گفتوگۆى ئامانج کەریم لەگەڵ "یوسف عیزەدین"
ئامانج کەریم: ئەبیکور دەڵێت:" مەرگ پێوەندى بەئێمەوە نییە، کە ئێمە لێرەین مەرگ لێرە نییە کە مەرگیش لێرەیە ئێمە لێرە نین" ئێوە وەک خۆتان چۆن دەڕواننە ئەم گوتەیەو تێڕوانینتان بۆ مەرگ چییە؟
یوسف عیزەدین: "ئەحمەدى شاملو" لەمیانى ئەو چەند چیرۆکە جوانەى کە لەسەردەمێکدا نووسیوونى، لە زۆر شوێنیدا ئاماژەدان بەمەرگ یان راڤەکردنى دەبینینەوە. یەکێک لەو دیمەنانەى کو زۆر سەرنج راکێشە باسکردنێتى لەسەربازێکى زیندوو کەدواتر گۆڕەکەى هەڵدەدرێتەوەو دەبینرێت چۆن لەترساندا بەدەم و چنگ کفنەکەى هەلا هەلاکردووەو لەچ حاڵێکدا گیانى لەدەست داوە، لەکاتێکدا ئەگەر مردوویەک بەراستى مردبێت پاش مەرگى هیچ ناکات. لەچیرۆکێکى تریشیدا باس لەمردوویەک دەکات، کەپێش مەرگى وەسیەتى ئەوەى کردووە کەبەچەشنێک گۆڕەکەى بەرد رێژو چیمەنتۆڕێژ بکرێت، تا بەهیچ نەتوانێت بێتەوە ژیان. بەڵام ناشتنى زۆر پەشیمان دەبێتەوە لەوەسیەتەکەى و ئاوات بەوە دەخوازێت کەبیهێشتایە بەئاسایى بینێژن تاجەستەى شیکاربووى لەمیانى شتێکەوە بهاتایەتە نێو سووڕى ژیانەوە. لەزۆر کولتووردا پاش مەرگ رۆح بەدۆناودۆن دێتەوە بوون و زۆر تێڕوانینى تریش هەن کەمەرگیان پآ سەفەرە بۆ دنیایەکى تر کەهەرگیز تەواو نابێت و بێکۆتا حیکایەت لەخۆ دەگرێت. رەنگە مردن چوونە دەرەوە بێت لەو زەمەنەى کەتۆ بەئێستاو رابردوەوە دەبەستێتەوە، لەکاتێکدا مەرگ داهاتووى هەر یەکێک لەئێمەیە، بەڵام لەهەمان کاتیشدا ئەو رابردووەیە کەتۆ نایبینیت، چونکە تۆ لەوکاتەدا زاکیرەیەکت نییە بۆ بیرکردنەوە لەو رابردووە. بۆیە زیاتر مردن پێوەندى بەزیندووەکان و بیرەوەرى و یادەوەرییەکانى ئەوانەوە هەیە. رەنگە ئەگەر کەسێک بەتەنیاو بەبآ ئاگادارى هیچ کەسێک لەشوێنێکدا ژیابێت و پاشان مردبێت، ئەوە ئەو کاتە نەژیان و نەمردنیشى ئەو مانایە ناگرێتە خۆى کە لەژیان و مردنى کەسێکى ترى نێو هەر دەستەو گروپ و کۆمەڵێکدا بەرجەستە دەبێت. ژیان و مردنى دیناسۆرەکان و حیکایەتەکانیان، پاش دۆزینەوەى ئێسکەکانیان دەستى پێکرد. وردیلەترین زیندەوەرى بەبەردبوو، لەبەبەردبوونیەوە حیکایەتى ژیان و مردنى دەست پێدەکات. بەبآ دۆزینەوەى پاشماوەى هەر شتێک کەپێشتر هەبووبێت، ناکرێت حیکایەتى ژیان و مردنى بزانین و لەبوون و نەبوونى ئاگاداربین. هەموو ئەمانەش ئەقلڕ و گەڕان و بەدواداچوونى مرۆڤى گەرەکە، گیانلەبەرەکان هەر بەغەریزە لەمەرگ هەڵێن و هەوڵى مانەوە لەژیاندا دەدەن، بەڵام پاش مردنیان بێجگە لەمرۆڤ کەسى تر نییە تواناى گێڕانەوەى حیکایەتى ژیان و مردنى ئەوانى هەبێت.
ئامانج کەریم: کەواتە بەبآ راڤەکارى و تێڕوانین و لێکدانەوەى مرۆڤ، ژیان و مردن جێگەى سەرنج نییەو زۆۆر بەسانایى لنێو خودى سروشتدا بەڕێوەدەچێت؟
یوسف عیزەدین: تۆ بڕوانە هەردەم دوالیزمى مەرگ و ژیان هەبووە، چونکە مەرگى وەک تەوابوونى هەموو شتێک پآ هەزمنەکراوەو نەیویستووە قبووڵى بکات، هەر لەراڤەکردنە میسۆلۆژى و ئایینى و فیکرییەکانەوە ئەو راستییە دەبینینەوە. "واڵتەر بینجامین" ئاماژە بەدوو جۆرى ژیانەوەى پاش مەرگ دەکات کەیەکێکیان" ئوبەر لیبین"ەو زیاتر بەتەسەوورو بەرجەستەکردنى زەینیى کەسە زیندووەکان، مردوو دەتوانێت لەژیاندا بمێنێتەوە. ئەوى تریشیان "فۆرتلیبین"ە، کە زیاتر پەیوەستە بەو مردووانەى کە لەپاش خۆیان شتێکیان جێهێشتووە، وەک ئەو نووسەرو بیرمەندانەى کە لەمیانى دەق و بەرهەمەکانیانەوە دێنەوە ژیان و دەمێننەوە. دیارە تێڕوانین و راڤەکارى نووسەران و بیرمەندان لەوبارەیەوە لێکچوو و هاوشێوە نین، هەریەکەیان لەدنیابینى خۆیەوە تێى دەڕوانێت، ئەگەر"ژاک دریدا" لەسەردەمێکدا پێى وابووبێت:" کەفێربوونى ژیان فێربوونى مەرگە"، ئەوە لەدواچاوپێکەوتنیدا ئاماژە بەوە دەکات کەفێرى مەرگ نەبووە، چونکە هێشتاکە فێرى ژیان نەبووەو لەوبارەیەشەوە دەڵێت:" من هیچ کاتێک فێرى ژیان نەبووم"، دەبینین "دریدا" لەدوا ساتەکانى ژیانیشیدا، هێشتاکە خۆى بۆ مردن ئامادە نەکردووەو نایەوێت دەستبەردارى ژیان بێت و نیگەرانە بەوەى کەدەمرێت. لەکاتێکدا "بۆرخیس" بەپێچەوانەى"دریدا"ەوە بەبەختەوەرییەوە چاوەڕێى مەرگى کردووەو لەو رۆژەدا کەتێیدا مردووە، پێش ئەوەى زمانى لەگۆ بکەوێت گوتوویەتى:" ئەمڕۆ خۆشترین رۆژى ژیانمە" چونکە لاى ئەو بەردەوامبوونى لەوەى کە لەهەموو رۆژێکدا هەر "بۆرخیس" بێت، ئەرکێکى زۆر قورسەو ئیدى لەوە زیاتر ناتوانێت وەک خۆى بمێنێتەوە، ئەمە جگە لەوەى خودى ژیان لاى ئەو دۆزەخەو پێى وایە"دانتى" لەوەدا بەهەڵەدا چووە کەڕستەیەکى سەر دەرکەى دۆزەخ دەکاتە نموونەى تەوابوونى هەموو هیواکان، وەک لەڕستەکەدا هاتووە:" ئەى ئەو کەسەى کەدەچیتە ژوورەوە دەستبەردارى هەموو هیواکانت ببە". "بۆرخیس" پێى وایە دۆزەخ لەوێوە دەست پێناکات و ئەو دنیایەى تر هیچ دەرکەیەکى نییە، بەڵکو دۆزەخ خودى ژیان خۆیەتى و هەر لێرەوە ئێمە دەبێت دەستبەردارى هەموو هیواکانمان ببین.
ئامانج کەریم: بەپێى ئەو تێڕوانینەى "بۆرخیس" بێت، ئەوکات بەختەوەرى وەک ساتەوەختێک دەکەوێتە کوێى هاوێشەى ژیانەوە؟ ئەمە جگە لەوەى بەڕاى ئێوە، کردەى نووسین گەر بۆ ساتەوەختێکیش بێت نابێتە مایەى بەختەوەرى؟!
یوسف عیزەدین: وەک"کیرکەگارد" ئاماژەى پێدەدات هیچ کاتێک ئەو کەسانە بەختەوەر نین، کەبیر لەرابردوو یان لەداهاتوو دەکەنەوە، چونکە بەختەوەر بوون لەساتەوەختێکدا قەتیس دەبێت کە ئێستایە، ئەو ئێستایەش هێندە ناخایەنێت، چونکە هەر بۆخۆى دەبێتەوە بەرابردوو. سەبارەت بەکردەى نووسینیش، من پێموایە ساتەوەختى نووسین، ساتەوەختى بەختەوەربوونى نووسەر نییە، چونکە ساتەوەختێکى جدیى خووڵقاندنە، هەربۆیە نووسەر لەوکاتەدا دوڕدۆنگ و نیگەرانە.
ئامانج کەریم: تاچەند بەمەبەستى هێنانەبوونى دەقێکى زیندوو، پێویستمان بەرۆچوونە نێو دنیاى خەونەو پەیوەستى ئەم دووانە بەیەکترەوە تاچەند گرنگە؟
یوسف عیزەدین: دەکرێت بەشێوەیەکى گشتى و تاڕادەیەک خەون بەو وێنەو دیمەن و هێماو سیمبۆلانە بناسرێتەوە کە لەکردەى خەون بینیندا لەزەینى کەسێکدا دەخووڵقێت، دیارە پاش بەئاگاهاتنەوەى زۆرێک لەوانەى کەخەویان بینیوەو بیریان دێتەوە، حەزى زانین و کەشفکردنى نەزانراوەکانى نێو خەونەکانیان دەبێتە خەم و ئەوداڵى گەڕان و دۆزینەوەیان دەکات، بەتایبەت ئەگەر خەونێک بووبێتە مایەى سەرسامى و هەژانێکى دەروونى. بۆیە گەر دەقێک لەخەونەوە هەڵقووڵابێت یان خەونێک لەدەقێکدا جێى بووبێتەوە یان دەقێک هەروەک ئەوەى خەونێک بێت بەرجەستەکرابێت و نەبووبێتە ئاوێنەى واقیع و بەشێوەیەک لەشێوەکان دنیایەکى خووڵقاندبێت، ئەوە بێگومان کەم تا زۆر سەرسامت دەکات و دەبێتە مایەى پرسیارو گەڕان و بەدواداچوونت.
ئامانج کەریم: زۆر لەنووسەران راڤەى کردەى خۆکوشتنیان کردووەو تەنانەت لەزۆر بەرهەم و دەقیشدا بە بەرجەستەکراوى دەبینرێتەوەو سەربارى جودایى تێڕوانین و مامەڵەکردنیان لەگەڵیدا، ئێوە چۆن دەڕواننە خۆکوشتن؟
یوسف عیزەدین: خۆکوشتنى پڕ پەنهان و نهێنى جارجارەى نەهەنگەکان، زۆر بەماناترە لەخۆکوشتنى مرۆڤ، چونکە لەو جۆرە خۆکوشتنەدا نمایشى تێدا نابینینەوە کە بەپێچەوانەى زۆرێک لەخۆکوشتنەکانى مرۆڤ نمایشکردن لەخۆدەگرێت و مەبەست سەرنج راکێشانى ئەوانەى دەوروبەرە، جا چ وەک تۆڵەکردنەوە لەشتێک یان رەتکردنەوەى کەسان و پێکهاتەیەک، ئەمە جگە لەماهییەتى ئەو پەیامەى کەئەو کەسەى خۆى دەکوژێت مەبەستێتى دواى خۆى ئاوا بڕواننە ئەو هەڵوێستەى کەئەو نواندوویەتى، هەر بۆیە خۆکوشتن قسە زۆر هەڵدەگرێت و بەئاسانى راڤە ناکرێت و ئیمکان نییە لەپێناسەکردنێکى حازربەدەستدا جێى بکەینەوە، یان تەنانەت خۆى هەر تاریفێک بۆ خۆکوشتن رەنگە ئاستەم بێت، چونکە بەدەر لەو تاریفەى ئێمە هەیەو زۆرجار وەک رێگەچارەیەک پەناى بۆ دەبرێت، هەروەک ئەو نموونەیەى "بۆرخیس" سەبارەت بەهاوڕێیەکەى خۆى باسى لێوە دەکات، کە پاش تووشبوونى بەنەخۆشى کەنسەر خۆى دەکوژێت و "بۆرخیس"یش ئەن جۆرە خۆکوشتنە بەشتێکى ماقووڵ و راست دەزانێت.
ئامانج کەریم: هەرچەندە وەرگێڕان پردێکە بۆ گەیاندنى مەعریفەو کولتوورو ئەدەبیاتى میللەتانى تر بەیەکترى کەم تازۆریش وەرگێڕى کورد ئەو هەوڵەى داوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا کەموکوڕییەکى بەرچاو دەبینرێتەوە لەوەرنەگێڕانى دەقى زۆرێک لەنووسەران، هەر بۆنموونە هەموو ئەوەى لەئەدەبیاتى تورکییەوە بۆ ئێمە وەرگێڕدراوە، لەدەقەکانى "نازم حیکمەت و عەزیز نەسین و یەشار کەمال و ئۆرهان پامووک" تێناپەڕێت. بەو پێیەى هەندێک بابەتتان لەزمانى تورکییەوە وەرگێڕاوەو خوێنەرى ئەدەبیاتى تورکین، پێتان وایە ئەدەبیاتى تورک نووسەرى زۆر لەوانە جدیترى تێدا بێت کەلەڕێى وەرگێڕانەوە بەئێمە ناسێنراوە؟
یوسف عیزەدین: بەڵآ بێگومان، تۆ لەکاتێکدا ئایدیۆلۆژیستەکانى ئایدیۆلۆژیایەک بەچەشنێک هالە بۆ دەقەکانى نازم حیکمەت دروست دەکەن، کەزۆرى خوێنەرانى پێچەواشە بووەو رەنگە پێیان وابێت کەئەو باشترین شاعیرێکە کەبەتورکى دەنووسێت. بەڵام دیارە وانییە، گەرچى ناسراوترین شاعیریانە لەرووى ریکلام بۆکردنى ساڵانێکى دوورو درێژەوە. لەکاتێکدا نەک هەر خوێنەرى کورد بەڵکو تارادەیەک خوێنەرانى زمانەکانى تریش لەشاعیرانى وەک" ئۆرهان وەلى، نەجیب فازڵ، تەوفیق فیکرەت، عەلى پوسکولئۆغڵو،مەتین ئەلئۆغڵو، ئۆکتاى ریفعەت، ئازاد زیا ئەرەن و زۆرى تریان بێخەبەرن. دەبینین چەند ستڵێک لەمەوپێش"یونیسکۆ" فشارى خستە سەر حکومەتى تورکى بۆ یادکردنەوەى"نازم حیکمەت"و بەمەش جارێکى تر ناوى هێنایە ناوانەوەو فێستڤاڵى بۆ سازکراو شانۆییەکانى نمایشکراو سەرجەم کتێبەکانى چاپکرانەوەو ماوەیەکى دوورودرێژ بووە قسەو باسى میدیاو کۆڕو سیمینارەکان. ئەمە لەکاتێکدا زۆرێک لەشاعیرو نووسەرەکانى ترى تورکیا، رەنگە زۆر لەو زیاتر بەدەست دەسەڵاتى تورکەوە ناڵاندبێتیان و هێندەى ئەویان زیاتر زیندانکردن و ناڕەحەتێتیان بینیبێت و دەقەکانیان زۆر لەوانەى"نازم حیکمەت" جوانترو جدیتربن. بەڵام لەئەنجامى وەرنەگێڕانى دەقەکانیانەوە مەگەر هەر خوێنەرى تورک بیانناسێت و بیانخوێنێتەوە. بەرادەیەک شاعیرێکى وەک"تەوفیق فیکرەت" لەئەدەبیاتى تورکیدا ناسراوە کەرەخنەگران بەردەوام خوێندنەوە بۆ دەقەکانى دەکەن و دەستنیشانى کاریگەرى دەقەکانى لەسەر ئەدەبیاتى تورکى دەکەن. رەخنەگرانى وەک"نەدیم گویرسەل"و"فەتحى ناجى"، رۆمانى"دەریا زیزبوو"ى"یەشار کەمال" بەشیعرى تەمتوومان-ى ئەو دەشوبهێنن و پێیان وایە "یەشار کەمال" باکگراوندى مەعریفى ئەو شیعرەى لەنووسینى رۆمانەکەیدا بەکار هێناوە. بەڵام خوێنەرى ئێمە بەناچارى کەباس هاتە سەر شیعرى تورکى، هەر دەبێت ئاماژە بەشیعرەکانى"نازم حیکمەت" بدات، کەزیاتر رەنگدانەوەى رووکەشیانەى ئایدیۆلۆژیایەک بووەو هیچ فۆرمێکى ئیستێتیکى و قووڵییەکى مەعریفى ئەوتۆ لەخۆناگرێت و ئاستەمە سەرسامت بکات، یان هیچ پرسیارێکت لادروست بکات، چەنکە خودى دەقەکانى وەڵامن. جا زۆرجار تەنانەت ئەو نووسەرو بیرمەندە دێرینانەى کەئێمە لەئێستادا دەیانناسین، خەڵکانێک لەو سەردەمەدا یان لەئێستادا رۆڵیان لەوەدا هەبووە کەبیانناسێنن. بێگومان زۆر نووسەرى تر هەبوون کەلەبەر هەر هۆیەک بووبێت دەقەکانیان لەسەردەمى خۆیاندا نەناسێنراوە رەنگە دواتریش ئەو دەقانە فەوتابێتن. "ئۆرهان پامووک" راشکاوانە باس لەوە دەکات کەدەترسێت لەئلیندەدا نەخوێنرێتەوەو لەبیر بکرێت و نووسەرێکى زۆر ناسراوى سەردەمى عوسمانییەکان بەنموونە دەهێنێتەوە کەناوى"راسم جەمیل" بووەە لەسەردەمى خۆیدا زۆر ناسراوبووەو خوێنەرى زۆر بووە، کەچى لەئێستادا خوێنەرى تورک دەقەکانى ناخوێنێتەوەو زیاتر سەرقاڵى خوێندنەوەى ئەو دەقانەیە کە لەکاتى خۆیدا خوێنەرى نەبووەو نەخوێندراوەتەوە. دیارە قسەکردن لەسەر ئەدەبیاتى تورکى زۆر لەوە بەرفراوانترە کەئێمە بتوانین لەم دەرفەتەدا بیخەینەروو، مەگەر بەخوێندنەوەى کتێبى"مێژووى ئەدەبیاتى تورکى"ى"ئەحمەد حەمدى تانپنار"بتوانین تارادەیەکى باش لێى حاڵى ببین، کەخودى ئەو کتێبە چەندان نووسەرى وەک"حیکمەت دیزدار ئۆغڵو، بیرۆلڕ ئەمیل، حلمى زیا ئویلکەت" لەبارەیەوە راوبۆچوونى خۆیان دەخەنەروو. ئاشکراشە بێجگە لە"یەشار کەمال، ئۆرهان پامووک، عەزیز نەسین"، زۆر رۆماننووسى تریان هەیە، کەهەندێکیان جگە لەو ژمارە خوێنەرە زۆرەى کەرۆمانەکانیان دەخوێننەوە، خوێنەرێکى جدى و وردبینیان هەیە. دەکرێت لێرەدا ئاماژە بەهەندێک لەرۆماننوسەکانیان بدەین وەک"خالیدە ئەدیب ئەدڤار، حوسەین رەحمى، راکم چاڵاپاڵاو، ئا.زیا کۆزانئۆغڵو، ئۆرهان کەمال، رەجائى زادە ئەکرەم، ئۆغوز ئاتاى". تا دەگاتە"بەدرەدین تۆپراک و ئەحمەد ئاڵتان". شایانى باسیشە" ئەحمەد ئاڵتان" یەکێکە لەو رۆماننوسانەى کەزۆر بەوردى رۆدەچێتە نێو وردەکارییە دەروونییەکانى کاراکتەرەکانى و بەشێوەیەکى ناوازە بەرجەستەیان دەکات و وەک تەوژمێکى نوێى نووسینى شیکارکاریى سایکۆلۆژى دەڕوانرێتە رۆمانەکانى. بۆخۆشى سەرسامە بەدنیاى دۆستۆیەڤسکى و پێى وایە تەنها نووسەرێکە لەرێى بارە دەروونییەکانى خۆیەوە توانیبێتى رۆبچێتە نێو قووڵاییەکانى شێتى و بەسەلامەتى بگەڕێتەوەو لەدەقەکانیدا بەرجەستەى بکات. "ئاڵتان" یەکێکە لەو رۆماننووسانەى سەربارى ئەو خوێنەرە جدیانەى کەرۆمانەکانى دەخوێننەوە، لەئاستێکى جەماوەرى بەرفراوانیشدا خوێنەرى زۆرەو ژمارەیەکى خەیاڵى دوا رۆمانى بەناوى"فریودان" فرۆشرا، تاکار گەیشتە ئەوەى لەچاوپێکەوتنێکدا سەبارەت بەوە پرسیارى لێبکەن، ئەویش لەوەڵامدا ئاماژەى بەوەدا کەئەو ژمارە خەیاڵییەى کەئەوان باسى لێوە دەکەن بەبەراورد لەگەڵ ژمارەى خوێنەوارى تورکدا مایەى پەژارەو خەفەتە نەک خۆشحاڵى، لەوەشدا ئاماژەى بەزۆرێک لەوڵاتە ئەوروپییەکان دا کەسەربارى کەمى ژمارەیان لەچاو تورکیادا، بەڵام کتێبێکى جدى زۆر لەوە زیاتر خوێنەرى هەیەو ژمارەیەکى زۆرترى لێدەفرۆشرێت.
ئامانج کەریم: ئەى سەبارەت بەو نووسەرە جیهانیانەى کە لەدنیاى دەرەوەى ئێمەدا ناسراون و هێشتاکە خوێنەرى ئێمە لێى بێئاگایە، کێن ئەوانەى ئێوە دەیانناسن، ئەگەر وەک ئاماژەپێدانێک هەندێکیان بەنموونە باس بکەن؟
یوسف عیزەدین: راستییەکەى نموونە زۆرن وەک رۆمانەکانى"دۆن دیلیلۆ"، یەکێک لەرۆمانەکانى کە دەمێک ساڵە خوێنەرى دنیا لێى بەئاگایە رۆمانى"ئەکتەرەکان"ە، کە لەحەفتاکانى سەدەى پێشوودا نووسیوویەتى و تائێستاش بەردەوام چاپ دەکرێتەوەو خوێنەرێکى زۆریشى هەیە، "پامى و لى" کاراکتەرى سەرکى رۆمانەکەن و گەر لەدەرەوە تێیان بڕوانیت هەست دەکەیت ژیانێکى سیمپاتیک و ئاسایى دەبەنە سەر، بەڵام لەپشت ئەوەوە دنیایەک بآ چارەیى و بآ ئومێدى دەبینیتەوە کەخودى ژیانى مۆدێرن بەسەر مرۆڤیدا سەپاندووەو ئیدى ئەو ژیانى هاوچەرخى ئەمریکییەکان، لەدیدگەیەکى راڤەکارى پرسیار ئامێزەوە دەکاتە بابەتى رۆمانەکانى. یان ئاگادارنەبوونى خوێنەرى کورد لەنووسەرێکى وەک "سالینجەر" مایەى نیگەرانییە، ئەمە جگە لەزۆرى تر هەر لە"سیباڵدو دۆنۆڤان" و "دۆنلێڤى" نووسەرى "پیاوى زەنجەفیل". دەکرێت ئاماژە بە"کۆمەندەرێس"یش بدەین، کەیەکێکە لەرۆماننووسە ناسراوەکانى دنیاو خوێنەرێکى زۆریشى هەیە بەتایبەت لەئەمریکا. سەرەتا وەک وەرگێڕێک لەیۆناندا ناسراوەو بابەتگەلێکى"فۆکنەر و کارسۆن ماکلێرس و لویس کارۆڵ و هێرمان میلڤیڵ"ى کردۆتە یۆنانى و دواتر وەک رۆماننووسێک ناسراوە، کەشێوازێکى زۆر سادەى لەنووسیندا هەیە، گەرچى لەپشت ئەوەوە قووڵایى و بەرینییەکى مەعریفى دەبینرێتەوە، "کولا" یەکێکە لەگچکە نۆڤڵێتەکانى "کۆمەندەرێس" کەلەساڵى"1978"دا نووسراوەو تائێستا دەیان جار چاپکراوەتەوەو وەرگێڕدراوەتە سەر زۆربەى زمانەکانى دنیا، "کولا" کاراکتەرى سەرەکى گچکە نۆڤڵێتەکەیە، کە ژیانێکى رۆتینى دەباتە سەرو هەمیشە ئێواران پاش تەواوبوونى کارى بەشەمەندەفەر دەگەڕێتەوەو لەیەکێک لەئێوارەکاندا ناسینى بەڕێکەوتى"میمیس"، دەبێتە مایەى گۆڕانى ژیانى و زۆر وردەکارى تر کەلێرەدا رەنگە نەکرێت بەتەواوى بیخەینەروو.
ئامانج کەریم: بەڕاى ئێوە ئەدەبیاتى جیهانى تاچەند کاریان کردۆتە سەر ئەدەبیاتى کوردى بەماناى کەشف و داهێنانى نوآ، یان زیاتر لاسایى کردنەوەو نەقڵ کردن بووە؟
یوسف عیزەدین: کاتێک بە"سیباڵد و دۆنۆڤان" دوگوترێت شێوازیان لەنووسیندا، یان فەزاو ئەتمۆسفێرى دەقەکانیان لەدنیاى نووسینى کافکا-وە نزیکە، مەبەست لەوە نییە کەبیرۆکەیەکى ئەویان وەرگرتبێت، یان لاسایى دەقێکى ئەویان کردبێتەوە، بەڵکو مەبەست لەکاریگەرى دەقەکانى کافکا-یە لەسەریان. هەر بۆ نموونە"کۆڵم ماککان" سەبارەت بەرۆمانى" تەلیسکۆپەکەى شۆپنهاوەر"ى "دۆنۆڤان" دەڵێت:" فرانز کافکا-مان بیردەخاتەوە". لەئەدەبیاتى جیهانیدا نموونەى کاریگەرى نووسەرانیان بەسەر یەکترەوە زۆرن، کەدواجار نووسەرە جدییەکان سەربارى بوونى کاریگەرى، بەڵام شێوازو دنیابینى و ئیشکردنى تایبەت بەخۆیان هەیە، کەزۆرجار رەخنەگرانیش بەئاستەم ئەو کاریگەریەیان بۆ دەدۆزرێتەوەو دەتوانن دەستنیشانى بکەن، هەروەک ئەو بابەتە رەخنەییانەى کەباسیان لەکاریگەرى " فۆکنەر" لەسەر "مارکیز" دەکردو سەردەمانێک خوێنەرانى "مارکیز"یان پێوە سەقاڵکردبوو، بەڵام دیارە بەدەر لەبوونى یان لەنەبوونى کاریگەرى " فۆکنەر" بەسەر "مارکیزە"ەوە، "مارکیز" بۆ خۆى دنیایەکى تایبەت و جودایە لەنووسیندا. یان کاریگەرى"هەزارو یەک شەو" لەسەر "کۆلردج"و کاریگەرى ئەویش لەسەر "بۆرخیس"، هەروەک خۆە ئاماژە بەوە دەدات کە لەنووسینى چیرۆکى "ئەویتر"دا پاناى بۆ خەیاڵەکانى "کۆلردج" بردووە، بەتایبەت یەکێکیان کەباس لەکەسێک دەکات بەخەون سەفەرى بۆ بەهەشت کردووەو لەوآ گوڵێکى دەدەنێ و کە بەئاگاش دێتەوە گوڵەکە لەدەستیدا دەبنێتەوە. جا سەیر لەوەدایە ئەم بیرۆکەى کە" بۆرخیس" پێى وایە خەیاڵێکى "کۆلردج"ە، لەراستیدا یەکێکە لەچیرۆکەکانى " هەزار و یەک شەو"ەو تەنها جیاوازییەکەى لەوەدایە کە ئەو کەسەى لەخەونیدا سەفەر بەرەو بەهەشت دەکات، لەوآ سێوێک دەخوات و کەبەئاگا دێتەوە تامى سێوەکە لەدەمى دێت. ئاگادار نەبوونى "بۆرخیس" لەم چیرۆکە گەرچى " هەزارو یەک شەو"ى خوێندۆتەوە، جێگەى پرسیارە. گەر بڕوانینە ئەم نموونەیە دەبینین "کۆلردج" چیرۆکێکى بەدەستکارییەوە کردۆتە خەیاڵى خۆى و "بۆرخیس"یش بێئاگایە لەسەرچاوە ئەسڵییەکەى و گەر کەسێکى تریش ئەمە لە"بۆرخیس"ەوە وەربگرێت و ئاگادار نەبێت " بۆرخیس" پەناى بۆ "کۆلردج"بردووەو ئەویش لە"هەزارو یەک شەو"ەى وەرگرتووەو بوم چەشنە، ئەم هێنان و بردنە بەردەوام بێت، دواتر ئیشکالێکى مەعریفى دروست دەکات، چونکە لایەنى کەم دەبێت ئاگادارى یەکەمین سەرچاوەى بیرۆکەیەک بیت ئەگەر پەنات بۆ برد. جیاوازییەکى زۆر هەیە لەنێوان ئەوەى ئەسڵى ئەو بیرۆکەیەى کەپێشتر ئاماژەمان پێدا، "کۆلردج" خاوەنى بێت یان لە"هەزارو یەک شەو"ەوە وەرگیرابێت، رەنگە لەوەش کۆنتر بێت و وەک حیکایەتێک لەشوێنێکى تردا بیدۆزیتەوە. نەزانینى ئەسڵى ئەو بیرۆکەیەو مەعریفەیەى کەنووسەرێک لەئیشکردنیدا پێویستیەتى وەک ئەوە وایە پێت وابێت، گوتەیەکى "هیراکلیتس" کەسێکى تر گوتبێتى کەپاش هەزار ساڵ دواى ئەو ژیاوە، لەکاتێکدا ئەو کەسە وەک ئەوەى خۆى گوتبێتى، هەمان گوتەکەى ئەوى دووبارەکردۆتەوە. بۆیە دەبێت گومان بکەیتە دەرئەنجامێکى مەعریفى، تا بتوانیت هەمیشە لەگەڕاندا بیت بەمەبەستى کەشفکردن خۆت لەشتەکان بدەیت. دیارە جگە لەگاریگەرى نووسەرانى ئەدەبیات لەنێو خۆیاندا، سەرجەم مەعریفەو کولتوورو بوارە زانستییەکانى تریش کاریگەرییان لەسەرى هەیە. لەلێتۆژینەوەیەکى نووسەرێکى ئەڵمانیزانى وەک"ئووڕکۆیکدەن" بەناوى "ئەنیشتاین و کافکا" کاریگەرى "ئەنیشتاین" لەسەر "کافکا" لەزۆر رووەوە دەخاتەروو. هەر لەروانینە کات و شوێن و زۆر شتى تر، "شوورەى چین"ى "کافکا"ش بەنموونە دەهێنێتەوە. شایەنى باسیشە کە"ماکس برۆد"ى هاوڕێى "کافکا"، "ئەنیشتاین"ى لەنزیکەوە ناسیوەو بابەتە زانستییەکانى ئەوى گەیاندۆتە "کافکا"، ئەمە جگە لەوەى "ئووڕکۆیکدەن" ئاماژەش بەوە دەکات کە"ئەنیشتاین" یەکەمین کتێبێکى لەساڵى"1905"دا بڵاوکردۆتەوە، لەکاتێکدا "کافکا" پاش دەساڵ لەو مێژووە"مەسخ"ەکەى نووسیوە و دیارە ئەو ئاماژەیەشى هەروا لەخۆڕانییەو مەگەر بەخوێندنەوەى بابەتەکەى تەواو لەمەبەستى بگەین. سەبارەت بەئەدەبیاتى کوردیش ئەوە وەک هەر ئەدەبیاتێکى تر، بێبەرى نییە لەکاریگەرى ئەدەبیاتى دنیا، نووسەرمان هەن توانیویانە لەمیانى خوێندنەوەو راڤەکردنێکى تەواوى شێوازو دنیابینى ئەدەبیاتێکى تایبەت، بەدنیایەک ئیزافەو جیاوازى و ناکۆکیی بەرچاوەوە، هەوڵى ئەوە بدەن لەئیشکردنێکى جودادا شتێک بەدەر لەنەقڵکردن و لاسایى کردنەوە بخەنەروو. هەشمانە تەنها دەتوانێت لاسایى بکاتەوە یان نەقڵى بیرۆکەو شێوازێکى ئەوان بکات و بەناوى خۆیەوە بڵاوى بکاتەوە، تەنانەت زۆرجار بەحاڵ لەگەڵ وەرگێڕاندا جیاوازە مەگەر سووکە دەستکارییەک کرابێت، یان هەندآ ناوى شوێن و کەسایەتى گۆڕدرا بێت و لەجێى ناوى تر دانرا بێت، یان پەرەگرافەکانى پاش و پێش خرابێت. وەک نموونەیەک لەم بارەیەوە دەکرێت ئاماژە بەشیعرى"ئەبآ بەخشندە ملکەچ کات"ى"پیرەمێرد" بدەم، کەساڵانێک باس لەجوانى و فەلسەفەى ئەم شیعرەو تواناى پیرەمێرد لەو بوارەدا دەکراو وەک وانەیەک لەکتێبى کوردى قوتابخانەکاندا کرابووە نموونەو لەقۆناغێکى خوێندندا دەخوێندراو دەبوو جگە لەئەزبەرەکردنى شیعرەکە، ماناکەیشمان تاوتوآ کردباو لێى حاڵى بووینایە. سەیریش دەبێت ئەگەر وەرگێڕێک وەک نموونەیەکى جوانى شیعرى کوردى وەریبگێڕێت بۆ یەکێک لەزمانەکانى دەوروبەرمان، بەتایبەتیش بۆ زمانى تورکى. راستییەکەى کاتێک خەریکى خوێندنەوەى کۆمەڵێک شیعرى کلاسیکى تورکى هەمەجۆر بووم، کەشاعیرەکانى زۆر پێش سەردەمى پیرەمێرد ئەو شیعرانەیان نووسیوە. لەنێو ئەو کۆمەڵە شیعرەدا دەقاو دەقى شیعرەکەى پیرەمێردم بەرچاوکەوت بەتورکى، کەشاعیرێکى دەمێک ساڵ لەوەوپێشى تورک نووسیویەتى و لەمیانى ئەو شیعرەوە ئامۆژگارى یەکێک لەسوڵتانە عوسمانییەکانى کردووە، کەدەبێت ملکەچ بێت لەئاست مووچەخۆرى خۆیداو وەک سوراحى سەرنەوى بکات بۆ پیاڵەو تادوایى شیعرەکە. بەحەقیقەت ئەمە رایچڵەکاندم و زۆر نیگەرانى کردم، نازانم بۆ دەبێت پیرەمێرد کارێکى واى کردبێت و چۆن دەبێت حیسابى بۆ ئەوە نەکردبێت کەبەڕێکەوتیش بێت رەنگە لەرۆژگارێکدا ئەو شیعرە تورکییە بکەوێتە بەرچاوو بخوێنرێتەوە. بۆیە دەبێت ئەوەى کەدەیەوێت دەقێکى کوردى بگۆڕێتە سەر زمانێکى تر، زۆر وریا بێت و بۆ خۆى خوێنەرێکى باش و بەئاگاى ئەدەبیاتى غەیرە کوردى بێت، ئەگینا رەنگە بەوەرگێڕانى دەقێکى کوردى کەخۆى نەقڵکرابێت، ئەدەبیاتى کوردى و دەقە جوانە وەرنەگێڕدراوەکانیش ناشرین بکات، چونکە خوێنەرى غەیرە کورد تەسەوورێکى زۆر خراپى لا دروست دەبێت، ئەگەر تۆ دەقێکى لەو چەشنەى کەباسمان ک بکەیتە نموونەى ئەدەبیاتى کوردى. لەکاتێکدا سادەترین ئەدەبیاتى میللەتانێک پاش وەرگێڕانى لەدنیادا خوێنەرى هەیە، ئەگەر بەگشتى لاوازیش بێت، چونکە مەبەستى خوێنەرانى دەرەوەى دنیاى ئەدەبیاتێکى دیاریکراو، خوێندنەوەى خودى ئەو ئەدەبیاتەیە وەک خۆى، جا باکاڵ و کرچیش بێت مەرج ئەوەیە بەراستى نموونەى ئەو ئەدەبیاتە بێت کەئەوان مەبەستیانە بیخوێننەوە، ئاشکرایە ئەوان نایانەوێت ئەدەبێکى موزەیەف بخوێننەوە کە لاساییکردنەوەو نەقڵکردنى ئەدەبیاتى ئەوان بێت.
* لەژمارە"88-89"ى"رەخنەى چاودێر"ى رۆژنامەى"چاودێر"،"2007" بڵاوبۆتەوە.