شیعرەکانى نەوەیەکى نەفرەتلێکراو لەپاساژى سڕینەوەدا
 

نووسینى: یوسف عیزەدین
 

( سەرەتایەک بۆ خوێندنەوەى نەخوێنراوەکان)

( داهێنانى مەعریفى کردەیەکە لەچاوترووکانێکدا روودەدات، وەک زەیین روونییەک کەیەکێک لەتاواندا بڵێت دۆزیمەوە، یان وەک ئیلهامێکى کتوپڕى لەپڕ کەهۆشمەندى و فیکر دەتەنێت و وا لەکەسێک دەکات، کەلەخۆشیى کەشفکردنەکەیدا سەما بکات، بەڵام لەگەڵ ئەوەى کەکردەى مەعریفى ترووسکە کەشفکردنێکە، کەچى پێویستى بەچەندین "موجەللەد"ە تا راڤەى بکەن و روونى بکەنەوە، بەبێ ئەوەى دەڕۆستى بێن. لەو رۆژەوە کەمرۆڤ دەستى داوەتە فەلسەفە، بەشوێن ماهییەتى ئەو کردەیەدا دەگەڕێت، بەبێ ئەوەى وەڵامێکى بنەبڕو کۆتایى ئامێزی لەو بارەیەوە چنگ بکەوێت ) –عەلى حەرب-

لەتراژیدیاى "ئیۆن"ى "یۆربیدس"دا، شاعیر شتێکى سووکەڵەو باڵدار و موقەددەسە، کلاسیکییەکان پێیان وابووە "هۆمیرۆس" بەنووسینى چامە داستانییەکەى شیعرى تەواو کرد. "مڵتن" لەپێناو نووسینى چامەیەکى داستان ئامێزدا، تادەهات زیاتر لەزمانى عیبرى و ئیتالیایى و فەرەنسایى و گریکى و لاتینیدا قووڵدەبۆوە. بەدرێژایى مێژووى کۆن شیعر شتێکى ئاسایى نەبووەو جیاکردنەوەى لەئەفسانەکان لەزۆر رووەوە بەتایبەت لەڕووى بوونى کۆدە شیعریى و جفرەکانییەوە کارێکى ئاستەم بووە، هەردووکیان قەولە بتبەنە دنیایەکى دیکەو لەسەر زەمین دوورتبخەنەوە و سەرسامت بکەن، بارگاویت بکەن بەتوانایەکى سیحرى و ئەفسووناوى سەیر بۆ تێڕامان و رۆچوون بۆ نێو دنیاى نادیار و نەزانراو و نەگوتراوەکان.r> "ڤیکتۆر شکڵۆفسکى" پێى وابوو: ( ئەفسانە یەکەمین شێوازێکى شیعرە ).. "ئەندرێ بییلێ" دەڵێت: ( ئەوەى چارەنووسى ئەم دنیایەمان دیاریدەکات جێبوونەوەى وێنەیە لەفانتازیادا، بەتوانستى ئەندێشەو خەیاڵیش ئەفسانە دەبێتە بوونێکى شیعرى لەسەر و واقیعەوە ).
ئەگەر زۆرێک لەتێڕوانینەکان شیعر و ئەفسانە ببەنەوە بۆ یەک سەرچاوە ئەو دەم دەبێت بیر لەخەون بکەینەوە وەک سەرەتایەک بۆ هەردووکیان.. "بۆرخیس" لەکاتێکدا کەپێى وایە خوێندنەوەى یەکەمین، یەکەم حەقیقەتەو خوێندنەوەکانى دیکە خۆ هەڵخەڵەتاندنن، چونکە هەمان هەست و بۆچوونى پێشووتر دووبارە دەبێتەوە، بەڵام سەبارەت بەخوێندنەوەى شیعر پێى وایە هەر خوێندنەوەیەکى نوێیە، سەربارى ئەوەى کەپێى وایە ئەو وشانەى کەشاعیر لەشیعردا دەیانکاتە شتێکى سیحریى، لەفەرهەنگەکانەوە نەیهێناون!؟.. بەڵکو لەکێڵگەو دەریاو رووبار و شەو و رۆژ و شتەکانى دیکەوە خواستونى و وەریگرتوون و پاشان لەڕێى زەمەنەوە، زەمەنێکى دوور و درێژەوە پەرەى پێداون، بەو پێیە زمانى شیعر لاى بۆرخیس زمانێکى نوێ و جودایە لەزمانى ئاسایى و بەڵکو داهێنانە. کاتێکیش وشە دەڕۆستى شیعر دێت و لەنێو شیعردا جێى دەبێتەوە، کەوەک خۆى نامۆ بێت و سەرساممان بکات.
"بۆرخیس" گوتەنى: ( وشەکان لەسەرەتادا شیعریى بوون و لەسەر دەستى شاعیرەکان دەگەڕێنەوە بۆ شیعرییەتى خۆیان).
دیارە هەردەم لەنێو هەموو ژانرە ئەدەبییەکاندا زیاتر قسەو باس لەسەر شیعرکراوەو دەکرێت.. "بۆرخیس" سەربارى ئەوەى کەچیرۆکەکانى لەنێو دنیاى چیرۆکدا جددییەتێکى سەرسامکەریان هەیە، بەڵام هەردەم مەیلى بۆ شیعر و شاعیربوون شتێکى ئاشکرایەو شاراوە نییە، هەرچەندە کەمتر باس لەشیعرەکانى کراوەو زیاتر وەک چیرۆکنووسێک ناسراوە.
بەهەرحاڵ بۆ ئەوەى لەباسەکە لا نەدەم دەگەڕێمەوە سەر باس و خواسى ئەو تەووژمە شیعرییەى کەلەئێستاى ئەدەبیاتى کوردیدا بوونى هەیە، شایانى باسە نووسەرانى ئەو تەووژمە شیعرییە( گەر بتوانین وەک تەووژمێک ناویان ببەین ) کەسانێکى بەتەمەن گەنجن، کەدەڵێم بەتەمەن گەنجن مەبەستم لەپێدانى شووناس نییە بەوان، بەڵکو تەنها بۆ ناسینەوەو جیاکردنەوەى لەوانەى پێشووتر ناچارم بەو چەشنە ئاماژەیان پێبدەم. هێندەى شیعرى ئەو نەوەیەم بەرچاو کەوتبێت دەتوانم ئاماژە بەهەندێک دەنگ بدەم، کەبێگومانم لەدەرەوەى ئەوان ناوى دیکەش هەن کەمن بێئاگام لێیان و تێکستەکانیانم بەرچاو نەکەوتووە.
شایانى باسیشە بەناچارى دەبێت لەئاماژەدانم بەناوەکاندا ریزبەندى بکەم، ئەگینا پاش و پێش خستنى ناوێک له‌گه‌ڵ ناوێکى دیکە هیچ پێوەندییەکى بەتوانستیانەوە نییە لەڕووى نووسینەوە، هەموو ئەمانەو ئەوانەى کەمن لێیان بێئاگام کەم تازۆر دەچنە نێو ئەو تەووژمە شیعرییەى کەلەمڕۆدا لەنێو شیعرى کوردیدا هەیەو پێشم وایە هەڵگرى توانستەکانى بەردەوامبوونیشن.. سەربارى خسووسیات و جیاوازى هەریەکەیان لەوى تر، بەڵام رەنگە ئاسۆیەکى بەرچاوى تێڕوانین و تێڕامان و هەندێک وردەکارى شیعریى کۆیان بکاتەوە، هەروەک چۆن جیاشیان دەکاتەوە، بەهەر حاڵ خوێندنەوەى هەر تێکستێکى جددییانەو زیندووى هەر یەکێک لەو زاتانەى کەبەحورمەتەوە دەڕواننە کردەى نووسین کارێکى ئاسان و سەرپێى نییە.
لەو ناوانەى کەهەندێک لەتێکستە شیعرییەکانیانم کەم تا زۆر بەرچاو کەوتووەو دەتوانم لێرەدا ئاماژەیان پێبدەم:
( رابەر فاریق- ئیدریس عەلى – حەمە کاکە رەش- زمناکۆ بورهان قانع- ئاسۆ جەبار- جەبار سابیر-هێمن حەمە جەزا- ئیسماعیل کەریم- هەردى شەفیق- عومەر جەلال- شاخەوان سدیق- زانیار محەمەد- زانا خەلیل- گۆران سدیق- زانا سامان- ئالان پەرى- هێمن عومەر- زمکان عەزیز- عەلى پێنجوێنى- تێکۆشەر خالید- رۆژ هەڵەبجەیى- ئارێز سمکۆ حسێن- ماردین ئیبراهیم- لازۆ- سۆران عەبدوڵڵا نەقشبەندى- دانا نزار- سارا عومەر- ئاوێزان نورى- بورهان ئەحمەد- .... ).
ئەوەى کەوام لێ دەکات لێرەدا وەک خوێنەرێک هەوڵى ئاوڕدانەوە بدەم لەو تەووژمە شیعرییە نوێیەى گەنجان، غیابى بەناو رەخنەى کوردییە ئەمە لەکاتێکدا ئەگەر شتێک هەبێت بەناوى رەخنەى کوردییەوە؟!... ( ئەوەى کەزیاتر دەکرێت بچێتە نێو دنیاى رەخنەو خوێندنەوەى جیدیانەى تێکستەوە هەوڵى نوێى هەندێک لەگەنجەکانە لەوانە-محەمەد نورى ئەحمەد- پێشەوا محەمەد - و - جەبار سابیر - و - کۆشان عەلى - و - رابەر فاریق - و - شاخەوان سدیق - و هەندێک ناوى جیدى دیکەش کەدەتوانن هەوڵى تەئویلکردنى تێکست و خوێندنەوەى ئەو دیوى رستەکان بدەن و بەدەر لەدنیاى تەقلیدیى رەخنەو رەخنەکارى کوردى دەنگێکى جوداو جیاواز بن، دیارە بە کۆشش کردنى بەردەوامیان و بەقووڵکردنەوەى ئەزموونى نووسین و زۆر وردەکارى دیکەى دنیاى نووسین و بەپەى بردنیان بەنهێنى و پەنهانەکانى خوێندنەوە.. پێموایە بەبەردەوامى و سوور بوونیان دەتوانن پەرە بەو تەووژمە بدەن).
"عەلى حەرب" دەڵێت: ( تێکستى بەهێز ئەوە نییە کەشتەکانمان بۆ کەشف دەکات، بەڵکو ئەو تێکستەیە کەشتەکانمان لێ دەشارێتەوە، چونکە تێکستێکى هەمەچەشن و چەند رووە ).
هەرچەندە پێموایە ناساندنى تێکست لەنێو تەرزە ناوهێنانێکى وەک بەهێز و جوان و ناشرین و تۆکمە و لاواز و کامڵ و کاڵوکرچ و زۆرى دیکەى لەو چەمکانە، لەقووڵایى تەقلیدییەتى خوێندنەوەو فەرهەنگێکى وەستاوەوە سەرچاوەى گرتووە.
ئەگینا هەر تێکستێک ئەزموونێک لەخۆى بگرێت و بەجددییەتەوە لەساتەوەختى نووسیندا کارى تێدا کرابێت، هەرچییەک بێت ئەوەى بۆتە نووسراو و وەک تێکستێک لەبەردەستدایە، قابیل بەخوێندنەوەیە.
کارى رەخنەو رەخنەکارى وەک زۆرێک لەئەقڵییەتە تەقلیدییەکان لێى حاڵى بوون، سڕینەوەو نەفیکردنەوەى ئەوانى دیکە نییە. بۆ نمونە کاتێک باس لەتەجاوزکردنى تێکستێک بۆ تێکستێکى تر دەکرێت بەواتاى سڕینەوەى ئەوەى پێشووتر، ئیشکالێک لەو بۆچوونەدا هەیە!؟. چونکە تۆ وەرەو بڵێ تازەترین تەوژمى فەلسەفى تەجاوزى ئەفلاتون-ى کردووە، رەنگە ئەمە لەڕوو وابێت، بەڵام بەکەمێک وردبوونەوە لەوەى بەردەوام تێکستە فەلسەفییەکانى ئەفلاتون دەخوێنرێتەوەو هێشتاکە و بەردەوام قسە لەدنیایەک شاراوەو نەزانراوى دەکرێت و هەردەم راڤەو تەئویل هەڵدەگرێت، ئەم بۆچوونە پووچ دەکاتەوە!؟. دەبێت ئەوەش بزانین، ئەوەى کە تێکستە فەلسەفییەکانى "ئەفلاتون" بەردەوام بەزیندوویەتى دەهێڵێتەوە، بەردەوامى ئەو خوێندنەوە جیاوازانەیە کەبۆى دەکرێت، ئەمە لەکاتێکدا خودى تێکستەکانى ئەو زاتەش هەڵگرى ماکەکانى تەئویل و خوێندنەوەى جودان و هەر ئەمەشە کەوا لە خوێنەرانى دەکات بتوانن بیخوێننەوە، ئەگینا هیچ له‌گه‌ڵ تێکستە مردوو و تاک رەهەند و داخراو و تەقلیدییەکاندا ناکرێت، بەهیچ رۆحیان بەبەردا ناکرێت و چەندیان لەسەر بنووسیت و ریکلامیان بۆ بکەیت و پێیاندا هەڵبدەیت، ناکرێنە بوونەوەرێکى زیندووى نێو دنیاى خوێندنەوە.
لەڕوویەکى دیکەشەوە راست نییە لەمڕۆدا ئەوەى وەک شیعر دەخرێتەڕوو بەبەراورد له‌گه‌ڵ شیعرەکانى رابردوو هەڵبسەنگێنرێت و قسەو باسى دەرحەق بکرێت، یان تەنانەت بەبەراورد له‌گه‌ڵ خۆشیان( مەبەستم لەشیعرى هاوتەمەنەکانى تەووژمى نوێى شیعرە) خوێندنەوەیان بۆ بکرێت.
وەک "عەلى حەرب" دەڵێت: ( ئەگەر شیعرى شاعیرێک بەبەراورد له‌گه‌ڵ پێودانگى شاعیرێکى دیکە هەڵبسەگێنین، ئەوە بەنێگەتیف لەسەرى دەدوێین. دەبێت بەئاگابین لەتێورییە رەخنەییەکان و قوتابخانە ئەدەبى و پێودانگە ئێستەتیکییەکان لەخوێندنەوەى شیعر و هەڵسەنگاندنیدا، تەنانەت دەبێت بەئاگابین لەخودى زمان خۆشى ).
شایانى باسە تاهەنووکوش باڵى زاڵ لەنێو ئەو کایەیەى کەپێیدەگوترێت رەخنەى کوردى، زۆر تەقلیدى و گاڵتەجاڕ ئامێز و سەیر و سەمەرەو بێسەر و بەرەیە، بەئاستەمیش ئەوەى کەدەیخاتەڕوو ناچێتە نێو مەوداکانى خوێندنەوەو راڤەو شیکارکارى و تەئویلەوە، چونکە ئەوەى کەدەیخاتەڕوو شتێک نییە پەیوەست بێت بەتێکستەوە، هێندەى ئەوەى بەشێوەیەکى گشتى یان کارى لێدانى نووسەرە یان برووزپێکردنى نووسەرێکى دیاریکراو و نەفیکردنەوەو سڕینەوەى ئەوانى دیکەیە، ئەمەش بەجیاوازى پانتایى شوێنە جیاجیاکان دەگۆڕێت، تا دەگاتە ئەوەى ناوچەو شار و شارۆچکەو .. تاد ، نووسەر و رەخنەگرى تایبەت بەخۆى هەبێت و لەدەرەوەى ئەوەى خۆى هیچى دیکە نەبینێت.
لەمڕۆدا دەمارگیرى گەیشتۆتە ئاستێکى ترسناک ؟!
بۆ نمونە ئەگەر نووسەرێک بەزمانى ئەڵمانى بنووسێت قەولە هەموو خوێنەرە ئاڵمانى زانەکانى ئەو ژانرەى کەئەو تێیدا دەنووسێت، کەم تا زۆر بیخوێننەوە، نەک تەنها خوێنەرانى زێدى نووسەر بیخوێننەوەو بەئاستەم واوەتر بچێت؟!.
بەڵام ئەمە بەشێوەیەکى گشتى لەکوردستاندا وانییەو تەنها لەناوچەو شار و شارۆچکەو ئینتیماى نووسەریشدا بۆ شوێنێک ناوەستێتەوە، بەڵکو بچووکتر و کورتر دەکرێتەوە بۆ گروپ و دەستەو تاقمى داخراوى بەناو رۆشنبیرى کەتەنها خۆیان و بۆ خۆیان دەخوێننەوە. ئەم سەتحیى بوونى تێڕوانین و تەبسیتکارییەى کە زیاتر ئەدەبیاتى کوردى بۆ نێو زەلکاوى گەوجێتى و نەخوێندنەوەو قبووڵنەکردنى ئەویتر و جەهالەت بردووە، لەڕاستیدا پێش هەموو شتێک خوێندنەوەیەکى سۆسێۆلۆژى دەوێت، تایبەت بەبنەماکانى ئینتیماى کورد بۆ پێگە عەشیرەتگەریى و تاقمگەرییەکان و ماهیەتى بوونى لەنێوان ئینتیماى بۆ گروپە ئتنیکییەکان یان بۆ خودى میللەتێک کەناوى کوردە. دەبێت بەخوێندنەوەى پانتایى جوگرافى رۆشنبیرى و مەعریفى و فیکریى کورد، لەدەرەوەى ناولێنراو و ناوبراو و ناوهێنانەکاندا، بەدەر لەتەقلیدى ستراتیژییەتى ناوەکان وەک مەودایەک بۆ تێکشکاندنى خوێندنەوەیەکى نوێ، بڕوانینە ئەوەى کەهەیە.
سەیر نییە گەر بڵێین لەکاتێکدا زۆرێک لەنووسەرە کوردەکانى باکوور بەردەوام دژایەتى "یەشار کەمال"ى هاوڕەگەزیان کردووە، کەچى "ئۆرهان پامووک"ێکى بەنەژاد تورک چەندین جار ئاماژەى بەتواناى ئەو نووسەرە کوردە داوەو تەنانەت بەمامۆستاو گەورە نووسەرى رۆمانووسینى داوەتە قەڵەم.
هەربۆیە کاتێک "پامووک" خەڵاتى نۆبڵى وەرگرت سەربارى ئیستیفزازى رۆژنامەنووسەکان لەکاتى پرسیارلێکردنیدا سەبارەت بەنۆبڵەکەى"پامووک"، کەچى "یەشار کەمال" پیرۆزبایى لە"پامووک" کردو گوتى شایانى وەرگرتنى ئەو خەڵاتە بوو.
جێگەى باسە کەبڵێین حاڵەتێکى سەرسامکەر هەیە لەدژایەتى کردن و بەربەرەکانێى بێ بنەماو شەخسى لەنێو کایەى ئەدەبیات و رۆشنبیرى و هونەرى کوردیدا، لەکاتێکدا شوێنێکمان لەسەر نەخشەى خوێندنەوەى جیهانیدا نییەو ئەوەى کەدەینووسین تەنها دەبێت خۆمان بیخوێنینەوە، لەهەمووشى خۆشتر و گاڵتەجاڕتر ئەوەیە کەنایخوێنینەوە!؟.
زۆرێک لەوانەى کەلەمڕۆدا لەنێو ئەو پانتاییە ئەدەبیی و رۆشنبیرییەى لاى خۆماندا، دان بەتواناى "سەلیم بەرەکات" و "یەشار کەمال" دا دەنێن وەک نمونەیەک، لەبەر ئەوەیە کەبەکوردى نانووسن و پێشتر لەدەرەوەى ئێمەدا ناسراون و باس لەتێکستەکانیان کراوە، ئەگینا ئەگەر بەکوردى و لەنێو ئێمەدا بیانووسیایە بێشک وندەبوون.
زاتێکى وەک"شێرکۆ بێکەس" کەئەزموونێکى تایبەتى لەنووسینى شیعردا هەیەو بمانەوێت و نەمانەوێت، زۆرێک لەشیعرەکانى قابیل بەخوێندنەوەو راڤەکارى و شیکارکاریى و بگرە زۆرجار تەئویل-یشن. بەڵام لەئاست خەڵات وەرگرتنێکى ئەو زاتە( مەبەستم خەڵاتەکەى سویدە)، کەسێک کەبۆخۆى لەسویدە لەچاوپێکەوتنێکیدا هەوڵى دنیاى داوە کەلەئاستى ئەو خەڵاتە بهێنێتە خوارێ و هەوڵ نەماوە لەدووتوێى قسەکانیدا نەیدات بۆ بچووکردنەوەى ئەو خەڵاتەى کەبە"شێرکۆ بێکەس" دراوە، بەڕاستى ئەو هەموو خۆ ماندووکردنەى ئەو نووسەرە بۆ دژایەتى شاعیرێک کەتێکستەکانى بەو ناسڕێتەوە و لەبەین نابرێت زۆر سەرنجى راکێشام، لەکاتێکدا ئەگەر ئەو خەڵاتە نووسەرێکى غەیرە کورد وەریگرتبا و پرسیاریان لەو کەسە کردبا ئەوە ئەو دەم ئەو خەڵاتە لەلایەن ئەو نووسەرەوە دەکرایە شتێکى بێوێنەو گرنگ. ئەمە وەک نمونەیەک لەوەى کەلەنێو جەرگەى بەناو قسەو باس و چاوپێکەوتنى کەسە جددییەکاندا روودەدات، ئەگینا وەک خۆم تێڕوانینى تایبەت بەخۆم هەیە سەبارەت بەخەڵاتکردنەکان و خەڵاتوەرگرتنەکان بەگشتى و لەشوێنى دیکەدا خستوومنەتەڕوو.
تەقلیدییەتى بیروبۆچوون و تێڕوانینەکان لاى ئێمە کورت دەکرێتەوە بۆ ژیانى نووسەر و شتە لاوەکییەکان و بەدەگمەن لەوەش دەترازێت، ئیدى لەهەموو ئەو کەین و بەینەى لەنێو ئەو نێوەندە بەناو رۆشنبیرى و ئەدەبییەى ئێمەدا دەگوزەرێت، خوێندنەوەى تێکست غائیبەو باسلێکردنیشى نمایشێکى سەرزارەکییە، جا یان بەچەشنێک بەرز دەکرێتەوە کەتێڕوانین و بینینى دەبێتە مەحاڵ، یاخود هێندە بچووکدەکرێتەوە کەئیدى نابینرێت و ون دەبێت.
"رۆلان بارت" دەڵێت:( تێکست لە"ئەدەبى باشدا" گیرناکرێت، چونکە ناچێتە هیچ ریزبەندییەکەوە، ناشچێتە نێو هیچ دابەشکردنێکى جۆرەکانییەوە، ئەوەى کەدەبێتە مایەى دیاریکردنى زۆر پێچەوانەى ئەمەیە، ئەویش توانستێتى بۆ تێکدانى پۆلێنکردنە کۆنەکانى... تێکست ئەوەیە کەلەنێو سنوورى یاساکانى گوتندا" له‌گه‌ڵ ماقووڵییەت و ئامادەگى بۆ خوێندنەوە" بوونى دەبێت ).
سەبارەت بەتێکستى قابیل بەخوێندنەوەو زیندوو "کالڤینۆ" دەڵێت:( بەشێک لەئەقڵانییەتى برووسکە ئاسا باشتر نییە لەتێڕامانێکى قووڵ؟!).. سەبارەت بەپێوەندیى تێکچڕژانى داهێنەر و کارەکەى و وەرگر و کارەکەى، لەڕووى خێرابوون و هێوربوونەوە لەکردەى نووسیندا حیکایەتێکى چینى بەنموونە دەهێنێتەوە، ئەویش ( داواکارى ئیمپراتۆرێکە لە"چیانگ تزو" ناوێکى نیگارکێش تا وێنەى قرژاڵێکى بۆ بکات، "چیانگ تزو"ش لەوەڵامدا داواى پێنچ ساڵ مۆڵەتى مانەوە لەخانوویەکى دوورەو دەست و له‌گه‌ڵ دوانزە بەردەستدا دەکات، ئیمپراتۆر قایل دەبێت و پاش پێنج ساڵ کاتێک ئیمپراتۆر بانگهێشتى دەکات دەبینێت هێشتا وێنەکەى نەکێشاوە، جارێکى دیکە"چیانگ تزو" دەڵێت: پێویستم بەپێنج ساڵى دیکەیەو دەستبەجێ ئیمپراتۆر قایل دەبێت.
پاش تەواوبوونى ئەو پێنج ساڵە "چیانگ تزو"، فڵچەى وێنەکێشانەکەى بەدەستەوە دەگرێت و بەیەک وەشاندنى فڵچەکەى وێنەى قرژاڵێک دەکێشێت، کەتا ئەو دەمە کەس قرژاڵى واى نەبینیوە، بێگومانیش زۆر لەقرژاڵى راستەقینەش جوانتر و کامڵتر بووە).
مەبەستى "کالڤینۆ" لەهێنانەوەى ئەم نمونەیەدا روونە، لەکاتێکدا ئیمپراتۆر داواى وێنەکردى تەنها قرژاڵێکى لێدەکات و "چیانگ تزو" ش زۆر بەسانایى و هەر لەیەکەم ساتەوە تواناى کردنى هەیە کەچى خۆ دواخستنى بۆ دە ساڵى دیکە، بەو مەبەستەیە کەوێنەیەکى زۆر جیاوازتر لەهەموو وێنەکانى قرژاڵ بکات، بەڵکو لەخودى قرژاڵ خۆشى.
ئەمەیە کارى ئەدیبان و هونەرمەندان، کارکردنە بۆ خوڵقاندن، ئەمەش لەڕێى تێڕامان و مومارەسە و خوێندنەوەو هەوڵدانێکى زۆرەوە دەگاتە ئەنجام.
ئاماژەدانم بەو ناوانەى کەلەنێو تەووژمى شیعرى نوێى کوردیدا هەن و دەنووسن ئاماژەدانێکى سەرپێى نییە، چونکە پاش خوێندنەوەى کەم تا زۆرى شیعرەکانیان، لەزۆر بڕگە و کۆپلەو رستەو وشە و تەنانەت هەندێک جار لەناونیشانى شیعرەکانیشیاندا هەستم بەهەوڵدانیان کردووە بۆ راگرتنى خوێنەر، ئیدى کارکردنى بەردەوام و ئەزموونکردنى دنیاو هەوڵدانى هەردەمى ئەوانە، دواجار دەکارێت شتێکى جوداو جیاوازى لێبکەوێتەوە، کەقابیل بەخوێندنەوە بێت و راڤە و شیکارى و تەئویلى بۆ بکرێت.
بەهەرحاڵ لەنێو ئەو فەوزا و ئاشووبەى ئێستاى ئەدەبیات و رۆشنبیرى کوردى و شەڕەجەنگى ناوەکاندا، لەئاست تێکستە شیعرییەکانى ئەو گەنجانەدا پێویستە هەڵوێستەیەک بکەین و بڕوانینە ئەو جوگرافیایەى کەئەوان بەگشتى کارى تێدا دەکەن و لەو پێگەیە وردبینەوە کەئەوان دەیانەوێت لەسەرى رابوەستن، یان نایانەوێت و کەچى بێئاگا لەوێدا راوەستاون.
ئاشکراشە لێرەدا کارى ئێمە خوێندنەوە بۆ سەرجەم شیعرەکانیان، یان شیعرێکى دیاریکراوى هەر یەکێکیان نییە، بەڵکو ئەوەى کەدەمانەوێت ئاماژەى پێبدەین وەک پێشتریش باسمان لێوەکرد هەوڵدانیانە بۆ راگرتنى خوێنەر. دیارە تێکست-یش ئەو موقەدەسە کامڵە نییە کەوەک زۆر کەس پێى وایە دەبێت بەڕادەیەک کامڵ بێت، کەهیچ کونۆچکەو کەلێن و بۆشاییەکى بەجێ نەهێشتبێت، بەڵکو ئەمە زۆر بەپێچەوانەوەیە تێکستى قابیل بەخوێندنەوە ئەو تێکستەیە کەهەردەم بۆشاییەکانى زیاترە لەپڕکردنەوەکانى.
"ژاک دریدا" سەربارى جددییەتى تێکستى"دادگایکردن"ى "کافکا"، کەچى تێکستەکە جێ دەهێڵێت و خوێندنەوەیەکى زۆر سەیر و سەمەرە و قووڵ و جیددى تەنها بۆ ناونیشانەکەى دەکات، بۆیە دەکرێت لەسەرجەم ئەزموونى نووسەرێکدا، تەنها قسە لەسەر پەرەگراف و دێڕو وشە و ناونیشانەکەى بکەین، لەدیدگەیەکى تەفکیکییەوە تێکست هەڵبوەشێنینەوەو پاشان کارى لەسەر بکەین.
بۆیە کاتێک دەڵێم بۆى هەیە پەرەگراف و دێڕ و وشەو ناونیشانى شیعرى ئەو گەنجانە خوێنەر رابگرێت و خۆشیان هەوڵدانێکى کەم تازۆرى لەو چەشنەیان هەیە، مەبەستم لەکەمکردنەوەى ئاستى ئەوە نییە کەنووسیویانە، بەڵکو بەپێچەوانەوە ئەوەى بەلامەوە گرنگە ئەو جۆرە کارکردنەیانە، لەکاتێکدا زۆرێک لەتێکستە تەقلیدییەکان لەپشت ئیدیعاى کامڵبوون و باڵادەستیى و عەزەمەتیانەوە، کەمجار شوێنێکى راتدەگرێت، یان سەراسیمەو نامۆت دەکات، چونکە هەردەم ریتمێکى تەقلیدى و تەبا له‌گه‌ڵ ئەوەى کەهەیە، نابێتە مایەى سەرنجى ئەو خوێنەرانەى ئەوداڵى کەشفکردن و دۆزینەوەى شتەکانن و حەزیان بەخوێندنەوەى تێکستە فرە رەهەندەکانە.
کارى منى خوێنەر لەخوێندنەوەى تێکستە شیعرییەکانى ئەو گەنجانەدا دۆزینەوەى پێوەندى و رایەڵەکان و جومگەکانى یەکانگیرییان نییە، بەڵکو بۆ جیاوازى و جوداکارییەکانى نێویان دەگەڕێم، کارم بەیەکێتى بابەت و تەبایى و یەک ریتمى و تۆکمەییان نییەو بۆشیان ناگەڕێم، لەکاتێکدا حەزم بەبینینى تێکشکان و پێکدادان و دژایەتییە ناوەکییەکانیەتى، حەزم بەبینینى ئەو سەروژوور کردن و تێکەڵکردنەیە کەشتەکانم لێدەشارنەوە، لەبرى ئەوەى کەپێم بڵێن، هەرچەندە ئەوەى کەلەڕوو گوتوویانە بەلامەوە هیچ گرنگییەکى نییەو ئەوەى بەلامەوە گرنگە نەگوتراو و شاراوەو پەنهان و نهێنییەکانە.
کاتێک ئەو ئەزموونەى ئەوان لەشیعردا وەک تەووژمێکى نوێ دەناسێنێم، دەرئەنجامى خوێندنەوەیەکە بۆ ئەو جۆرە کارکردنە پێچەوانەیەیان لەمابەینى پەراوێز خستنى شتەکان و وەدەرخستنیاندا، بۆ نمونە کاتێک شتێکت لەبەرچاودا گەورە دەکەن لەڕاستیدا هەوڵى شاردنەوەیان داوە، یان کاتێک شتێک دەخەنە پەراوێزەوە لەڕاستیدا هەوڵى وەدەرکەوتنى چیدى زیاتریانیان داوە، لەکاتێکدا زۆرێک لەشیعرى تەقلیدى کورد، ئەوەى کەدەیڵێت هەر ئەوەیەو لەپشتى ئەوەوە هیچ بەدەى ناکرێت، هەموو چەمکەکان هەر ئەوەن کەلەو دەمەدا هەبوون و وا تەسەوورکراون، سەتحیبوون و سەرزارەکى بوون لەئاست تێڕوانین بۆ خاک و خۆڵ و نیشتیمان و خۆشەویستى و چاکەو خراپەو هەموو شتەکانى تریش لەنێو جوغزەکانى تەقلیدى بۆچوونەکانى زەمەنەکەى خۆیاندا هەڵدەسووڕێت و نەیانتوانیوە شتێک لەدەرەوەى ئەوەوە بڵێن یان نەیڵێن و بیشارنەوە.
"شێرکۆ بێکەس" لەشیعرێکیداو لەمیانى وێناکردنى دوو قامیشى ئاشق و دارکونکەرەیەکەوە، کۆمەڵێک نهێنى و پەنهانى واقیعییانەى ترسناکترین کردەى کۆمەڵایەتى نێو کوردى بردۆتە نێو چین و توێیەکانى ناوەوەى شیعرەکەو لەوێدا جێى هێشتوون، تاوانى دارکونکەرە لەکون کونکردنى جەستەى دوو قامیشە ئاشقەکە بەچەشنێک تەوزیف دەکات، کەبۆ هەتا هەتایە دەنگ و سەدایان ببیسترێت و بمێنن و ببنە بەشێک لەیادەوەریى و خەونەکانمان، ئەگینا ئەگەر بەشێوەیەکى واقیعى بابەتى کوشتنى ئەو دوو ئاشقەى بهێنایەتە نێو شیعرەکەیەوە، ئەوە بێگومان جارێکى دیکەش دەیکوشتنەوە، بەڵام بۆ مانەوەى هەتا هەتاییان دەیانکاتە ئەفسانە. ئەم شیعرە یەکێکە لەو شیعرانەى تەواو نابێت و لەخاڵێکدا راناوەستێت.
ئەم شیعرەى"شێرکۆ بێکەس" شیعرێکى عەرەبیم بیردەخاتەوە لەڕووى هەڵگێڕانەوەى پێودانگەکان و تێپەڕکردنى سنوورەکان و سەرسامکردنى خوێنەر، هەرچەندە ئاستەمە ئەو شیعرە عەرەبییە وەرگێڕمە سەر زمانى کوردى بەڵام دەکرێت واتاکەى بخەمەڕوو: ( ئەوەتا من لەنێو خەڵکدا هەڵدەسووڕێم و لێیان دەپرسم/ کەس هەیە لەو قورساییەى/ کەدەکەوێتە مابەینى شانەکانم رزگارم بکات/ کەس هەیە ئەم سەرەم بگەڕێنێتەوە بۆ یەکەمین شوێنى خۆى/ کەمابەینى قاچەکانمە/ ).
ئەم شیعرە وەک شیعرەکەى "شێرکۆ بێکەس" پرسیارێکى قووڵى لەخۆگرتووە، هەرچەندە زۆر بەسانایى و یەقینەوە پرسیارەکەى دەکات، هەروەک ئەوەى بەڕاستى شوێنى سەر مابەینى شانەکان نەبێت و شوێنى راستەقینەى مابەینى قاچەکان بێت، بەڵام لەڕاستیشدا شوێنى سەر ئەو شوێنە نییە کەتێیدا راگیربووەو رەنگە هەڵەیەکى زۆر گەورەى سروشت بێت، ئەگینا سەرێک کەلەوەتەى هەیە بەشى هەر ملکەچى و سەرشۆڕکردن بووبێت، چ پێویست دەکات لەبەرزترین شوێندا بێت، وا باشتر نییە بهێنرێتە خوارەوە بۆ نێوەندى قاچەکان، ئەمە ئەگەر سەرپێى باس لەو چەند دێڕە شیعرییە بکەین ئەگینا دنیایەک نەزانراو و پەنهان و نهێنى تێدایە، کەپێویستە کۆدو شیفرەکانى بکەینەوە تا دزە بکەینە ئەو دیوییەوە.
هەرچەندە واپێدەچێت لەباسەکەمان دوور کەوتبێتینەوە بەڵام لەڕاستیدا لەنێو خودى باسەکەداین و مەبەستمانە لەڕێى نمونەکانەوە نزیک ببینەوە لەگوتنى ئەوەى کەمەبەستە، جارێکى دیکەش دەڵێم بەبۆچوونى من کارى خوێندنەوەو کردەى رەخنەکارى سڕینەوەو پەراوێزخستن و لێدان و ئیبرازکردنى تێکستێک و گچکەکردنەوەى تێکستێکى دیکە نییە، لەهەمووشى ترسناکتر لێدانى دانەرانییەتى!؟.
هیچ تێکستێک کەلەئێستادا نووسرابێت و چەند قابیل بەخوێندنەوەش بێت، تێکستە جیددییەکانى پێش خۆى ناسڕێتەوە، هەروەک چۆن ئەوانەى پێشووتریش ئەوانەى ئێستا ناسڕنەوە.
"ئیکۆ" باس لەخوێنەرێکى خەیاڵى دەکات کەلەنێو تێکستدا ماوەتەوەو هەر لەنێو تێکستەکەشەوە لەدایک دەبێت و دەمارى ستراتیژى و تەئویلى-یانەى تێکستەکەشە، ئەم جۆرە خوێنەرە تارمایى ئاسایە، هەموو تێکستێک کارى بەو چەشنە خوێنەرەیە کەبیخوێنێتەوە، خوێنەرێکى منجڕ و بەئارام و سوور بوو لەسەر خوێندنەوە. "ئیکۆ" پێى وایە پێوەندى دانەرى نمونەیى و خوێنەرى نمونەیى لەمیانى خوێندنەوەوە چێ دەبێت، یان لەکۆتایداو ناسینى دانەرى نمونەیش ئاستەمە گەر چەندین جار تێکستەکەى نەخوێنینەوە، کەرەنگە پێویست بەخوێندنەوەیەکى بێکۆتاش بکات، تابگەینە دانەرەکەى، دیارە ئەم راوبۆچوونەى "ئیکۆ" پێچەوانەى زۆر راوبۆچوونى دیکەن، هەر بۆیە بەنمونە هێنامانەوە، ئەوەى گرنگە لەقسەکردن لەسەر خوێندنەوەو خوێنەر و تێکست و دانەر و شتەکانى دیکە، نیسبییەتى بیروڕاو بۆچوونەکانە، نەک رەها بوون و سەپاندنیان، بۆیە کاتێک خوێنەوەیەک بۆ تێکستێکى دیاریکراو دەکرێت، رەنگە وابێت یان وانەبێت، لەکاتێکدا هەن دەڵێن وایە چونکە خوێندنەوەیەک وا دەیبینێت و ئاوا راڤەى بۆ دەکات و هەڵگرى حەقیقەتێکە کەخۆى دروستیکردووە، لەهەمان کاتیشدا خوێندنەوەیەکى دیکە بەچەشنێکى دیکە مامەڵەى لەگەڵ دەکات و ئەویش حەقیقەتى خۆى لەنێو خۆیدا دەهێڵێتەوەو بەم جۆرە خوێندنەوە سەپاندن نییە، هێندەى دروستکردنى گومانەو مامەڵەکردنى گوماناوییە له‌گه‌ڵ تێکستدا، ژانرە ئەدەبییەکان ژانرى کراوەن و قابیل بەگۆڕانى بەردەوامن له‌گه‌ڵ نەبوونى هیچ سنوورێک لەنێوانیاندا، ئەگەر وەک تێکست تێیان بڕوانین، جیاکردنەوەو پۆلێن کردنیان بەو شێوەى کەئێستا هەیەو بەناچاریش بەمەبەستى گەیاندنى ئەوەى کەدەتەوێت بیڵێیت دەبێت پەنا بۆ ناوبردنیان ببەیت، شتێکى رەها نییەو قابیل بەهەڵوەشانەوەو پرسیارە.
دیارە لەبەر تەنگەبەرى وتارەکەمان کەتایبەت بە"رۆژنامەیە"و ویستومانە له‌گه‌ڵ مەوداى بڵاوکردنەوەیدا بگونجێت، ناتوانین سەرجەم کۆپلە شیعرییەکانى ئەوانەى ناومان هێنان بەنمونە بهێنینەوە، ئەوەندەى کەدەرفەت هەیە هێندێکى بەنموونە دەهێنینەوە:
( ئەو ئێرەیى بەوەرزەکان دەبات/ بەخەیاڵى ئەو بۆشاییەدا دەفڕێ/ کەلەنێوان پاییز و بەفردایە/ لەنێوان سەوزایى و خۆرەتاودایە/ ئەو کەخوێن لەباڵەکانى ئەتکێ/ بەمەزراکانى مەرگدا تێناپەڕێ/ ئەو کەنەوەى فڕینە/ دەچێتەوە سەر رەچەڵەکى خواکان/).
( جانتاکەم دەکەمەوە/ قەڵەمێک دەردێنم/ دەکەومە وێنەکردنى رابردوو/ باخچە تۆخ تۆخ دەکەمەوە/ پەنجەرەیەکى را را دەکێشم/ سێبەرێکى درێژ دروست دەکەم/).
( من تاوێک بەفرم/ تاوێک هەتاو/ تاوێک بۆشاییم/ تاوێک هیچ..!/ بەردەوام ئینجانە دەگەڕێنمەوە بەردەم پەنجەرە/ لەتەک خۆمدا دەوەستم و بەنیگایەک/ ئاشت دەبمەوە له‌گه‌ڵ تۆران/).
( ئەى راگوزەر/ تۆ..راگوزەر/ بەتلوعى ئەم هیجرەتە/ چ موئمینێکیت/ لەساحیلى لاى مەشرەقت سەرگەردان کرد؟/ بەئیعلانى خۆکوشتن/ چ مورغێکى باڵ سووتاوت/ لەم سەحرایە.. بەخەنجەرێکى چەقیو لەسینەدا/ فێرى لەبیرچوونى وانەکانى فڕین کرد/).
( من دەمەوێ لەم زەغرەفە تێک ئاڵۆزکاوەدا/ رێگایەکى تر بدۆزمەوە/ رێگایەک خوێنى تیا نه‌بێ/ مەرگى گوڵى تیا نه‌بێ/ گوڵەکان بارمتەى خوا نەبن/ لاى گوڵ فرۆشەکان/ پیربوونى هەتاوى تیا نه‌بێ/ پیاسەى شەمشەکوێرەى تیا نه‌بێ/ بۆ نامکوژى؟؟/
بێتاقەتم/ بەفریام بێ/ تۆ.../ ئەى تۆ/ ئەى من/ ئەى خۆم/ بەهانام بێ/ ئەگەر مردم گلەیى مەکەو/ بەرد مەگرە ماسییەکان/.....).
"عەلى حەرب" دەڵێت:( ئاستەمە یەکێک بگاتە یەکەمین گوتراو، رزگاربوون لەشێوازێک نایەتە دى بەبێ دژە شێوازێکى تر، رزگاربوون لەچەواشەبوونى شیعریى چەواشەبوونێکى دیکە بەشوێن خۆیدا دەهێنێت.. رزگاربوون لەستراتیژییەتى ناوەکان بەبێ تەوزیفکردنى ستراتیژییەتێکى نوێ و دژ نایەتە دى ).
ئەگەر بڕوانینە ئەم وشەو بڕگەو دێڕانەى نێو کۆپلەکانى سەرەوە:( ئەو کەنەوەى فڕینە)..( سێبەرێکى درێژ دروست دەکەم)..( بەردەوام ئینجانە دەگەڕێنمەوە بەردەم پەنجەرە)..( لەم سەحرایە)..( بۆ نامکوژى) (بەرد مەگرە ماسییەکان).
دەبینین ئەوەى کەلەنێو کۆپلەکاندا وەرمانگرتوون، ماناى سەرزارەکى بەکارهێنانیان تێپەڕدەکەن و لەپشتەوەڕا کۆمەڵێک نهێنى و پەنهان دەشارنەوە. ئەگەر خوێنەریش دروستکەرى تێکست بێت، وەک"رۆلان بارت" ئاماژەى پێدەدا و بەڵکو لەوە زیاتریش دەڵێت: ( تێکست لەغیابى دانەردا دادەنرێت و دەخوێنرێتەوە )، ئەوە پێموایە دەکارێت ئێمەى خوێنەر وەک خۆمان بڕوانینە سەرجەم ئەوەى کەدەیخوێنینەوەو پێش وەخت دواى بانگەشەو ریکلامەکان نەکەوین، بۆ خوێندنەوەى تێکستێک و پشت گوێ خستنى تێکستێکى دیکە؟!.. تێکستە شیعرییەکانى کۆمەڵێک لەگەنجان کەلەئێستادا دەنووسن، وردبوونەوەو رۆچوونێکى زیاترى ئێمەى خوێنەرى دەوێت و ئەوەى لێرەدا مەبەستم بوو بیخەمە روو تەنها ئاوەڵاکردنى دەرکەیەک بوو، یان سەرەتایەک بوو. جارێکى دیکەش رەنگە لەکۆتایى ئەم کورتە باسەدا پێویست بکات ئاماژە بەوە بدەم کەتێکست هەڵگرى یەک ماناو فەزایەکى داخراو نییە، بەڵکو شوێنجێگەى گردبوونەوەو کۆبوونەوەى سەرجەم شتە جیاواز و دژ بەیەکەکانە، بەمەش تێڕوانین و مەبەستى نووسەرەکەى تێپەڕدەکات و بەچەشنێک لەچەشنەکان لێى دەرباز دەبێت و لەپانتایى کارکردن و ستراتیژییەتەکەى دەترازێت، بۆیە گرنگ نییە دانەرى تێکست مەبەستى گەیاندن و نەگەیاندنى چى بووە، گرنگ ئەوەیە ئێمەى خوێنەر چۆن دەیخوێنینەوە.


کۆتایى