گفتوگۆى مەریوان هەڵەبجەیى لەگەڵ "یوسف عیزەدین"

مەریوان هەڵەبجەیى: "نایپۆلى" بەڕەگەز هیندى و بەشێکى تر لەو نووسەرە بە رەگەز هیندییانەى کەگەنجن و ئێستا لەئەوروپادا ناوبانگیان هەیە، بەشێوازێکى زۆر تایبەت لەقووڵاییەکانى ئایین و مێژوودا کاردەکەن، لەگەڵ ناوچەیى بوونیاندا، بۆ نموونە ئەگەر کار لەسەر ئایین و مێژووى هیند بکەن، رەهەندێکى جیهانیى بوون و فرە مەوداى پێدەبەخشن، کە راشکاوانە دەکرێت ئەمە لە نێو تێکستەکانیاندا ببینیتەوە، هەر بۆیە خوێنەرى جیهانیى بە سەرسامییەوە پێشوازى لێدەکات؟ ئایا نووسەرى کورد بۆچى لەکاتێکدا لەنێو ئەو کولتوورە رۆژهەڵاتییە دەوڵەمەندەدایە، بەپێى پێویست نەیتوانیوە لێى خوردبێتەوە، تا شتێکى نوێى لێ هەڵبهێنجێت؟
یوسف عیزەدین: هیندستان بۆ خۆى وڵاتێکى سەیر و سەمەرەیەو رێگەى هات و نەهاتى کاروانەکان و ونبوونى گەڕیدەکان و سەوداسەر بوونى عاشقان و شیعرى شاعیران و مەرگ و فەنابوون و سوتانە. تۆبۆگرافیا و مێژوو و ئایین و کولتوور و هەموو شتەکانى تریشیان گەواڵە هەورى سەدان حیکایەتیان بەسەرەوەیەو زۆرجار دەگەیتە ئەو قەناعەتەى کەحیکایەتەکانى ئەو وڵاتە بێکۆتان و لەسنوورى ژمارەکاندا جێیان نابێتەوە کە دیارە خودى ژمارەش لاى هیندییەکان حیکایەتێکى تایبەتەو ئیدى تۆ لەهەر دەروازەیەکەوە بچیتە نێو شتەکانى ئەو وڵاتەوە، هاتنە دەرەوەت دەبێتە مەحاڵ و ناچاریت وەک موسافیرێکى رێگە ناکۆتاکانى ئەوان، هەمیشە لەسەفەردا بیت. لەوێدا سیحر تێکەڵ بەکولتوور دەبێت و ئەویش بە شتێکى ترو ئیدى بەمشێوەیە تێکچڕژانى شتەکان و تێکەڵبوونیان ئیدامەى دەبێت، لەکاتێکدا هەر شتێک وەک خۆى بوون و تایبەتمەندیى خۆى هەیەو بەچەشنێک لک و پۆپى لێدەبێتەوە کە دواتر بەئاستەم دەتوانرێت بزانرێت قەدە ئەسڵییەکەى کامەیە، رەنگە لەدنیادا هیچ پانتاییەکى جوگرافى هێندەى هیندستان، فرە کولتوورو فەرهەنگ ومەزهەب و ئایین نەبێت، ئەمە جگە لە گروپە ئیتنیکى و دەستەو تاقم و کۆمەڵە جیاجیاکانى خەڵک، گەرچى لە روو تەنها ناوى هەندێکیان لەناواندایە، ئینگلیزەکان هەر پاش داگیرکردنى هیندستان گەیشتنە ئەو راستییەى کە شیکارکردنى کۆمەڵگەى هیندى و حاڵیبوون لە جیاوازییەکانى دابونەریت و کولتوورو ئایین و فەرهەنگ و شتەکانى ترى بە شێوەیەک جەنجاڵە کە زۆرجار دەگاتە سنوورەکانى مەحاڵ، ئیدى لێکۆڵەرەوە ئینتلیجینسەکانى ئەو دەمانەى ئینگلیز، تا دەگەیشتنە یەقینى ئەسڵى شتێک شتێکى تریان لێوەدەردەکەوت و فڵانە سەرچاوە دەیبردنە سەر فیسارە سەرچاوەى ترو بەمجۆرە درکیان بەوەکرد کە ساڵانى پێویست بۆ لێکۆڵینەوەو گەڕانەکانیان لەنێو زەمەنى ئاساییدا جێى نابێتەوە، هەر ئەمەش بوو دەسەڵاتدارانى ئینگلیزى تووشى بێهودەیى کردو لە ساتەوەختێکدا داوایانکرد کە لێکۆڵینەوەکان رابگیرێت، چونکە هەر وەڵامێک کە وەچنگ دەکەوت، دەبووە پرسیارێکى نوێ و بەو چەشنە تا دەهات بازنەکە فراوان و فراوانتر دەبوو. دیارە ئێمە لێرەدا باس لەشوێنێک دەکەین، گەرچى لە واقیعدا بوونى هەیەو هەموو سەیرو سەمەرەییەکەى راستین و دەبینرێن، یان دەبیسترێن و دەخوێندرێتەوە، بەڵام زۆرجار بە رادەیەک بەشتە ناوازەو عەجایبەکانى ئەو شوێنە سەرسام دەبین، هەر دەڵێى بەرانبەر سیحرى ناشوێنێک راوەستاوین و لەدنیایەکى دەرەوەى ئەم دنیایەى خۆمان دەڕوانین، کە بۆنى جوانى شتە نەبینراوەکان و رک و حەزە شەیتانییەکان و دەیان شتى ترى لێدێت.

"ئیبن بەتووتە"ى گەڕیدە لەسەرجەم گێڕانەوەى گەشتەکەیدا کەهەر هەمووى شتى ناوازەو سەیرن، بەڵام هیچیان ناگەنەوە بەو بەشانەى نێو کتێبەکەى کەتایبەتە بە هیندستان، لەوێدا بەڕاستى هەست بەو کەشە رۆحییە دەکەیت کەنهلیست و بوودى و هیندۆس و کاهین و یۆگى و فیجییەکان و ئەوانى تر لەو پانتاییەدا خوڵقاندوویانەو هەموو ئەمانە دەتبەنە نێو ئەتمۆسفێرێکى ئیغتیرابى، سیحرکردن و ساحیرەکانت لەپێشچاوە کە لەپانتایى سوڵتانە ئیسلامەکاندا سزاى ساحیرەکان سوتاندن بووە، باس لەو ژنە دەکات کە بەتۆمەتى جادووگەرێتى دەستگیردەکرێت و دەهێنرێتە بەردەم سوڵتان و بۆ تاقیکردنەوەى راستى و دروستى جادوگەرێتى ئەو ژنە، دەست و پێوەندى سوڵتان هەرچوارپەلى ژنەکە بە گۆزەى پڕ لەخڕکەبەرد دەبەستنەوەو فڕێى دەدەنە نێو رووبارێکەوە، بەڵام دەبینن سەربارى ئەو قورساییەى کە لێى بەستراوە، زۆر بەسانایى سەرئاو دەکەوێت ناخنکێت، بەمەش دڵنیادەبن لەوەى کەجادووگەرەو دەیسووتێنن، ئەمە ئەگەر هەر کەسێکى تر بۆ ئێمەى گێڕابایەتەوە مەحاڵە باوەڕمانکردبا، بەڵام گێڕەڕەوەى ئەو رووداوە گەڕیدەیەکى باوەڕپێکراوە، گەرچى لەدیدگاى ئیسلامەوە شتەکان هەڵدەسەنگێنێت، بەڵام بەڕاسگۆیى تەنها ئەوەى کەبینویەتى یان بیستوویەتى دەخاتەروو، جا بەسەرهاتى ئەو ژنە جادووگەرەى بەچاوى خۆى بینیوە. ئەمە جگە لەباس و خواستى سەیرو سەمەرەى ئەو ژنانەى کە دواى مەرگى مێردەکانیان بەویستى خۆیان دەستبەردارى ژیان دەبن و بەچەشنى مێردە مردووەکانیان کەسووتێنراون، دەسووتێنرێن. یەکێک لەو حاڵەتانەى کە" ئیبن بەتووتە" بەچاوى خۆى بینیویەتى، ژنێک بووە کە پاش ئەوەى بەجوانترین شێوە خۆى رازاندۆتەوەو هەموو لەشى بەو رۆنانە چەورکراوە کە دەبێتە مایەى زوو سووتاندنى، لەشوێنى تایبەتى سووتاندا راکشاوە، جا ئەوەى کە زۆر سەرنجى " ئیبن بەتووتە" ى لەوێدا راکێشاوە ئەوە بووە کەژنەکە بەوە قایل نەبووە کە لبادێک بدەن بەسەریداو پاشان بیسووتێنن، گوتویەتى:( وا دەزانن لە ئاگر دەترسم) ئیتر بۆخۆى تاوى داوەتە ئاگرەکەو گڕى لە خۆى بەرداوەو لەهەمووشى سەیرتر ئەوە بووە کەهیچ ناڵەو نرکەو هاوارێکى لەدەم نەهاتۆتە دەرو هەروەک مردوویەک بەبێدەنگى بۆتە سووتوو و خۆڵەمێش، باسکردنى هەموو ئەو سەیرو سەمەرەیەى کە زاتى ئەو گەڕیدەیەى کەناومان هێنا بۆمانى دەگێڕێتەوە، لەدیالۆژێکى ئاوادا ئیمکان نییە جێى ببێتەوە بە تایبەت ئەگەر بتەوێت لە دیدگایەکى راڤەکارییەوە قسەى لەسەر بکەیت، بەڵام پێمخۆشە یەک نموونەى ترى نێو کتێبەکەى ئەو گەڕیدەیە بخەمەروو سەبارەت بەکەوڵکردنى مررۆڤ بەزیندوویى کە دیارە خودى ئەو زاتە بەبینینى ئەو کردەیە بارى دەروونى تێکدەچێت لە کاتێکدا هەموو ئامادەبووان بە ئاسایى تێى دەڕوانن، باس لەوە دەکات کە چۆن کەسێکى زیندوو لە سەردەم پاڵدەخرێت و سەرى دەخرێتە نێو چاڵێکى تایبەتەوە بە چەشنێک کەبتوانێت هەناسە بدات و نەخنکێت، تا بەتەواوى هەست بە کە ئازارو ئێشى کەوڵکردنەکەى بکات، ئیدى پێموانییە هیچ نەشتەرگەرێکیش بتوانێت لە کەڵەموستى پێوە تا تەپڵەسەرى ئینسانێک بەبێ ئەوەى پێستەکەى زیانى پێبگات کەوڵبکات کە دیارە لەو سەردەمانەدا دواتر کەوڵەکە پڕدەکرا لەکاو هەڵدەواسراو هەر لەهیندستانیشەوە ئەمجۆرە کەوڵکردنە بە زۆر شوێنى دنیادا بڵاوبۆوە، ئەو کارەش پسپۆڕى تایبەتى خۆى هەبوو کە بژێوى ژیانى خۆى بەوکارە دابیندەکرد. جاتۆ لەکاتێکدا باسە راستەقینەکانى گەڕیدەیەک کە بەهیندستاندا گوزەریکردووەو تێیدا ماوەتەوە سەرسامت بکات، ئەى ئەگەر نووسەرێکى جدى و کارامە و دنیابین مەبەستى بێت لەهەموو ئەو ئایین و مێژوو و کولتوورەى کەلەوێدا هەیەو شارەزایەتى شتێک بخووڵقێنێت، دەبێت چى لێ دروستبکات، بەتایبەت ئەگەر لەسنوورە تایبەتییەکانى خودى شتەکە خۆى بیباتە دەرەوەو رەهەندێکى بە جیهانیبوونى پێببەخشێت، بێگومان ئەتمۆسفێرو فەزایەکى سیحراویمان لەبەرچاودا بەرجەستە دەکات، جگە لەدەیان شتى تر کەتایبەتن بەنووسەرو لە ئەنجامى کەشفکردن و خوڵقاندندا دێتە بوون و لەنێو دەقدا جێى دەبێتەوە، بەڵام دیارە نووسەرێک نەتوانێت لەهەموو ئەو شتانەدا قووڵبێتەوە کە پێشتر ئاماژەمان پێداو رووکەشیانە تێى بڕوانێت، بۆ خۆى هیچ جیهانبینییەکى نوێگەرانەى نەبێت، ئەوە بێگومان گەر سەدان لاپەڕەش رەش بکاتەوە، جگە لەدەقێکى دزێوو قێزەون یان رووکەشى و تەقلیدى زیاتر، هیچى دیکەى پێنانووسرێت. زۆرێک لەو نووسەرە بە رەگەز هیندیانەى کە بەئینگلیزى دەنووسن، لەمڕۆدا خوێنەرێکى زۆریان هەیە، بەتایبەتیش لە لایەن خوێنەرانى میللەتانى ترەوە زۆر دەخوێنرێنەوە، وەک لە خوێنەرانى هیندى کە دیارە ئەمەش هۆو هۆکارەکانى گەلێکن و ئەگەر بچینە نێو قووڵایی و وردەکارییەکانییەوە لە باسەکە لادەدەین.

مەریوان هەڵەبجەیى: باشە دەکرێت هەروەک لە پرسیارەکەى پێشوودا ئاماژەمان پێدا، هۆکارى ئەوە بزانین کە بۆ نووسەرى کورد بەپێى پێویست نەیتوانیوە، سوود لەو کولتوورە رۆژهەڵاتییە دەوڵەمەندە وەربگرێت کە بۆخۆشى بەشێکى گرنگە لەو کولتوورەداو بەشدارە تێیدا، سەربارى تایبەتمەندى و جیاوازییەکانى کولتوورى کورد؟
یوسف عیزەدین: بەراستى وەڵامدانەوەى ئەم پرسیارە ئاسان نییە، لەو رووەوە کەبۆچى نووسەرانى کورد بەپێى پێویست سودمەند نەبوون؟! لە کاتێکدا لکێک یا چەند لکێکى ئایین یان کولتوورى کورد، لەنێو خودى کولتوورى رۆژهەڵاتى، بەتایبەتیش هیندیدا ئامادەیى هەیە، تۆ بڕوانە ئەو مێژووەى کە ژمارەیەکى زۆر بگرە باڵێکى سەرەکى هەورامییە زەردەشتییەکان، لەتاو زەبرو زەنگى سەردەمانێک لەکوردستان هەڵهاتن و روویانکردە هیندستان و ئێستاشى لەگەڵدا بێت بە شێوەزارى هەورامیى دەدوێن و زەردەشتین و هەڵگرى دنیایەک خەسڵەتى جوانى کوردن و خاوەن کولتوورێکى دەوڵەمەندن، ئەمە جگە لەکاریگەرى ئەوان بۆ سەر کولتوورەکانى هیندو بەپێچەوانەشەوە، جا ئەگەر بەشێکى زۆرى کورد لە رۆژگارێکدا پشتى کردبێتە کولتوورو ئایین و دنیابینى خۆى و دەستبەردارى جوانییەکانى خۆى بووبێت و خودى هاوڕەگەزەکانى خۆى تۆراندبێت و بەدەستبەردانى لە داکۆکى و بەرەنگاربوونەوە، ئەوانى گەیاندبێتە ئەوسەرى دنیاو تا ئێستاش بیرلەوە نەکرابێتەوە کە پێوەندییەک لەگەڵ ئەواندا دروست بکات، ئەمە جگە لەوەى کە ئەگەر بەگشتیى کولتوورى کورد وەک بونیادو پێکهاتەیەک سەیربکەین، سەرچیخ نەچین لەم تێڕوانینەدا، ئەوە دەبینین لە زۆر شوێندا تا رادەیەک تایبەت و جوداو لە زۆر کاتى تریشدا تێکەڵ یان ئاوێتە یان وەرگیراو یان هیمۆژینە. بۆیە رەنگە وا راستتر بێت باس لە کولتوورە فر رەنگەکانى کورد بکەین و لەپێکهاتە جیاجیاکانى تێبگەین، ئەگینا ئەگەر وەک بونیادێکى کۆنکرێتى و تاک رەهەندانە تێى بڕوانین، بێگومان دەکەوینە هەڵەوە، لەکاتێکدا کە ئەگەر یەکێک کولتوورى کوردە شافعییەکان بە راسیۆنال بزانێت، لەکاتێکدا هەر خودى ئەو کولتوورەش جودایى و جیاوازى بەرچاوى تێدایە، ئەوە دەبێت ئێزیدى و عەلەوى و یاریسانى و ئەوانەى تر بە مارژیناڵ بزانێت، یان رەگە کەسێکى تر پێچەوانەى ئەمەى پێڕاستبێت، لە کاتێکدا ئەو سێباڵە ئایینییەى کە دەکەونە دەرەوەى ئەو ئاینەى کە لە ئێستادا زۆرترین ژمارە لە کورد باوەڕى پێیەتى، سەرچاوەکەى یەزدانیەتە کە دیارە لەژێر فشارى زەردەشتیەتدا یەکانگیرى خۆى لەدەستداو بەسەر چەند باڵێکدا دابەشبوو کە ئەوانیش بۆخۆیان هەریەکەیان بەدرێژایى مێژوویەکى دوورو درێژ، بوونەتە شتێکى تر، گەرچى توانیویانە زۆر لەخەسڵەتە بنەڕەتییەکانى سەرچاوە سەرەکییەکەیان تا ئەم زەمەنە بگوێزنەوە. جا ئەگەر لێرەدا تەنها باس لە چەمکى مەرگ بکەین لە کولتوورەکانى کورددا، ئەوە بەسانایى ئەو جیاوازییە دەبینرێتەوە، کوردە عەلەوییەکان پێیانوایە مەرگ ئەو پرۆسیسەیە کە زیندووەکان دەباتە نێو دنیاى خامۆشى و بە گۆڕستانیش دەڵێن خامۆشگا، هێشتاکە لە زۆر گوند و شوێن و جێگەیاندا سەربارى ئەو دژایەتییەى کە رووبەڕووى دەبنەوە، پێش ئەوەى مردووەکانیان بنێژن لە نێو گۆڕەکانیاندا پێخەف و سەرین و کەرستەکانى خەوتنى تێدا دادەنێن، ئەمە لەوەى کفنیشى ناکەن و هەر بەجلەوە دەینێژن کە دیارە ئەم نەریت و شێوازەیان لە ناشتنى مردووەکانیاندا پەیوەستە بەو تێڕوانین و دنیابینییەى کە سەبارەت بەمەرگ هەیانە، گەر بڕوانینە چەشنى تێڕوانینى یەریسانییەکانیش بۆ مەرگ، ئەوە دەبینین لە دۆناو دۆنى رۆح و زیندووبوونەوەدا خۆى دەبینێتەوەو دنیایەک راڤەو تێڕوانینى جیاکەرەوەیان هەیە.

مەریوان هەڵەبجەیى: لێرەدا ئەو پرسیارە خۆى دەسەپێنێت کە ئاخۆ ئەو تێڕوانینەى ئەوان باشتر و قووڵتر بووە بۆ مەرگ، مەبەستم لەکوردە عەلەوى و یەریسانیەکانە لە کاتێکدا بەشێکى گرنگى کولتوورى کوردو تێڕامان و دنیابینییەتى، یان ئەو تێڕوانینەى ئێستاى ئێمە و تاچەند ئەمە لەئەدەبیات و کایە فیکریى ومەعریفییەکاندا تەوزیفکراوە؟
یوسف عیزەدین: تۆ ئەگەر سەرنجێکى شارەکانى ئەم دەڤەرەى ئێمە بدەیت، دەبینیت سەدان لافیتەى رەش بوونەتە سوونەتى راگەیاندنى مەرگى مردووەکانمان، لەکاتێکدا ئەم دیاردەیە لەسەردەمى هەشت ساڵەى جەنگى"عیراق-ئیران" دا لەلایەن رژێمەوە داهێنراو کرایە شتێکى باو بۆ راگەیاندنى مەرگى ئەو سەربازو پیاوانەى رژێم کەلەو جەنگەدا دەکوژران، دنیابینییەکى فاشیانەو بەعسیانە لەپشت ئەو لافیتانەوە خۆى مەڵاس داوەو هەوڵدانێکى نهێنى و شاراوەى ئەوان بووە بۆ سڕینەوەى فۆبیاى مەرگ و ترس لە جەنگ لەزەینى جەماوەردا، جگە لەدەیان دەلالەت و مەفهومى تر کەخودى نووسین و هەڵواسینى ئەو لافیتانە لەخۆى دەگرێت و هیچ پێوەندییەکى نییە بەکولتوورى کوردو تێڕوانینى کورد بۆ مەرگ بەهەموو مەزهەب و ئایینەکانییەوە، جێگەى خەجاڵەتیى و سەرسامییە کە لەئێستادا لەم دەڤەرەى ئێمەدا بووبێتە نەریت و چووبێتە نێو کولتوورمانەوە، لەهەمووشى خراپترو سامناکتر ئەوەیە کە لەئێمەوە بگاتە لاى کوردەکانى بەشەکانى ترى کوردستان و لاى ئەوانیش ببێتە نەریت، لەهەمووشى سەیرتر ئەو ئیزافەکارییانەیە کە لاى ئێمە زیادیکردووە، هەروەک وێنەگرتنى ڤیدیۆیى کفن و دفن و ناشتن و پرسەى مردووەکان کە هیچ لۆژیک و ئەخلاقیەتێکى تێدا نییەو بەتەوایى بێحورمەتییە بەمردووەکان و ئەشکەنجەدانى زیندووەکانە. من لەگەڵ ئەوە نیم کەسەلەفیانە بڕوانینە کولتوورەکەى خۆمان و بێ پرسیارو راڤەکاریى، سەرجەم ئەوەى کە هەیە بەجوانى زانین، یان بەشتى شیاوو لەبارى بزانین، لەئێستایەکدا کە دەبێت بەچاوێکى جیاوازو دنیابینییەکى بارگاوى بەپرسیار بڕوانینە ئێستاو رابردوومان. بەڵام ناکرێت تۆ تا مێژوویەکى زۆر نزیکیش، بەچەشنێکى جیاواز بەشێوەیەکى گشتی کەلەگەڵ کوولتوورو دابونەریتى ئەم دەڤەرەى کەتێیدا دەژیت، هەر بۆ نموونە دەرحەق بەمەرگ و پرسە شتێکى لەوەى ئێستا جوانترت هەبووبێت کە لەقووڵایى دیدگاو دنیابینى تۆوە هەڵقووڵابێت، وا بەسانایى دەسبەردارى بیت و دزێوترین دیاردەیەک کە خراپترین رژێمێک هێناویەتییە نێوتەوە، بیکەیتە نەریت و بەبێ بەخۆت بزانیت وەک سوونەتێک بێتە نێو کولتوورتەوە. ئاشکراشە گەر تۆ بتەوێت چەمک و دیاردەو بڕگەو جومگەیەکى کولتووریى لەئەدەبیات و کایە فیکریى و مەعریفییەکاندا تەوزیف بکەیت، یان خوێندنەوەى بۆ بکەیت، ئەوە بێگومان دەبێت پێشتر توانیبێتت لێى وردبیتەوەو دیوەکانى ترى ببینیت و زۆر شتى تریش کە پێوەندى بەخودى نووسین و دنیابینى و ئیدراک و چۆنییەتى تێڕوانینى تۆوە هەیەو هەر بەوەندەش مەیسەر نابێت!؟ لەدنیاشدا کەم نووسەرى وەک" ژاک دریدا" هەن کەبتوانن لە سەرنجدانى فڵانە شێوازى تەلارسازییەوە بگەنە ئەو راستییەى کەئەقڵییەتى نێرسالارى لەدروستکردنەکەیدا زاڵەو حیساب بۆ مێینە نەکراوە. کارى نووسەر ئەوەیە کەبەجدییەتەوە بڕوانێتە هەموو ئەو شتانەى کە لەلاى خەڵکانێک بەئاسایى دەبینرێت و بتوانێت نهێنى و پەنهانەکانى کەشفبکات و تەونە چنراوەکانى پشت شتەکان ببینێت، ئەگینا مەحاڵە دەقێکى زیندووى پآ بخووڵقێنرێت و خوێنەرەکەى سەرسام بکات.

مەریوان هەڵەبجەیى: رۆڵى هونەرە کلاسیکییەکان، بەتایبەت لێرەدا مەبەستمان لەهونەرێکى رۆژهەڵاتى وەک "میناتۆر"ە، جا ئەمە چ لە ئەدەبیاتى خۆرئاواییدا ئامادەیى خۆى هەیەو چ لە ئەدەبیاتى نووسەرە رۆژهەڵاتییەکان وەک" ئەمین مەعلوف" و" ئۆرهان پامووک"دا دەبینرێتەوە کە سوودى لەمیناتۆرى ئێرانى وەرگرتووەو توانیویەتى لەبونیادنانى یەکێک لە رۆمانەکانیدا بەرجەستەى بکات و لەهەمان کاتیشدا سەرنجى خوێنەرى رۆژئاواییشى بۆ رابکێشێت، ئایا نووسەرى کورد بەهۆى ئەو تێکەڵى و نزیکبوونە مێژوویى و کولتوورییەى کە لەگەڵ رۆژهەڵات بەگشتى و ئێران بەتایبەتى کە هەیەتى، تاچەند توانیویەتى کەڵک لە"میناتۆر" وەربگرێت و تا چ رادەیەک ئەو مێژووە رەنگاو رەنگە لە رۆمان و چیرۆکەکانیدا رەنگى داوەتەوە؟
یوسف عیزەدین: ئەگەر بمانەوێت باس لەمیناتۆر بکەین، دەبێت پێشتر ئاگادارى زۆرێک لەکێبڕکآ و ململانێى نێوان نەقاش و نیگارکێشەکانى پێش ئەوان ببین، لەوە حاڵى ببین کە ئەو جۆرە هونەرانە لە رۆژگارێکدا وەک جەنگێکى ساردى نێوان شارستانییەتەکان بووەو زۆرجار زاڵبوونى یەکێکیان بەسەر ئەویتردا، بیرو هزرى خەڵکانێکى ترى گۆڕیوە، یان کاریگەرى لەسەریان هەبووە، چونکە زمانى رەنگ و فیگوورەکان رەنگە هەندێکجار زۆر کاریگەرتربن لە زمانى وەعزو ئیرشادەکان، جا بۆئەوەى وێنەیەکى زیندووى سەردەمانێک بهێنینە پێش چاوى خۆمان، وەعزى مزگەوتێکى "کۆنیا" بەنموونە دەهێنمەوە، خۆى سەیریش لەوەدایە هەموو ئەوەى باسى دەکەم وەک نموونەیەک، لەوەعزێکدا باسى لێوەکرابێت. بەڵام دیارە واعیزەکە کەسێکى ئاسایى نەبووە، بەڵکو" مەولانا جەلالەدینى رومى" شاعیرو موتەسەویف بووە. راستییەکەى لەکاتێکدا" مەولانا" لە وەعزەکەیدا، بەدەر لەباس و خواستى قیامەت و ئەسحابەو پیاوچاکان و زاتە موبارەکەکان، باسى جوانییەکانى ئینسان و عیشقى خوڵقاندن و دۆستایەتى و چەمکە میستیکى و سۆفیستییەکان بۆ جەماعەت دەکات، یەکێک ناڕەزایەتى خۆى دەردەبڕێت و دەڵێت:" باسى دنیاو قیامەت و عەزابى قەبرمان بۆ بکە"، " شەمسى تەبرێزیش" کەدۆست و مامۆستاى " مەولانا" بووە، زۆر بەتوندى وەڵامى ئەو کەسە دەداتەوەو پاشان هەڵدەستێت و دەچێتە دەرەوە، جەماعەتیش داواى شار بەدەرکردنى" شەمسى تەبرێزى" لە " مەولانا" دەکەن، بەتایبەتیش کە لەبەرخاترى ئەو لە " کۆنیا" دا نیشتەجآ بووە، " مەولانا"ش بەمەبەستى هێورکردنەوەیان، سەرەتا سەبارەت بەپێداویستى مرۆڤ بەبوونى دۆستێکى هەمیشەیى کە هەردەم یەکێکیان وێنەو ئەویتریان ئاوێنە بێت، قسەیان بۆ دەکات و دواتر ئەم نموونەیەیان بۆ دەگێڕێتەوە کە تایبەتە بەکێبڕکێى نێوان نەقاش و نیگارکێشە چینییەکان و روومییەکان، لە سەردەمێکدا کە پاشاى یەکێک لە مەملەکەتەکان بانگهێشتى کردوون بۆ کێشانى جوانترین نەخش و نیگارێک، کامەشیان لەوەى تریان باشتربێت ئەوە خەڵات دەکرێت، بۆ ئەو مەبەستەش داوایان لێدەکات لەسەر دوو دیوارى بەرانبەر بەیەک کە پەردەیەکى لەنێواندا بووە، هەریەکەیان بەجیاو بێئاگادارى ئەوەى تر نەخش و نیگارى خۆى لەسەر بکات. نەقاش و نیگارکێشە چینییەکان نیگارو نەخشێکى زۆر جوان لەسەر دیوارەکەى خۆیان دەکەن و تەواو پێوەى ماندوو دەبن، روومیەکانیش بەبێ خۆماندووکردن بە ماددەیەکى تایبەت دیوارەکە وەک ئاوێنە لێدەکەن، دواتر هەردوولایان دیوارەکان پەردەپۆش دەکەن و پەردەکەى نێوانیان لادەبەن. کاتێک پاشا دەچێت و یەکەمجار دەڕوانێتە نەخش و نیگارى چینییەکان سەرسام دەبێت، کاتێکیش روومییەکان پەردەى دیوارەکەى لاى خۆیان لادەبەن، لەوەى چینییەکان زیاتر بەوەى ئەوان سەرسام دەبێت، چونکە بەبێ ئەوەى کە بزانێت، دیوارەکە کراوەتە ئاوێنە، هەمان وێنەى چینییەکان روونترو بریقاوەتر دەبینێتەوە.

مەریوان هەڵەبجەیى: کەواتە دەتوانین بڵێین نەقاش و نیگارکێشە روومییەکان بەفێڵێک، وێنەى چینییەکانیان لە رێى بەئاوێنەکردنى دیوارەکەیانەوە گوێزایەوە بۆلاى خۆیان و کردیانە موڵکى خۆیان، لەکاتێکدا کە ئەگەر پەردەیەک بخەیتە نێوەڕاستى هەردوو دیوارەکەوە، تەنها وێنەى چینییەکان دەمێنێتەوەو وێنەى روومییەکان ون دەبێت، ئەمە بەگەمەى ئاوێنەکان دەچێت کە بۆرخیس لە کارەکانیدا پەناى بۆ دەبات، وێنەى سەر ئاوێنەیەک دەدرێتە ئاوێنەیەکى ترو بەو چەشنە بەردەوام دەبێت، هەر بۆیە هەردەم بۆرخیس بەبێ ئەوەى کەخۆى بێت، لەزاتێکەوە دەمانباتە سەر زاتێکى ترو لە زاتەکەى تریشەوە بۆ سەر زاتێکى ترو بەمەش کەسایەتییەکە لەهەمان کاتدا دەبێتە نیشانگرو ئەو شوێنەى کە دەکرێتە نیشان؟
یوسف عیزەدین: سەرەتا ئەوەى کە دەرحەق بەبۆرخیس خستانەروو، بێگومان وایەو جۆرێکە لەشێوازەکانى کارکردنى ئەو، چونکە ئەو هەردەم دوڕدۆنگى و دوودڵییەکى پۆزەتیفانەى هەیە سەبارەت بەخوڵقاندنى کارێکى ئەدەبى، بەشێوەیەکى کارا گومان دەخاتە گەڕو بەشتە مەئلووفەکان قایل نابێت و لەمیانیى گەڕانێکى بەردەوامدا، هەموو ئەلگۆ هەبووەکان رەتدەکاتەوە، تا شتێکى نوآ کەشفدەکات، بەڵام سەیر لەوەدایە هێندە نابات ئەویشى لێدەبێتە شتێکى هەبوو و کۆن، چونکە تازە ئەویش کەشفکراو و دۆزراوەیە. سەبارەت بەحیکایەتى نەقاشە چینیى و رۆمییەکانیش کە دیارە مەبەستى" مەولانا" لەگێڕانەوەیدا مەبەستى خودى حیکایەتەکە نییە، هێندەى ئەوەى کەمەبەستى روانگەى سۆفیستییەکەیەتى کە بەلاى ئەوەوە ئەوە کارێکى شیاوە لەرووى رەنگدانەوەى ئەوەى کە لەنێوتدایە بۆ بەرانبەرەکەت کە دەکاتە "دۆست"، لاى ئەو وشەیەکى هێجگار پڕماناو گەورەیە، ئەگەر وەک لەشیعرى تەسەوفییدا هەیە بە "مەعشووق"ى بشووبهێنین، ئەوە دەبینین هەموو جوانییەکانى "عاشق" دەدزێت و" عاشق" نامێنێت. دەکرێت ئەم بەیتە شیعرییە بەنموونە بهێنمەوە کە دەڵێت:( وتى مەحوى من و تۆ ئافتاب و سایە تیمسالین جەنابى من کەدەرکەوتم دەبێ تەشریفى تۆ بڕوا). بەڵام دیارە هەر هەمان ئەو کارەى کە نەقاشە روومییەکان لەگەڵ چینیەکان دەیکەن، سەبارەت بەگوێزانەوەى وێنەکە ئەگەر وەک ململانێى دوو توخمى جیا تێیان بڕوانین کە کولتوور و دنیابینى و زۆر شتى تریشیان لەیەکتر جودایە، لەکاتێکدا چینییەکان بەئیشەکەوە ماندوو دەبن و ئەوانى تر لەرێى بەئاوێنەکردنى دیوارەکەوەو زۆر بەرەحەتى وێنەکە دەگوێزنەوە، هەر لەخۆتەوە هەست بەناڕەحەتى دەکەیت سەبارەت بەفێڵ و ساختەکارى روومییەکان، گەرچى دیارە ئەگەر لەو کاتەشدا راستى مەسەلەکە نەزانرابێت، دواتر هەست پێکراوەو زانراوە، هەربۆیە بۆتە حیکایەت، ئەمە لەواقیعى ئەدەبیشدا هەروایە، ئەگەر نووسەرێک دەقێکى لەشوێنێکى ترەوە نەقڵ کردبێت، جا دەقاو دەق یان بەدەستکارییەوە بەناوى خۆیەوە بڵاویکردبێتەوە، ئەگەر لەمڕۆشدا پەى پێنەبرێت، ئەوە لەرۆژگارێکدا هەر دەزانرێت.

مەریوان هەڵەبجەیى: " میناتۆر" و کاریگەرییەکانى لەسەر رۆژهەڵات و رۆژئاواو توانستى" ئۆرهان پامووک" بە تایبەتى لەو بەرجەستەکردنەدا چۆن دەبینن؟
یوسف عیزەدین: بەو پێیەى" ئۆرهان پامووک" هەر لەمنداڵییەوە تا مێرد منداڵى حەزى بەنیگارکێشان کردووەو وەک بۆخۆى لەچاوپێکەوتنێکیدا باسى لێوە دەکات، مەبەستى بووە ببێتە نیگارکێش، هەر ئەم حەزەشى بۆ نەخشەو نیگارکێشان واى لێکردووە چەند ساڵێک" کۆلێژى ئەندازیارى بەشى بیناسازى" لەئەمریکا بخوێنێت کە دیارە دواتر وازى لێدەهێنێت و دەگەڕێتەوە بۆ تورکیاو دەچێتە کۆلێژێکى ترو بەشى رۆژنامەوانى دەخوێنێت. چەند ساڵێک پێش ئەوەى خەڵانى نۆبڵ وەربگرێت، لەپڕ رۆژنامەکان هەواڵى تابلۆیەکیان بڵاوکردەوە کە لەزیادکردنێکى ئاشکرادا فرۆشراوەو مێژووەکەشى دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ساڵانەى کە" ئۆرهان پامووک" خەریکە نیگارکێشان بووە، گەرچى لەچاوپێکەوتنێکیدا دانى بەوەدانا کە تابلۆکە هى خۆیەتى، بەڵام نکووڵى لەوەکرد کەئاگادارى فرۆشتنەکەى و چۆنیەتى گەیشتنى بەدەستى ئەو کەسە بێت کە لەمەزادەکەدا فرۆشتوویەتى. "ئۆرهان پامووک" زۆر بەوردى توانیویەتى لە هونەرى میناتۆر ورد بێتەوە، تەنانەت بەهێڵکارى و چەشنى فیگوورەکاندا هەست بەوە بکات کەسەر بەکامە قوتابخانەو هونەرى کام میللەت و جێگەو شوێنە. بەڵام رەنگە ئەو هەر لەبەر ئەوەندە میناتۆرى پآ گرنگ نەبووبێت. مەبەستى خۆرئاواش لەخولیاى بینینى میناتۆرو گرنگیپێدانى لەباس و خواسەکانیدا، مەرج نییە بەتایبەتى تەنها لەبەر خەللاقییەتى هونەریى ئەو کارە بێت؟ پێشئەوەى باس لەوە بکەم حەز دەکەم ئاماژە بەوە بدەم کە" ئۆرهان پامووک" وەک خۆى باسى لێوە دەکات، پاش بینینى ئینسیکلۆپیدیایەکى گەورەى تایبەت بە میناتۆر، دیدگاو تێڕوانینى دەگۆڕێت و سەرسام دەبێت. دەبێت لەمیانى حاڵیبوونمان لەخودى میناتۆر، بەدەر لەتەکنیک و رووکارە هونەرییەکەى، سەرنجى ئەو جەنگە ساردو شاراوەیە بدەین کە لەرووى بابەتییەوە دەیخووڵقێنێت، ئەمە جگە لەرووە ئاشکراکەى کە هەر لەسەردەمى سەرهەڵدانییەوە تا ئێستا درێژەى هەیە. تۆ بڕوانە پێش چەند ساڵێک لەمەوپێش بەکاریگەرى ئەوروپا بۆ گۆڕینى سیستەمى خوێندنى تورکى و بەتایبەتیش ئەو وانە ئایینییانەى کە بەئیجبارى لەپۆلى چوارەوە تا هەشت لە قوتابخانەکاندا دەخوێنرێت و زیاتر لە روانگەیەکى" سوننى-حەنەفى" یەوە راڤەى ئایین دەکات و سەربارى باسنەکردنى لەئایینى عەلەوى و ئێزیدییەکان و زۆر شتى تریش کە لێرەدا شوێنى باسکردنى نییە، هەرچۆنێک بێت تورکیا لەژێر فشارى ئەوروپادا هەندێک لەوێنە میناتۆرییە ئێرانییەکانى خستەنێو کتێبى" زانیارى ئایین و رەوشت" ى قوتابخانەکان، هەموو شتێک ئاسایى بوو تا ئەو ساتەوەختەى پڕۆگرامێکى تەلەڤزیۆنى باسى لەو میناتۆرانەکرد کە خراونەتە نێو وانەى ئایینى قوتابخانەکانەوە، ئیتر ئەوە بووە دەستپێکى بگرەو بەردەیەکى گەورە، چ باڵە ئیسلامییەکان رەخنەیان هەبوو سەبارەت بەبڵاوکردنەوەى ئەو میناتۆرانە و چ باڵەکانى تریش پێیان وابوو نەدەبوو بەشێوێنراوى ئەو میناتۆرانە بڵاوبکرێتەوە، کە دیارە دەسەڵاتى تورکى لەکاتێکدا بۆ رازیکردنى ئەوروپا ئەو میناتۆرانەى بڵاوکردبۆوە، لەهەمانکاتیشدا بەمەبەستى نەورووژاندنى ئەو لایەنانەى کەئەوەیان پێ قبووڵ نییە، دەموچاوى کەسە گرنگەکانى نێو میناتۆرەکانى داپۆشیبوو، کە لەروانگەى ئایینى ئیسلامەوە نەک وێنەکردنى ئەو زاتانە، بەڵکو هەموو جۆرە وێنەکردنێکى تریش حەرامە، دەوەرە تۆ لەسەردەمێکدا کە کولتوورو ئایینێک پێت دەڵێن وێنەو نیگارکێشان حەرام و گوناهە، تۆ بێیت تەجاوزى ئەو تابۆیە بکەیت و بەوەشەوە نەوەستیت، بچیتە سەر بەرجەستەکردنى وێنەى ئەو زات و کەسانەى کە لەروانگەى ئایینییەوە پیرۆزن و دەکرێت ئەمە لەنێو میناتۆرەکاندا ببینییتەوە، هەر بۆیە" ئۆرهان پامووک" دەزانێت چیدەکات و چیدەنووسێت و چۆن سەرنجى خوێنەرى رۆژئاوا بەتایبەتى و خوێنەرى رۆژهەڵاتیش بەگشتى بەلاى خۆیدا رابکێشێت، ئەمە چەند باشە یان خراپە ئەوە مەسەلەیەکى ترەو ناکرێت لەم دەرفەتەدا بەتەواوى یەکاڵاى بکەینەوە، ئەمە جگە لەوەى کەخوێندنەوەى دەقێک لەمڕۆداو بەشێوەیەکى بەرفراوان، بەتایبەت ئەگەر نووسەرەکەى رووداوەکان پۆپویلاریان کردبێت، هێندەى خوێندنەوەى نەوەکانى داهاتوو گرنگ نییە، هەر بۆیە" ئۆرهان پامووک" بۆ خۆى دەڵێت:" دەترسم لە دواڕۆژدا نەخوێنرێمەوە".

مەریوان هەڵەبجەیى: باشە ئەمە دەمانگەیەنێتە ئەوەى کە بڵێین زیاتر رۆژئاوا لە روانگە پۆلیتیکییەکەیەوە دەڕوانێتە" میناتۆر" و گرنگى پێدەدات؟
یوسف عیزەدین: نکووڵى لەتەکنیک و شێوازو ئەو خوڵقاندنە ناکرێت کە لە"میناتۆر"دا هەیە وەک هونەرێک. بەتایبەت دەرکەى دەیان شرۆڤەو پرسیارت لێدەکاتەوە، ناشکرێت تاک رەهەندانە بڕوانیتە رۆژئاوا، چونکە عاشقێکى هونەرى میناتۆرى ئەوانیش لەزۆر رووەوە لێکچووە لەگەڵ کەسێکى رۆژهەڵاتى کە عیشقى بۆ ئەو هونەرە هەیە، بەڵام رەنگە ئەگەر رۆژنامەنووسێکیان بەدەر لەبەها هونەرییەکانى میناتۆر، رووکەشیانە تێى بڕوانێت و لەدیدگایەکى سیاسییەوە بەمەبەستى ورووژاندن، بیکاتە بابەت و لەسەرى بنووسێت، ئەوە دەچێتە قاڵبێکى ترەوە، هەر بۆ نموونە لەکاتێکدا سەرجەم شیعرەکانى"مەولانا" وەک خۆى شتێکى جوانەو دەیان راڤەو خوێندنەوە لە خۆدەگرێت، بەڵام تۆ تەنها لەو روانگەیەوە بیهێنیتە نێو قسەو باسەکانت کە لەسەردەمێکدا بەر نەفرەتى کۆنە پارێزانى کۆمەڵگەکەى کەوتووەو دژایەتى کراوە، ئەوە دیارە تۆ ئیشت بە کەشفکردنى دنیاى ناوەوەى ئەو نییەو مەبەستت راڤە راڤەکردن نییە، چونکە تۆ دەتەوێت لەرێى ئەوەوە بەگژ شتێکى تردا بچیت. ئێمە لێرەدا قسەمان لەسەر عاشقەکانى ئەدەب و هونەر نییە، هەر بۆ نموونە" دانیاڵ لادنسکى" هیچ مەبەستێکى سیاسى نییە، کاتێک بۆ پڕکردنەوەى بۆشاییە رۆحییەکانى خۆى روودەکاتە هیندستان و پاشان لەرێى"ماندیلى" موریدى"مەهر بابا"ەوە ئاشنایەتى لەگەڵ خودى"مەهر بابا" پەیدا دەکات و لەرێى ئەویشەوە بە شیعرەکانى" حافزى شیرازى" ئاشنا دەبێت و دواتر هەموو ژیانى بۆ لێتۆژینەوەو راڤەکردنى شیعرەکانى ئەو تەرخاندەکات و دیوانى"گوێم لە قاقاى یەزدان بوو"ى حافز دەکاتە ئینگلیزى، ئەمە عەشقە هیچ پێوەندییەکى بەسەر ناکۆکییەکانى نێوان تەسەوف و ئایینەوە نییە، ئەگەر لەسەردەمەکەى حافزدا هەبووبێت یان نەبووبێت، ئەوەى بەلاى ئەوەوە گرنگە خودى شیعرەکانى حافزن کە لەئێستادا چەندین راڤەو خوێندنەوە لەخۆ دەگرن. تۆ لەتێڕوانینى میناتۆرەکانەوە بۆ ساتێکیش هەست بەوە ناکەیت کەهونەرمەندەکان، لە رک و کینیانەوە بەرانبەر بە دیدگەو تێڕوانینێکى جیاواز دانیشتبێتن و کارێکى هونەرى هێندە جوانییان خوڵقاندبێت، بەڵکو هەست دەکەیت بە عەشق و دنیابینییەکى قووڵى پڕ لە پەنهان و نهێنى کاریانکردووە، گەرچى بەتەواوى پشتی نەکردۆتە ئەو رۆژگارو زەمەنەى خۆى کە لێوانلێوبووە لەو شتانەى کەوەک تارمایى سامیان هەبووە، بەڵام هیچ کاتێک نەبۆتە ئاوێنەى واقیعى سەردەمەکەى و کارى بەرووکەشى شتەکان نەبووە، هێندەى ئەوەى کە مەبەستى بووە، لەپشت شتەکانەوە دنیایەک کەشف بکات.
 

مەریوان هەڵەبجەیى: "ئۆرهان پامووک" لە رۆمانى"بەفر"دا زۆر شتى وردو تایبەتى وروژاندووە، راستە بەشێکى زۆرى رۆمانەکە باس لەبونیادگەرایى و بەگشتیى مەسائیلى سیاسى دەکات، بەڵام یەکێک لەو شتانەى جێگەى سەرنج و تواناى ئەو نووسەرە نیشاندەدات و وردبینى و ئاگایى قووڵى پامووک لە مێژووى مەزهەب و ئایین و کولتوورە جیاوازەکاندا دەخاتەروو، ئەو جۆرە کارکردن و رۆچوونەیەتى بۆ نێو بونیادى هەموو ئەو شتانەى کەدەبێت نووسەرى جدیى کارى لەسەر بکات، بۆ نموونە کاتێک "پامووک" باس لەسەگ دەکات، چەندین لاپەڕە لەبارەیەوە دەدوێت و باس لەگڵاوبوون و پاکبوون و روانینى ئایینەکان و کولتوورەکان دەکات سەبارەت بەم گیانلەبەرە، لێرەدا شتێکى نوآ دەبینیتەوە کە پەیوەستە بەئاگایى نووسەرەوە جگە لەو چێژەى کە بەخوێنەرى دەبەخشێت، پێت وانییە کە دەبێت نووسەر ئاوا مەعریفەى خۆى لەدەقدا تەوزیف بکات و زۆر بەوردى کار لەسەر کولتوورە جیاوازەکان و تەنانەت وردە کولتوورە ئایینییەکانیش بکات، تابتوانێت خەلاقییەتێک لەدەقەکەیدا دروستبکات و لەپشت هەموو ئەوەى کەدەیخاتەروو، شتێکى نوێمان پآ بڵێت و راڤەیەکى جیاوازمان لا بەرجەستە بکات؟
یوسف عیزەدین: لەئەدەبیاتى تورکیدا بێجگە لە" ئۆرهان پامووک" لەزۆر بابەت و نووسینى تردا باس و خواسى سەگ دەبینیتەوە، کە بەداخەوە لەبەر وەرنەگێڕانى ئەو دەق و بابەتانە بۆ کوردى، خوێنەرى ئێمە لێى بێئاگایە، هەر بۆ نموونە نووسەرى تورک"بەدرهان تۆپراک" رۆمانێکى هەیە بەناوى"سەگ و شاعیر" کە لێرەدا تەنها پەرەگرافێکى بەنموونە دەهێنمەوە:( پێدەچێت بەراستى باوەڕ بەوە بهێنم کە سەگ دۆستێکى هێجگار دەگمەنە، هاوڕێیەکە کە بەدەستهێنانى ئاستەمە، سەگ یان هەموو ئاژەڵەکان، بەو بێدەنگییە شکۆدارەییانەوە، بێبنەوپەى خاوەنى زمانێکى بێوێنەو بەهێزن، کە لەرێى رووخساریانەوە بەئێمە دەگات). سەگ بەوپێیەى کەیەکێکە لەهاوڕآ دێرینەکانى مرۆڤ، نەک هەر لەنێو کولتوور و فەرهەنگە جیاجیاکاندا شوێنجێگەى خۆى هەیە، بەڵکو لەنێو خودى ئایینەکانیشدا بۆتە جێگەى قسەو باس، هەموومان ئەوە دەزانین کە"قەتمیر" ناوى ئەو سەگەیە کە لەگەڵ"ئەسحابولکەهفدا"و لەنێو یەک ئەشکەوتدا خەوتووەو لەقورئانیشدا ناوى هاتووە. تورکیا بەو پێیەى کە سەگ لاى شافعییەکانى گڵاوەو لاى حەنەفییەکانى پاکە کە هەردووکیشیان دوو مەزهەبى ئیسلامن، زۆر گرفت و سەرئێشەى بۆ هەردوولا دروستکردووە، بەتایبەت لەو ناوچانەى لەیەکەوە نزیکن. تەنانەت سەگ بۆتە مایەى نوکتە دروستکردن لەسەر یەکترو لە رکەبەرایەتییە مەزهەبییەکانیشدا رۆڵ دەبینێت. بۆیە پێموایە تەوزیفکردنى هەر بابەتێکى لەو چەشنە لە ئەدەبیاتدا ئەگەر نووسەرەکەى خاوەن مەعریفەو بەتوانا نەبێت بێگومان دەڕۆستى نایەت، ئەمەش بەمەرجێک کارێکى باشە کەراڤەیەکى جوداو پرسیارى نوێمان لادروستبکات. تۆ بڕوانە لاى خۆشمان سەگ گێرمەو کێشەى زۆرى لەسەر هەیە، ئەگەر بیروڕایەک پێى گڵاوەو ساڵانێکى دوورو درێژ تەبلیغى بۆ کردووە، هەر خودى ئەوانەى باوەڕدارن بەو بیرباوەڕە، لەمەسەلەى سەگدا زۆرجار تەجاوز دەکەن و دەگەڕێنەوە بۆ کولتوورو تێڕوانینى پێشینەیان دەرهەق بەسەگ. لەزۆر شوێنى کوردستاندا لەسەر ئەزیەتدانى سەگ خەڵک کوژراوە، شەڕى لەسەرکراوە. سەبارەت بەرۆمانى"بەفر"یش کە شوێن تێیدا"قارس"ە، سەبارەت بەو شارەش سەربارى چەندین کتێب و سەرچاوە کەباسى لێوە دەکەن، کتێبێکى قەبارە گەورە هەیە بەناوى" بێخەوە سپییەکە لەدوورە..قارس" کە لەرووى مێژوویى و کولتوورى و ئابوورى و زۆر لایەنى تریشەوە شارى"قارس" بەخوێنەر دەناسێنێت و بابەتى بیست نووسەرى تێدایە"پامووک" یەکێکە لەو نووسەرەکان و هەندێک لەوانەى تریش کە لەئەدەبیاتى تورکیدا ناسراون، وەک" هەمزە گویندۆغدوو، ئۆکتاى بەلى، مەتین تووران، کەنان مۆتان" و"ئەنتۆنیۆ ساگۆنا" کە تورک نییە. لێرەدا مەبەستم لەوەیە کە"قارس" لە زۆر لایەن و رووەوە گرنگییەکى زۆر تایبەتى هەیەو یەکێکە لەو شارانەى کە ئەرمەنییەکان بەشارى خۆیانى دەزانن. بەدرێژایى مێژوو چەند جارێک رووس هاتۆتە نێو ئەو شارەوە لەجەنگەکاندا وەک شوێنێکى ستراتیژى سەیرکراوە، ئیدى دەیان حیکایەت و بەسەرهاتى تریش کە سەبارەت بەو شارە گوتراوەو رەنگە زۆرى هێشتاکە نەنووسرابێتەوە، بۆیە پامووک بەتایبەت ئەو شارە دەکاتە شوێنى هەڵسووڕانى کارەکتەرو پانتایى رووداوەکانى نێو رۆمانەکەى و لەوێوە دەڕوانێتە دنیاى دەرەوە، بۆ خۆى ماوەیەکى زۆر لە قارس-دا ماوەتەوەو دوورو نزیک تاووتوێى وردو درشتى ئەو شارەى کردووە. وەک خۆم پێش ئەوەى "پامووک" خەڵاتى نۆبڵ وەربگرێت، رۆمانى"بەفر"م خوێندبۆوە، خۆزیا خوێنەرى کوردیش هەر لەو دەمەوە بیخوێنایەتەوە، چونکە دیارە ئەو هالەو پۆپیولارکردنەى ئێستاى، رەنگە بێکاریگەرى نەبێت و کەم تا زۆر کاربکاتە سەر خوێنەرى کورد، هەرچۆنێک بێت وەک ئاگادارم لەئێستادا کراوەتە کوردى و خوێنەر خۆى سەربەستە لەوەى پاش خوێندنەوەى رۆمانەکە چى دەڵێت، یان چۆنى دەبینێت. بەڵام لێرەدا ئەگەر پێویست بێت هەندێک سەرنجى خۆم سەبارەت بەرۆمانەکە بخەمەروو، سەیر دەکەیت"پامووک" دەقاودەقى ئەوەى لە"شانامەى فیردەوسی"دا سەبارەت بە"رۆستەم و سوهراب" نووسراوەتەوە، هێناویەتییە نێو رۆمانەکەوەو لە هەوڵى تەوزیفکردنیدا سەرکەوتوو نەبووەو شوێنى خۆى نەگرتووە، رۆمانەکە زیاتر لە ریپۆرتاژى یان چەند ریپۆرتاژێکى دوور و درێژ دەچێت، گەرچى بەدەر نییە لە زمانى وەسف و شیکردنەوەى وردەکارییەکان و بەرجەستەکردنى رووداوەکان و خستنەرووى دیالۆژەکان لە فەزایەکى ریالیستیدا.
 

مەریوان هەڵەبجەیى: ئەى لەرووى چێژ لێوەرگرتنەوە رۆمانى"بەفر" چۆن دەبینن؟ پێتان وایە ئەگەر دەقێک چێژ بەخوێنەر نەبەخشێت، خوێنەر بتوانێت بیخوێنێتەوە؟
یوسف عیزەدین: راستە چێژ وەرگرتن لە دەق زۆر گرنگە، بەڵام هێزى راکێشانى دەق بۆ کێشکردنى خوێنەر بەپلەى یەکەم دێت، مەرجیش نییە کەدەقێک خوێنەرى راکێشا وەک بەڵگە نەویستێک چێژیشى پآ ببەخشێت، تەنانەت زۆرجار وەرگێڕان دەبێتە مایەى ئەوەى کەدەقێک لە ئەسڵەکەى جوانترو بەچێژتر بێت،"بۆرخیس" کەخۆى بەئینگلیزى و ئیسپانى"دۆن کیخۆتە"ى خوێندۆتەوە، پێیوایە کە ئینگلیزییەکەى رۆمانە ئەسلییەکە بێت و ئیسپانییەکە وەرگێڕانێکى ناپوخت و سەقەتى ئینگلیزییەکە بێت، لەکاتێکدا "دۆن کیخۆتە" سێرڤانتیس بە ئیسپانى نووسیویەتى.

مەریوان هەڵەبجەیى: کاتێک "ئۆرهان پامووک" لەساڵى2006-دا خەڵاتى نۆبڵى وەرگرت، لێرەو لەوآ قسەو باسێکى زۆر لەسەر ئەوەکرا کەهۆکارى پێدانى ئەو خەڵاتە بە"پامووک" مەسەلەیەکى سیاسییەو پەیوەستە بەوەى کە لەگفتوگۆکانیدا ئەو شتانەى ورووژاندووە کە پێشتر نەگوتراوە، لەکاتێکدا کەرایەکى پێچەوانەش هەیەو پێیوایە نووسەرێکى گەورەو شایستەى وەرگرتنى ئەو خەڵاتەیە، ئێوە راوبۆچوونى کام بەرەتان قبووڵەو رۆمانەکانى"پامووک" چۆن دەبینن، ئەمە جگە لەوەى دەرکەوتنى ئەدەبیاتى تورکى لەئاستى جیهانیدا بەچییەوە پەیوەست دەکەن و بەراى ئێوە هۆکارەکانى چین، دەکرێت بڵێین پێوەندییەکى توندى بە پرۆسەى وەرگێڕانەوە هەیە، کە دەقە تورکییەکانى بردە دەرەوەى دنیاى خۆى؟
یوسف عیزەدین: خەڵاتى نۆبڵ زیاتر لەهەر خەڵاتێکى تر جێگەى مشتومڕەو قسە زۆر هەڵدەگرێت، ئەگەر نامەکەى"سارتر"بخوێنینەوە کە پاش ئەوەى خەڵاتى نۆبڵ-ى رەفزکرد، بۆ دەستەى باڵاى خەڵاتەکەى ناردووە، پێموایە زۆر شتمان بۆ رووندەبێتەوە، ئەوانەى کە ئەو خەڵاتە یان هەر خەڵاتێکى تر دەبەخشن، دواجار کۆمەڵێک کەسن و مەرجیش نییە بڕواننە ئەو لایەنەنانەى کەخوێنەرێکى جدى پێی گرنگە، بێگومان پێودانگى خۆیان هەیە، ئەگینا بۆ دەبێت چیرۆکنووسێکى بەتواناى وەک"بۆرخیس" ئەو خەڵاتەى نەدرابێتآ یان"ئەحمەدى شاملو" کە ساڵانێک کاندیدى نۆبڵ بوو. یان تۆ بڵێى نووسەرانێکى وەک"سالنجەر، سیباڵد، گێرارد دۆنۆڤان، کۆمەندەرێس، دۆنلیڤى، مۆراکامى" لەبەر ئەوەى ئەو خەڵاتەیان نەدراوەتآ، خوێنەریان نەبێت و نەخوێندرێنەوە؟ خەڵات دەتوانێت لەساتەوەختێکدا خوێنەرێکى پەرتوبڵاو و زۆر لەنووسەرێک کۆبکاتەوەو وایان لێبکات دەقەکانى بخوێننەوە، بەڵام ئەگەر دەقەکانى لەئاست سەرسامکردنى خوێنەرو هەڵگرى دنیایەک لێکدانەوەو راڤەکارى نەبن، ئەوە نەک هەر خوێنەرە جدییەکە بەگشتى خوێنەرە ئاساییەکەش زۆر بەدوایدا ناچێت و دەتەرێتەوە. بێگومان نکوڵى لە رۆڵى میدیاو هالە دروستکردن و کاریگەرى خەڵات ناکرێت، ئەگەر بۆ ماوەیەکى زەمەنیش بڕبکات، لەمڕۆیەکدا کە باس لە پێکدادانى شارستانییەت و فەرهەنگ و کولتوور و ئایین و مەزهەبەکان دەکرێت و تورکیاش لەوەدا رۆڵێکى بەرچاوى هەیە، هەر لەپێوەندییەکاى بەدنیاى عەرەب و ئیسلام و پانتاییەکى جوگرافى بەرفراوان و مێژوویەکى دێرین و ئێستاى تیرۆریزم و کێشە ناوخۆیى و دەرەکییەکانى خۆى، تادەگاتە هەوڵدانەکانى بۆ چوونە نێو یەکێتى ئەوروپاو زۆر گێرمەو کێشەى ترو واقیعى ئەو کوشت و کوشتارانەى کەتورک بەدرێژایى مێژوو دژ بەبەشەریەت ئەنجامیداوە، لەوانە کوشتنى ژمارەیەکى هێجگار زۆرى ئەرمەنى و چەندین هەزار کورد، لەکاتێکدا دەسەڵاتدارانى تورک نکووڵى لێدەکەن و دانى پێدانانێن، بۆیە دەمێکە دنیاى رۆژئاوا چاوەڕێى ئەو رۆژەیە کە کەسێکى ناسراوى خەڵکى تورکیاو بەتایبەتیش بەرەگەز تورک ئەوە بورووژێنێت و بیڵێت. ئاشکراشە"ئۆرهان پامووک" ئەو مەسەلەیەى ورووژاند و گوتى، گەرچى دواتر لەچاوپێکەوتنەکانى نێو تورکیادا کە لەگەڵیان سازداو سەبارەت بەگوتن و نەگوتنى ئەوەى کە تورکەکان یەک ملیۆن ئەرمەنى و سی هەزار کوردیان کوشتووە، هەرەچەند زۆر هەوڵیدا بەوەڵامى لابەلاو هێنان و بردن رۆژنامەنووسەکان چەواشە بکات و مەسەلەکە بباتەوە بۆ هەڵەى وەرگێڕان و زلکردنى بابەتەکە لەلایەن میدیاى دەرەوەو ناوەوەى تورکیا، بەڵام کەتەواو بەگیریان هێنا نکووڵى کرد و گوتى نەمگوتووە. بەهەرحاڵ ئەوە مەسەلەیەکى ترە، گرنگ ئەوەیە"پامووک" توانى ئەو دێڕە سیحرییە بڵێت، کە ئەوروپا مەبەستییەتى و تورک لێى دەترسێت. بۆیە لەساتەوەختێکى ئاوادا بەراوبۆچوونى زۆر کەس ئەگەر ناوى مارکیزو ئەلبێر کامۆو هەر نووسەرێک کەپێشتر ئەو خەڵاتەى پێدراوە، وەک گریمانێک ئەگەر خەڵاتیان پێنەدرایەو لەگەڵ "پامووک" کاندیدکرابان بۆ نۆبڵ، هەر "پامووک" خەڵاتەکەى وەردەگرت. هەر بۆیە پێدانى خەڵاتى نۆبڵ بە"پامووک" لە دنیادا بووە جێى مشتومڕو گفتوگۆ، چونکە زۆریان پێیان وابوو "یەشار کەمال" لەپێشتر بوو بۆ وەرگرتنى ئەو خەڵاتە، جا بۆیە پاش ئەوەى"پامووک" خەڵاتەکەى وەرگرت، گۆڤارێکى ئەدەبى زۆر جدى جیهانى وەک"مەگەزین لێتیرەیر" لەیادى چل ساڵەى دەرچوونیدا، خوێندنەوەو هەڵسەنگاندنێکى تایبەت بۆ نووسەرە جدییەکانى دنیا دەکات کە شانبەشانى چل ساڵ تەمەنى گۆڤارەکە لەدنیادا ناویان هەبووەو خوێندراونەتەوە، هەر لە"مارکیز و گۆنتر گراس و ئیتالۆ کالڤینیۆ و بۆرخیس و مارگرێت دۆراس و ئۆکتاڤیۆ پاز و ئیمبیرتۆ ئیکۆ"ەوە تا دەگاتە " یەشار کەمال" و بەتواناترین و بەناوبانگترین رۆماننووسى تورکى لەقەڵەم دەدا و زۆر ئاماژەدانى تریش، هەر ئەمە بووە هۆى ئەوەى کە گۆڤارە ئەدەبییە تورکییەکانیش مەلەف لەسەر "یەشار کەمال" و لێتۆژینەوە لەسەر بابەتەکانى بڵاوبکەنەوە پاش نۆبڵەکەى "پامووک"، وەک گۆڤارى"کیتاپڵک" کە لەسەرەتاى ئەمساڵدا مەلەفێکى چڕوپڕى تایبەتى لەسەر "یەشار کەمال" و رۆمانەکانى بڵاوکردەوە. جا بۆیە هەست دەکەیت بەدەر لەوەى ئێمە تاچەند ئاگادارى رۆمانەکانى" یەشار کەمال"و"ئۆرهان پامووک"ین و چەند لێکۆڵینەوەو لێتۆژینەوەى نووسەرانى دنیامان لەسەر ئەوان خوێندۆتەوەو تاچەند بەدنیاى ئەو دوو رۆماننووسە ئاشناین، دنیاى دەرەوەى ئێمە قسەى لەسەریان هەیەو هێشتاکە جێگەى مشتومڕە. ئەمە جگە لەوەى خودى "پامووک"یش چەندجار لە چاوپێکەوتن و گفتوگۆکانیدا ئاماژەى بەتواناو کارامەیى"یەشار کەمال"داوە، بەتایبەت لەرووى ئەزموون و دنیابینییەوە. شێوازى کارکردنى "پامووک" لەنووسیندا، وەک خۆى ئاماژەى پێدەکات بەتێکەڵ و پێکەڵى دەنووسێت و دواتر"حوسنى عەباس"ى زمانزان و هاوڕێى پێیدا دەچێتەوەو دایدەڕێژێتەوەو ئەوکات"پامووک" جارێکیتر پێیدادەچێتەوەو ئیتر بەوشێوەیە کارەکە بەردەوام دەبێت، سەبارەت بەوەرگێڕانى دەقەکانیشى دەزگایەکى تایبەت بەخۆى هەیە کەدەیان وەرگێڕى بەتواناى تێدایەو کاریان گۆڕینى دەقەکانى "پامووک"ە بۆ سى زمانى زیندووى جیهانى، تەنانەت زۆرجار دەقە وەرگێڕاوەکە پێش دەقە تورکییەکە کاروبارى چاپکردنیشى تەواو دەبێت و هاوکات لەگەڵ دەقە تورکییەکەدا دەکەوێتە کتێبخانەکانەوە، بەو پێیەى کە ئەمە بووە مایەى سەرنجى رۆژنامەنووسان، دەرحەق بەوە پرسیاریان لێکرد، گوتى:"من بەپارەى خۆم کتێبەکانى خۆم وەردەگێڕم و دەزگایەکى تایبەتى وەرگێڕانیشم بۆ ئەوکارە هەیە". چەنکە ئەگەر بڕوانینە زۆر نووسەرى جیهانى، بەگشتى هەمیشە وەرگێڕانى دەقەکانیان زۆر درەنگتر لە بڵاوبوونەوەى دەقە ئەسڵییەکان بڵاوبۆتەوە، وەرگێڕەکانیشیان زیاتر ئەو کەسانە بوون کە موعجیبى دەقەکانیان بوون، مەگەر زۆر ناسراو بووبێتن یان خەڵاتێکى جیهانییان پێبەخشرابێت، ئەودەم دەزگاکان ئەو کارەیان بەئەنجام گەیاندووە، هەر بۆ نموونە بڕوانە یادەوەرییەکانى" وێڵس بارنستۆن" سەبارەت بە"بۆرخیس" دەبینیت تا چەند برادەرە نزیکەکانى رۆڵیان هەبووە لە وەرگێڕانى دەقەکانیاندا. بێگومان وەرگێڕان پردى گواستنەوەى دەق و ئەدەبیات و مەعریفەى میللەتانە کە دیارە تەوژمى وەرگێڕان لاى ئێمە لەکوردییەوە بۆ زمانەکانى تر زۆر لاوازە، گەرچى لێرەو لەوآ هەوڵدانێک هەیە بۆ ناساندنى دەقە کوردییە جدییەکان بەدنیاى دەرەوە، جا ئیدى بۆ هەر زمانێک بێت، ئەوەى کەلێرەدا جێى سەرنجە هەوڵدانى جدیى چەند گەنجێکە بۆ وەرگێڕانى ئەو دەقانەى کە شایستەى ئەوەن، لەدنیاى دەرەوەى ئێمەدا بخوێنرێتەوە. ئێمە لەکاتێکدا پەیکەر بۆ نووسەران و رووناکبیرانى سەردەمانێکى لەوەوپێشى خۆمان دەکەین و لەباخچەو شوێنە گشتییەکاندا دایاندەنێین، بەڵام ئەگەر کەسێکى بیانى پرسیاریان لەبارەوە بکات و پێى خۆش بێت دەقەکانیان ببینێت، بێگومان تۆ دەبێت لەو کاتەدا تۆ هەر هیچ نەبێت دەقێکى وەرگێڕدراوى یەکێکیانى بخەیتە بەردەست، بەڵام ئەگەر گوتت تا ئێستا دەقێکى وەرگێڕدراوى هیچ کامێکیان نییە، ئەوە دەبێتە مایەى دەیان پرسیار. لەکاتێکدا میللەتانى دنیا زۆر لەئێمە زیاتر نووسەرو بیرمەندو هونەرمەندو شتى تریان هەیە، کەشى لەچاو ئێمە کەمتر پەیکەریان بۆ کراوەو زیاتر گرنگى بەچاپکردن و وەرگێڕان و لەسەر نووسین و بڵاوکردنەوەى ژیاننامەو بابەتەکانیان دراوە، پەیکەر زۆر مانا لەخۆدەگرێت و دەبێ