پەیامى هایدە
زمناكۆ بورهان قانع
ئەگەر هەمیشە مەست نەبووایە زیندەگى دەرمانى دەردى ئەوى لەكوێ دەهێنا؟ دەیەوێت ئەمشەو لە مەیخانەیەكى تاریك و بێدەنگدا رۆژبكاتەوە، هەر مەستبوونە چارەى ئەو دڵتەنگییەى لە ئەزەلەوە لاى ئەو خانمە گەڵاڵە بووە. ژنێك لە جوگرافیایەكى دەوڵەمەند بە ئەدەب و هونەرەوە دێت و بەناو غەمێكى قوڵدا گوزەر دەكات و بۆ هەمیشە دەمێنێتەوە. ئەو خانمێكە بۆ ئەبەدییەت و بە دەنگێكى پڕ لە حوزن دڵنەوایى هەموو مرۆڤێكى سەرلێشێواو دەداتەوە. دڵى تاریك و تەنگى ئەو غەمێك تێیدا قەتیس بووە كە تەنهایى بەرهەمى هێناوە.. ئەگەر (سیمۆن دى بۆڤوار) فیمینستێكى وجودى بێت و (ڤێرجینا وۆڵف)یش چیرۆكنوسێكى خۆكوژ بێت و لەپاڵ ئەوانیشدا (فروغى فەڕۆخزاد) ژنێك بێت لەبەردەم وەرزێكى سارددا ئەوا (هایدە)ش زنجیرەى ئەو خانمە گرنگ و مەزنانە تەواو دەكات كە خزمەتێكى گەورەى بە مرۆڤایەتى كردووەو ئەگەر بیرمەند و حیكایەتخوانێكى غەمباريش نەبێت ئەوا بەهاى ئەو خانمە بە هیچ جۆرێك كەمتر نییە لەوانى دى. ئەو لە تەنهایى خۆیدا هاوار دەكات واى خودایە كۆمەكمكە، تەئریخى عەشقى من بۆ عاشقان بخوێنەرەوە، ئەو عەشقەى لە سینەى مندا دەسوتێت دەیبەخشم بە قەلبى تۆ خودایە، لە ئینتیزارى دیدارى بەردى كەعبەدا لەحزەكانى دەردى من سەداى شكستى موئمینێك لە خەڵوەتى یا ئەڵڵادا پیشاندەدەن، دڵم لە ئەزەلەوە خەستە و نەخۆشە خودایە، ئەم هەموو تەنهاییەى مرۆڤەكان عومرێكى خوار و خێچ دەنەخشێنن خودایە.
هایدە بەیانی و سپێدەكى نوێ مینا (وەك) بەهانەیەك بۆ بونى مرۆڤەكان دادەنێت هەروەكو ئەوەى مەحكوم بن بە ژیان، قەلبى ئەو پڕ لە گرفتە و بێجگە لە خودا كەسێك شك نابات كە ئاشناى ئەو زام و حوزنە پەنهانەى ئەو بێت، موناجاتى ئەو هاوارى خنكاوێكە لەناو ئاوێكى قوڵدا، ئەگەر دەم بكاتەوە خنكاوە ئەگەر نا دیسان كەس گوێى لێنابێت، كەواتە شەو لە بەختى ئەودا بە چەشنى سەحەر تارمایى تێدا بەدیدەكرێت. ئەو لەپێش ئێمەدا بەناو گۆڕستانێكى چۆڵ و تاریك و زەرد هەڵگەڕاودا پیاسەى كردووەو لەئێوارەیەكى پایزدا كە كزەبایەكى ماتەم زیندووە راگوزەرەكانى ناو گۆڕستانەكە توشى هەڵڵـەرزین دەكات بە دەنگێكى سامناكەوە پێیان دەڵێت: راوەستە ئەى راگوزەر ئێرە مەعبەدێكە بۆ پەرستنى ترس و دڵەراوكێ، ئێرە پنتێكە بۆ وەئاگاهاتنەوە لەو زیندەگییە كورتەى مرۆڤەكان كە وەك تریشقەى هەورێك جاربەجارێك دەنگ و فلاشێك دەهاوێژێت و دێت و دەچێت. كەواتە هەر سۆراغى مەى و بێهۆشییە بۆ دەربازبوون لە ترس و دڵەراوكێى ناو گۆڕستانەكە، ئەو گۆڕستانەى كاسە سەرى هەموو مردووەكانى ناوى رزیوەو لەنێو قەبرێكى شێداردا هەموو میوانەكانى ئارام ئارام نوستون و بێئاگان، كەواتە خەراباتە ئەو شوێنەى دەنگ و سەداى هایدەى تێدا غائیبە.
لەگەڵ داریوشدا پێكەوە دوو جۆر لە حوزن ئینتاج دەكەن، داریوش تەنهاترە وەلێ ئازارى هایدە فرە قوڵە و رەگى بۆ ناخى برینێك داكوتاوە كە هیچ مەرهەم و هەتوانێك چارەى ناكات، لێرەدا ئەگەر داریوش بە بێهۆشبوون و تلیاك كێشان ئۆخژنێكى كاتى دەستبكەوێت ئەوا هایدە هەر لە سەرەتاوە لەگەڵ غەمدا لە دایكبووەو چارەسەر بۆ حاڵەتى تێكشكاوى دەروونى ئەو دەبێتە مەحاڵ. ئەو لە مەملەكەت و میرنشینى خۆیدا هەموو عاشقان بەرەو لاى ساقییەك پەلكێش دەكات كە تەنها ژەهر دەكاتە كاسە و بەسەر ئەو بێهۆشە هەلاهەلایانەدا دەیگێڕێت كە لە شكستێكى گەورەوە گەڕاونەتەوەو بە جورعەیەكى ئەو ژەهرەش گەشت و سەفەر بەرەو لاى گۆڕستانە خامۆش و تاریكەكە دەستپێدەكات... ئەو گۆڕستانەى كە پڕ بوو لە كەللـەسەرى رزیوى من و تۆ. لێرەوە دەگەینە ئەو ئەنجامەى كە بڵێین قەریبە تەنهایى ئەو بە غوربەتى دڵى ئەو ساقییە سەرلێشێواوەى ژەهر دەبەخشێتەوە، ئیتر تۆى شكستەباڵ وبێهاودەمیش بەدەست خۆت نییە هەر دەبێت بچیتە ناو ئەو خەڵوەتە ترسناكەى ئەو.
وەرە ئەو جورعەیە بنۆشە ئەى بەدبەخت لەبەردەم گریان و هاوارەكانى هایدەدا، ئەو مەستبوونە تاقیبكەرەوە كە خودا هەلاهەلاى ئیحساسەكانى ئەوى پێدەكات، بەو جورعەیە خۆت خامۆش و مەلول بكە ئەى دۆست، هەر مەی و بێهۆشبوونە دەواى دەردو نەخۆشى.
دڵى هایدە پەڕەندەیەكى ئەسیرە، لاى ئەو بە چەشنى كافكا شتەكان بەرەو گۆڕانێكى خراپتر دەڕۆن، هەروەكو چۆن گریگۆر سامسا لە مرۆڤەوە دەبێتە قالۆنچە و باوكە نابوتەكەشى یەكبینە سێوى تێدەگرێت تا پشتە رەقبووە گومەزئاساكەى دەشكێت كە ئەویش بەسەر چەند فلیقانەیەكى بازنەییدا پێچى خواردووەو ئیتر بە زەحمەتیش بێت سامسا ناتوانێت بجوڵێت هەتاكو لە كتێبخانەى ماڵەكەیاندا و لەناو پیسایى خۆیدا دەگەوزێت و دەمرێت، لاى هایدەش بەهەمان شێوەى كافكا نا عەدالەتى بەردەوام هەبوونى هەیە و ئەویش ئەو قەفەزە دەبینێت كە بەدواى باڵندەكەدا دەگەڕێت و دەیخاتە ناو خۆیەوە. جیاوازى كافكا و هایدە لەوەدایە كافكا حیكایەتخوانێكە هێڵنجت پێهەڵدەهێنێتەوەو ژیانت پڕ دەكات لە كابوس بەڵام هایدە بەجۆرێك ژیان ریوایەت دەكات كە بوار دەدات لە ڕێى فرمێسكەوە خۆمان بەتاڵ بكەینەوە، خاڵێكى ترى ئەو جیاوازییەش ئەوەیە كە كافكا ئارەزووى لە چونە نێو ژیانى هاوسەرى نەبووەو بە شتێكى گاڵتەجاڕى وەسفدەكرد وەلێ هایدە سێ جار ئەو پرۆسەیەى تاقیكردەوە، ئەگەرچى ئەویش بە چەشنى پابلۆنیرۆدا چێژێكى جەستەیى و رۆحى لە ژیان وەرگرت بەڵام بارگاوى بوو بە تەنهایى و حوزنێكى قووڵ. نیرۆدا لە كەنارەكانى سانتیاگۆدا كۆشكێكى قەشەنگ بە پارەى شیعرەكانى دەكڕێت و هایدەش لە تەنیشت ماڵەكەى (مەهەستى)ى خوشكى لە لۆس ئەنجلس دەگیرسێتەوە.
هایدە... ئەفسانەى گۆرانى فارسى ناوى راستەقینەى (مەعسومەى ددە بالا)یە و لەساڵى 1942 لە كرماشان لەدایكبووەو سەرەتاى كارى هونەرى ئەو خانمە مەزنە دەگەڕێتەوە بۆ بەرنامەیەكى رادیۆى تاران بەناوى (گوڵە رەنگا و رەنگەكان) كە ئەو كاتە (داوود پیرنیا) كارى دەرهێنانى بەرنامەكەى دەگرتە ئەستۆ. بەدەستپێكردنى ساڵانى حەفتاكانى سەدەى رابردوو هایدە گۆرانى و میوزیكى فارسى دەخاتە قۆناغێكى باڵاوەو هەریەك لە كۆمپۆسەرانى وەك (عەلى تەجویدى، فەریدى زولاند، ئەنوشیرەوان رۆحانى، سادقى نۆجوكى، رەهیێ موعەیرى، و موحەمەدى حەیدەرى) كارەكانى ئەو خانمە قەشەنگتر دەكەن.
لەهاوینى ساڵى 1972دا كۆچدەكات بۆ بەریتانیا و لەساڵى 1982شدا بەیەكجارى و تا كۆتایى ساڵى تەمەنى كە ساڵى 1990 بوو لە ئەمریكا دەگیرسێتەوە. كارە هونەرییەكانى خانمى ناوبراو لەلایەن رەوەندى فارسەوە لە باشورى كالیفۆڕنیا بەردەوام پشتگیرى لێدەكراو هونەرمەندانى مەنفاش هەمیشە ئارەزووى ئیشكردنیان هەبووە لەگەڵ ئەو خانمە دڵتەنگەدا.
هایدە... لەتەمەنى 47 ساڵیداو دواى چەند كاتژمێرێك لەو كۆنسێرتەى كە لە (كازابلانكا كڵەب)ى (سانفرانسیسكۆ)دا سازیدابوو بە جەڵدەى دڵ كۆچى دوایى دەكات. پاش ئەوەى پزیشكى تایبەت ئامۆژگارى دەكات كە دەستبەردارى خوادنەوەى كحول ببێت بەڵام ناوبراو گوێى پێنادات و پێش كۆنسێرتەكە بڕێكى زۆر لە كحول دەنۆشێت. لەو كۆنسێرتەدا هایدە چەند گۆرانییەكى بۆ سەدان ئاوارەو پەناهەندەى فارس لە ئەمریكادا چڕى و لەشەوى كۆنسێرتەكەدا بە ئامادەبووانى گوت: (ژیان وەك شەمەندەفەرێكى خێرا وایە...من دەچمەوە بۆ ماڵى خودا... تەنها ئەو دەزانێت چى لە داهاتوودا روودەدات... پێدەچێت بەیانى من زیندوو نەبم) پاشان ناوبراو گۆرانییە بەناوبانگەكەى (من دەمەوێت بچم بۆ ماڵى خودا)ى بە دەنگە پڕ لەحوزنەكەى چڕى، ئەو گۆرانییەى كە هۆنراوەكەى خانمە شاعیرى لیریكى (لەیلا كەسرا) نوسیبووى، ئەو شاعیرەى كە چەند مانگێك پێش هایدە بە نەخۆشى شێرپەنجە كۆچى دوایى كردبوو.
تەرمى خانمە گۆرانیبێژى دڵتەنگ لە گۆرستانى (وێستوود سیمیترى) لە لۆس ئەنجلس بە ئامادەبوونى ژمارەیەكى زۆرى هونەرمەندان و نوسەران و رۆژنامەنوسانى فارس كە هەموویان تاراوگەنشین بوون بەخاك دەسپێردرێت.
هایدە... لە ژیانیدا سێ جار شووى كردو لەپاش خۆى سێ منداڵى بەناوەكانى (كەیوان، كامەران،لەگەڵ نۆوشین) بەجێهێشت كە ئێستا هەموویان لە ئەمریكا دەژین.