا
هەنارى دنیادا ئەم ناکۆکیەى کردبووە شانۆى هەردوو رۆمانەکەى کە پاڵەوانەکانى دۆخێکى
تراژیدى دەژیان و بەکارەساتیش کۆتاییان پێدەهات.
رەنگە هەنوکە و ئێستا کە دادگای سەدام حسین و دارودەستەکە لەسەر روداوەکانی ئەنفال
تەواو بووە، ئێمە بۆ یەکەمجار بتوانین گوێبیستی ئەو چیرۆک و بەسەرهاتانە بین کە
بەشداربوانی کارەساتەکە دەیگێرنەوە. ئێستا خەریکە بەراستی گوێمان لە بەسەرهاتەکانی
ئەنفال دەبێت و لە هەقیقەتی کارەساتەکە تێدەگەین. پڕ ئاشکرایە لەدۆخێکدا کە هێشتا
ئەنفالەکان خۆیان نەکەوتونەتە قسە و هەموو بەسەرهاتەکانی خۆیان نەگێڕاوەتەوە،
ناتوانین قسە لە کارەساتەکه خۆی بکەین، چ بگات بەوەی قسە لە کاردانەوەی
لەسەرئەدەب. بۆ ئەوەی ئەم راستیەش ببینین هەرئەوەندە بەسە بلێین روداوەکە لەسەر
رۆژمێری مێژووی دەگەڕێتەوە بۆ کۆتایی هەشتاکان، بەڵام دەرکەوتنی راستەقینەی
لەئەدەبدا دەگەرێتەوە بۆ 2004 و 2006 بەتایبەتى هەر دوو بەرهەمی گۆڕستانی چراکانی
شێرکۆ بێکەس و شاری مۆسیقارە سپیەکانی بەختیار عەلیدا. واتە پاش پتر لە 15 ساڵ
لەرودانی کارەساتەکە. بەدیاریکراویش دوایی کۆتایهاتنی شەڕی ناوخۆ و کەوتنی رژێمی
بەعس. ئەمە ئەو راستیە دەسەلمێنێت کە پێشتر نوسیم: کۆمەلگایەک بۆ ئەوەی بتوانێت
لەسەر کارەساتێکی رابردووی خۆی قسە بکات، دەبێت لایەنیکەم دۆخێک بژی کە خۆی دوربێت
لەروداوی گەورە و ترسناکەوە. راستت بوێت ئەدەب تاکە رزگارکەرى راستەقینەى مرۆڤە لە
بێپەروایی و بێهودەیی. ئەدەبە وامان لێدەکات مرۆڤانەتر و قوڵتر لە ژیان و
کارەساتەکانى بگەین. ئێستا دەبێت بۆ وەلامەکانى سەره‌وەم ئەم خاڵە زیاد بکەم،
ئەنفال هەرگیز ناتوانێت ببێت بە بەشێک لەزاکیرە و خەیاڵى ئێمە گەر نەبێتە ئەدەب.
کاریگەرى شارى مۆسیقارە سپیەکان و گۆڕستانى چراکان دەیانجار لەکاریگەرى ئەو
دۆکۆمێنت و ساڵیادانەى پرسە گرنگترە کە بۆ ئەنفال ساز دەکرێت. کارەساتەکان بۆئەوەى
کاریگەرى لەسەر هوشیارى مرۆڤ بەجێبێڵن پێویستیان بە ئەدەب دەیانجار زیاتر لە زانستى
مێژوو هەیە. چونکە مێژوو دەتوانێت تەنها ساڵى تاوانەکە و روبەرەکەى و هۆکانى و
دەرئەنجامە سیاسیەکانى بڵێت، بەڵام تەنها ئەوە ئەدەبە ئەم راستیە مێژویانە دەکاتە
خوێن و ئیسقان و لەتراژیدیاى پاڵەوانەکانیدا پیشانیدەدات. مێژوو بێرۆحە گەر ئەدەب
بەرگى مرۆڤى راستەقینەى لەبەرنەکات و بەرووداو و بەسەرهاتە جۆراوجۆر و
وردەکاریەکانى ژیاندا نەیبات. ئەمەش خۆى جیاوزاى گێڕانەوه‌ى مێژوو و ئەدەبە.
لەکاتێکدا مێژوو سەردێڕە گەورە و دیارەکانى بۆ گرنگە، ئەدەب وردەکاریەکان و
نمایشکردنەوەى روداوەکەى لە پێچ و پەناکانى ژیاندا بۆ گرنگە. هیچ کارەساتێک
ناتوانێت ببێتە کارەساتێک کە بەشێکى گرنگ لە خەیاڵ و هەستیارى مرۆڤەکان پێکدەهێنێت،
گەر نەبێتە ئەدەب و هونەر.
بەڵام هەرگیز ئەدەب ناتوانێت بەشێک نەبێت لە ژیان و بەشێوەیەک لە شێوەکان کارى
تێنەکات. نوسەران ناتوانن هەمیشە ئاوڕ لەدواوە بدەنەوە گەر ئێستایان پڕ بێت لە
سەدان ناشرینى و ناپاکى و نادادپەرەرى. ئەدەبى ئێمە گەر کەم قسەى لە ئەنفال کردووە،
لەبەرئەوەیە سەرقاڵى ئەو میحنەتانەیە کە نەوەکانى ئەنفال لە هەنوکەدا تیای دەژین.
کەوابوو بۆ ئەدەبیش هەمان ئەو قسەیە راستە کە پێشتر لەبارەى هۆکارى فەرامۆشکردنى
ئەنفالەوە گوتمان.
پرسیار: ئایا ئاستی ئه‌و ترسه شاراوه‌یه‌ی لای ئینسانی کورد هه‌یه به‌رامبه‌ر
کوردبوونی خۆی، ترسێکه خاوه‌نی هێزیکی ڕۆشنبیری وایه که بتوانێت له بری تۆڵه
خۆی بکات به هێزێک که هه‌ڵگری لێبوردن بێت. ئایا ئه‌م هێزه چه‌ند ده‌سته‌ڵاتی
کوردی لێی به‌رپرسیاره‌و و چه‌ندیش کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی و ڕۆشنبیره‌کانی به‌رپرسیارن
له پیشاندانی؟
وەڵام: بیرۆکەى توڵە لاى هیچ مرۆڤێک پاشەکشێ ناکات، گەر کۆمەڵێک دەزگا نەبن کە واى
لێبکەن پێویستى بە بیرۆکەى توڵە نەبێت. بیرۆکەى توڵە نائومیدبوون یان نەبوونى ئەو
دەزگایانەیە کە دەتوانن لایەنیکەمى رێکخستن و دادپەروەرى بسەپێنن. ناتوانین بە
ئامۆژگارى و بیرۆکەى پەروەردە پاشەکشێ بە لۆژیکى توڵە بکەین. ناتوانین ستەملێکراوێک
بە ئامۆژگارى و بانگهێشتکردنى بۆ لێبوردن رابکێشین، لەکاتێکدا ستەمکار بە ئازادانە
دەژى و هیچ پرسیارێکى لێناکرێت. کێشەکە پەیوەندى بەکارى رۆشنبیرى و کەمتەرخەمى
رۆشنبیرانەوە نیە، بەڵکو پەیوەندى بە نەبوونى ئەو دەزگا رەسمیانەوە هەیە کە ئەرکى
جێبەجێکردنى دادپەروەریان لەسەر شانە. مرۆڤ ناتوانێت بە گیانێکى مەسیحیانە واز لە
مافەکانى بێنێت و بڵێت من دەتوانم لە تاو‌‌انبارەکەم ببورم. بیرۆکەى لێبوردن تەنها
لەکاتى بەهێزیدا ماناى هەیە. مرۆڤێکى بێهێز و بێدەسەڵات ناتوانێت ببورێت و ئەوى
مافەکەى خواردووە بە ئازادانە بژى. گەر دەزگا گەلێکیش نەبن بتوانن ئەم مافەى بۆ
وەربگرن، ناتوانێت واز لە بیرۆکەى توڵە بێنێت. کەوابوو زاڵبوونى بیرۆکەى توڵە
پەیوەندیەکى تەنگاو تەنگى بە نائومێدبوون وبڕوا نەبوون بەو دەزگایانەوە هەیە کە
بڕیارە جێگەى وەرگرتنەوەى ماف بن. تا بێهێزى و بێدەسەلاتى خەڵکى ئێمە بەردەوام بێت
و دەزگاگەلێکى رەسمیش نەبن بەڕاست جێگەى وەرگرتنەوەى ماف بن، بیرۆکەى توڵە بەشێوەى
جیاواز بەردەوام دەبێت. هەستکردن بە بێهێزى و بێدەسەڵاتى خەڵکى ئێمەش، هێزە
سیاسیەکان بەرلەهەر کەسێکى دى لێى بەرپرسیارن. خەڵکى ئێمە هەرگیز هەست بە بوونى خۆى
لە هیچ شتێکدا ناکات. ئەو لەبەردەم ماشێنى حیزبدا هەمیشە خۆى بەلاواز بینیووە و
هەرگیز هەستینەکردووە، دەنگ و راى ئەو لە وڵاتدا گرنگ و جێی بایەخە. وڵات بە دەست
لێپرساروانێکەوەیە کە لە ژیانى ئەوەوە رۆژ بە رۆژ زیاتر دوردەکەونەوە و هەستناکەن
چیدى بەشێکن لێیان. نەچوونى خەڵکى بۆ سندوقەکانى دەنگدان بە ئاشکرا ئەم هەستى
لاوازى و بێدەسەڵاتیە دەردەخات. خەڵک ناچێت بۆ دەنگدان چونکە بڕوایوایە دەنگى ئەو
هیچ نیە و حسابی بۆ ناکرێت. شتەکان لەنێوان بەرپرسیاراندا بەشکراوون و ئەم هیچى
لەسەر نیە جگە لە رازیببون. کە هەست بەلاوازى و بێدەسەلاتیش گەورەبوو، هەمیشە
بیرۆکەى توڵە ئامادە دەبێت.
بێدەسەڵات و لاواز کە لێبورد لەراستیدا نەبوراوە بەڵکو ترساوە، کە دەسەڵاتدار و
بەهێزیش نەبورا واتە شتێکى ئەخلاقى لە دەستداوە. خەڵکى ئێمە بۆ ئەوەى تواناى
لێبوردنى هەبێت، دەبێت هەست بە بەهێزى و دەسەڵاتدارێتى بکات و خۆى بە خاوەنى خۆى
بزانێت. ئەوسا دەتوانێت رۆحى مرۆڤانە لە خۆیدا زیندوو بکاتەوە و بە ئاسودەییەوە
لەزەتى لێبوردن تاقیبکاتەوە.
پرسیار؟ بۆ ده‌بێت هه‌میشه چاوه‌ڕوانییه‌کی گه‌وره له ئه‌ده‌ب بکرێت بۆ
گێڕانه‌وه‌ی کاره‌ساته گه‌وره‌کانی مرۆڤایه‌تی؟ ئه‌م هۆی چاوه‌ڕوانییه له کوێوه
هاتووه و چۆن لای مرۆڤ دروستبووه؟
ئه‌ی گه‌ر وایه بۆ ئێمه له ئه‌ده‌بی کوردیدا به‌رهه‌می داهێنه‌رانه هه‌ر زۆر
که‌مده‌بینین له‌به‌رده‌م کاره‌ساتێکی گه‌وره‌ی وه‌ک ئه‌نفالدا؟
ڕێبین هه‌ردی : پرسیارەکە پێچەوانە بکەینەوە. ئایا جگە لەئەدەب و هونەر هیچ شتێکی
دی دەتوانێت گوزارشت لە ئەنفال بکات؟ زۆرینەی کارەساتەکانی دنیا بە پلەی یەکەم
لەرێگەی ئەدەبەوە گوزارشتیان لێدەکرێت، نەک لەرێگەی هیچ شتێکی دیەوە. دەشێت زانستی
مێژوو زانینی وردمان لەسەر روداوەکە و کاتی رودانی و بکەرەکانی و جوگرافیایی
کارەساتەکەی تیا رودا، پێشکەش بکات، بەڵام مومکین نیە ئەو ئازار و ئەشکەنجە فەردی و
تایبەتیانە وێنا بکات کە کەسە تایبەتەکان لەناویدا ژیان. مومکین نیە ئەو رۆحە پڕ
ئازار و ئەو گریان و هاوار و ئەشکەنجانە دەربخات کە بەشداربوانی کارەساتەکە هەستیان
پێکرد. زانستی مێژوو پێماندەلێت کیمیایی چۆن و لەکوێ و لەلایەن کێوە بەکارهێنرا و چ
کەسانێکی بەرکەوت، بەڵام تەنها ئەدەبە دەتوانێت بۆ نمونە لە کەسایەتیەکی منالی وەک
سەریاسی سێهەمدا و هەموو دانیشتوانی خەستەخانەکەی ناو دواهەناری دونیادا، وێنای ئەو
کارەساتە رۆحیە بکات کە بریندارانی کیمیایی توشی دەبن. مێژووی پێمان دەڵێت ئەنفال
کەی و لەرێگەی چ لەشکرێکەوە دەستپێکرد و چەند دێ و و گوندو ناوچەی وێڕانکرد، بەڵام
تەنها ئەوە ئەدەبە لەرێگەی بۆ نمونە کەسایەتیەکی وەک جەلادەتی کۆتر و دالیا
سەراجەدینەوە، دەتوانن ئەو دۆخە کارەساتاویە مەعنەویەمان پیشانبدات کە مرۆڤەکان
بەسەریاندا دێت. دەشێت مێژوو ژمارەی کوژاروەکانمان پێبڵێت، بەڵام تەنها ئەوە لە
گۆڕستانی چراکاندایە ئەو ژمارەیە لە ژمارەیەکی حسابی روتەوە، دەبێت بە ژمارەیەک رۆح
و گیانمان دەهەژێنێ. بەمانایەکی دی مێژوو روداوەکانمان لە دەفتەر و ئەرشیفێکدا بۆ
تۆماردەکات، بەڵام تەنهائەوە ئەدەبە ئەو روداوە لە رۆحماندا نەک لەناو پەڕە و
ئەرشیفدا بۆ تۆماردەکات. واتە ئەوە ئەدەبە مێژوو لە پێدراوێکی بابەتیەوە دەکات بە
پێدراوێکی رۆحی کە کار لەسەر پێکهاتنی ئاسۆی هوشیاریمان دەکات. ئەوە ئەدەبە رێگە
نادات مێژوو ببێت بە مێژوویەک بۆخۆی و دەیکات بە مێژوویەک بۆ ئێمە و رۆحی ئێمە. بێ
ئەدەب و هونەر مێژوو پێدراوێکی بێ گیان و رۆحە کە وەک وانەی قوتابخانە دەشێت لەبەری
بکەین، بەڵام بی ئەوەی ببێت بە بەشێک لەهوشیاری و پێکهاتن و کاملبوونی رۆحی ئێمە.
مێژوو بۆئەوەی ببێت بە بەشێک لەپێکهێنەری هوشیاری مرۆڤ، هەمیشە پێویستی بەئەدەبە
بۆئەوەی بتوانێت لە رۆژمێرە بابەتیەکانی خۆیەوە، ببێت بە رۆژمێرێک لەناو گیان و
هوشیاری مرۆڤدا.ئایا ئێستا دەتوانین بلێن کزی زاکیرەی مێژووی کورد، بەشێکی
دەگەڕێتەوە بۆئەوەی ئەم مێژووە بەهەموو روداوە ناخۆشەکانیەوە هاودەمی ئەدەب و
هونەرێک نەبووە کە خەیال و ئاسۆی هوشیاریمان پێکبهێنێ؟ نازانم! بەڵام دەزانم هیچ
کارەسات و روداوێکی مێژووی بەبێ ئەدەب و هونەر ناتوانێت رۆح و عەقلیەتی ئەو مرۆڤانە
بگۆڕێت کە ئەو مێژووە ژیان یان دەژین.