داهاتووى رابردووى ناسنامە جیاوازەکان
لەنێوان خودو ئەویدیکەدا
 

عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا

ئەمڕۆ پرسیارى ناسنامە لە تەگەرەو ئیشکالییەتێکى گەورەى فیکرى و مەعریفیدا دەژى، پرسیارێکە بەپێى رۆشنبیریى و جیهانبینى و بارودۆخ و ساتەوەختى پرسیارکردن و بەرژەوەندییە جۆراوجۆرەکان و ئاگاییە جیاوازەکانەوە گۆڕانى بەسەردا دێت، بە مانایەکى دیکە بەرامبەر فەلسەفەى تاک ناسنانە بە مانا تەقلیدییەکەى کە (هیگل) بە گەورەترین فەیلەسوفى دادەنرێت، چەمکى جیاوازى لەلایەن (دریدا)ەوە لەبرى تاک ناسنامەیى ناسنامەى جۆراوجۆرى لێکەوتەوە، هەر لەسەر ئەو بنەمایەش مرۆڤ کۆمەڵێک پێوانەى بۆ ناسنامە هێنا ئاراوە، نەک بەو مانایەى کە خاوەن چەندین ناسنامەیە، بەڵکو بەو مانایەى کە ناسنامە لە چەندین رەگەزى جیاوازدا خۆى دەنوێنێ، کەواتە ئەگەرچى نەتوانین ناسنامە پارچە پارچە بکەین، بەڵام هەر مرۆڤێک بڕیارى تایبەت و جیاوازى لە ناخەوە هەڵگرتووە، ئەو جیاوازییەش جەستەیى نییە، بەڵکو مرۆڤانەیە و ئەتنیى و ناسیونالییەت... ناتوانێت بیشێوێنێ، چونکە لەگەڵ گەشەکردنى رۆح و ویژدانى مرۆڤانە لە گەشەکردندایە، بەو مانایەش رۆح و ویژدانى مرۆڤانە هەمیشە لە دەرەوەى نەخشەو بنبەستبوون و پێناسە سادەکانى فیکردا دەژیت.
 

(1)

ناسنامە لەسەر جیاوازییەکانەوە وەستاوە، بەو مانایەى ژیانى هەر یەکێک لە ئێمە بە واتا (نیچە)ییەکەى بریتییە لە حیکایەتێک، ئێمە دەبێت لێنەگەڕێن کەس ئەو حیکایەتەمان بۆ بنووسێتەوە، دەبێ ئەو حیکایەتە لە کەسانى دیکە بسێنینەوەو خۆمان حیکایەتى خۆمان بنووسینەوە.
هێز و دەرکەوتەى ناسنامەش بە عەقڵانییەت و مانا هاوچەرخەکانى فیکرو مەعریفەوە بەندە، هەر لەوێشەوە پەیوەندى خۆى لەگەڵ چەمکەکان بەشێوەیەکى مۆدێرن پەرەپێدەدات و لەگەڵ گۆڕانى زەمەن دەگۆڕێت، ئێمەش لەبەرامبەر ئەوەشدا هەڵسوکوتەکانمان بە قووڵى دەگۆڕێن.
(عەباسى وەلى) پێیوایە جیاوازى کاتێک بنەماى ناسنامە پێکدەهێنێ کە پەیوەندى نێوان خودو ئەویدیکە بە هۆى جیاوازییەوە تەعبیرى لێدەکرێت. ئەو جیاوازییەى کە (عەباسى وەلى) باسى دەکات بە جۆرێک لە جۆرەکان جەختکردنە لە (من-خود/الانا) و داهێنان و بەرخودان و پەرچەکردارەکانى خود، هەموو ئەوانەش راستەوخۆ ئیشکالییەتى تێزەکەى (دێکارت)مان بیر دەخاتەوە، چونکە گوتەزاى (من بیر دەکەمەوە، کەواتە هەم) فەلسەفەى خودو بوونە بەو مانایەى کە خودى ئەوروپى سێنترالیەتى جیهانە، هەموو ئەوانەى کە دەکەونە دەرەوەى ئەو خودەش بە پەراوێز دادەنرێت، هەر لەوێشەوە (دێکارت) گومانەکانى ئەو خودە بەرامبەر پەراوێز بەرز دەکاتەوە. لە کۆجیتۆى دیکارتدا ئەوەى کە بیر کەرەوە بە دەستى دەهێنى هیچ پاساوێکى نییە، بۆیە لەبەرامبەر ئەوەدا دەشێ وەک (کیرکیجاد) بگوترێ (من بیر دەکەمەوە کەواتە من نیم) یان وەک (هۆسرل) لە برى (خود)ى دیکارتى کۆمەڵێک (خود)ى دیکە بهێنینە ناوەوە.
وەک دیارە "هۆسرەل" لە رێگەى فینۆمینۆلۆژیاکەیەوە دەیەوێ لە بارمتەى خواوەند، یان بەمانایەکى دیکە لە بارمتەى سێنترالیەت رزگارمان بکات و لەوێشەوە کۆمەڵێک ئەزموونى خودى دەهێنێتە ئاراوە و ماهیەتى کۆتایى دەخاتە نێو دووکەوانەوە، واتە تەئکید لە پێکەوە ژیان دەکات، بەو مانایەش فینۆمینۆلۆژیاى (هۆسرەل) دەڵێ من بیر دەکەمەوە، تۆ بیر دەکەیتەوە، ئێمە گشتمان بیر دەکەینەوە، لێرەدا ئەوەى گرنگ دەکەوێتەوە بۆ ئەزموونەکانمان ژیانکارییە لە ئاگایى خود. کەواتە فەلسەفەى (هۆسرەل) پڕۆژەیەکى رەخنە ئامێزو هەڵوەشانەوەگەرایە، بەردەوام رەخنە لە سیستەمى ئاگایى و سێنترالیەت و فەلسەفەى ئامادەگى دەگرێ.
ئینجا (دریدا) لەرێگەى وازهێنان لەو خودە (دێکارت)ییە هەوڵیدا ئەرزش بۆ پەراوێز و ئەویدیکە بگەڕێینێتەوە، ئەو هەوڵە بوو بە فەلسەفەیەک کە چیدیکە (خود-سێنتراڵ) وەک بکەر رۆڵى سەرەکى وازى نەکات. دواتر ئەو تێزانە چەمکى جیاوازییان هێنایە بەرهەم، چەمکى جیاوازیش راستەوخۆ دژى فەلسەفەى ناسنامە بە مانا هیگلییەکەى وەستا، لێرەدا دەمەوێت بڵێم بە بیرهێنانەوەى چەمکى جیاوازى لاى (عەباسى وەلى) بەبیر هێنانەوەى ئەو فەزایەیە کە لەگەڵ گۆڕانکارییەکانى سەردەم بەردەوام لە بەرەوپێشچووندایە، دواتر هەر لەوێشەوە (جێگیربوون) لە خودو ئەویدیکەدا دەخاتە ژێر پرسیارو بە یادەوەرییەکانەوە بەندییان دەکات، بەو مانایەش دەیەوێت بڵێت هەر نەتەوەو گەلێک یادەوەرى تایبەت بەخۆى هەیە، دواجار ئەوە مەرگەساتەکانى دنیایە کە دەبێتە بەشێک لە یادەوەرى مرڤایەتى و لە ناوەوەمان چەمکى جێگیربوون دەسەپێنێت، ئەوە بەشێک لە مستەر (هاید)ەکانى دنیایە دەستى بەسەر ناوەوەمانداگرتووە... لە بەرامبەر ئەوەشدا (عەباسى وەلى) بە هۆى پرسى یادەوەرى و پرسى ئاگایى وێنەى مرۆڤێکمان بۆ دەکێشێت کە قبوڵى جێگیربوون ناکات، مرۆڤێک کە بەردەوام لەرێگەى هوشیارى و ئاگاییەوە هەنگاو بەرەو حەقیقەتەکان و جیاوازییەکان دەنێت، مرۆڤێک کە جیاوازى وەک شتێکى سازکراوو داڕێژراو قبوڵ ناکات و جیاوازى لە پەیوەندى هێزەکانى نێو کۆمەڵگەوە هەڵناگرێتەوە، بەڵکو لەرێگەى ئەرزشدانان بۆ ئەویدیکەو لەرێگەى ویژدانى مرۆڤانەى گەشەکردوو تەماشایان دەکات، هەر لەوێشەوە مرۆڤى سەردەم دەتوانێت بەشدارى خۆى لە پێشکەوتنەکانى فیکرو مەعریفەى دنیادا بەدەست بهێنێت.
 

(2)

بێگومان داهاتووى مرۆڤ و ناسنامە بیرى خەڵکانێکى زۆرى داگیر کردووە، بۆیە بەردەوام نەخشەى بۆ دەکێشرێت و ئاسۆکانى بە جۆرو شێوازى جیاواز لێکدەدەرێتەوە و هەوڵدەدرێت بەر لە هاتنى پەیپێبەرن جا چ لەرێگەى بەختگرتنەوەو جادوو کەلوەکانەوە بێت، یان لەرێگەى مومکینە بەڵگەدارەکانەوە.
ئەوەى لێرەدا پێویستە جەختى لێبکرێتەوە ئەوەیە کە بۆ بیرکردنەوە لە داهاتووى مرۆڤ و ناسنامە پێویستە شێوە هاوچەرخ و زانستییەکەى رەچاو بکرێت. (محمەد عابد ئەلجابرى) لە کتێبى مەسەلەى ناسنامەدا دەڵێت: (خود) تەنها لەرێگەى (ئەویدیکە) سنوورى بۆ دەکێشرێت، بەو مانایەش هەر پرۆژەیەک کە مرۆڤ بۆ داهاتووى خۆى دایدەمەزرێنێت بە شێوەیەکى ئاگاییانە یان نائاگاییانە لەسەر کردەو پەرچەکردارى ئەویدیکەى دوێنێ و ئەمڕۆ و ئەویدیکەى سبەى دادەمەزرێت، چونکە مرۆڤ بە سرووشتى خۆى بوونەوەرێکى کۆمەڵایەتییە، کەواتە بە هەمان شێوە داهاتووشى وەک ئێستا هاوبەشى لە سرووشتەکەیدا دەکات.
لێرەدا دەبێ لە میانى ئەو مانایەوە سەیرى بیرکردنەوە لە داهاتوو بکەین، کە بەلاى کەمى بەشێکى لەو هەوڵە پێکهاتووە کە دەیەوێت پەیوەندییەکان لەگەڵ ئەویدیکە چ وەک تاک یان کۆ دووبارە رێکبخاتەوە، بەمجۆرە لە دەرئەنجامدا دەگەینە ئەوەى کە ئەگەر بوونى ئەویدیکە نەبێت بیرکردنەوە لە داهاتوو لە ئارادا نابێت، ئەو رووبەرووبوونەوەیە بەرەو ئەوەمان دەبات کە (خود) لە (ئەویدیکە)ەوە سنوورى بۆ دەکێشرێت، ئەو تێزەى (جابرى) لە پرۆسەى بیرکردنەوە لە داهاتوو (ئامادەیى رابردوو)یشى تێدەکەوێت، بەو مانایەى کە ئامادەییەکى ئاگایانە بێت، ئامادەییەک کە لەسەر داهێنان و وزەى مەعریفى وەستا بێت.
هەڵبەتە (جابرى) وەک چۆن لە تێزى بیرکردنەوە لە داهاتوو ئەویدیکەى وەک دیارێک لە دیاریکراوەکان بەرجەستە دەکات و پێیوایە هەموو بیرکردنەوەیەکیش لە داهاتوو بە شێوەیەک لە شێوەکان دەبێ رابردوو وەک هاندەرێک، یان ئاراستەکەرێک رۆڵ بگێڕێت.
 

(3)

لێرەوە ئەوەى کە دواجار لە جیاوازییەکانە دێتە بەرهەم ئەرزشدانانە بۆ ئەویدیکە و بەرجەستەکردنى ئەویدیکەى پەراوێزە لەسەر ئەو بنەمایەى کە ژیان لە جیاوازییەوە گەشە دەکات، لەسەر ئەو بنەمایەى کە هەموو یەکێک بە جۆرێک لە جۆرەکان لە ئەویدیکە جیایە... کەواتە هەر کەسێ بە ناسنامەى ئاوێتەى خۆیەوە پەیوەستە، ناسنامەش شتێ نییە هەتا هەتایە لەگەڵتدابێت، بەڵکو رەنگە بگۆڕێت، ئەو رەگەزانەى هەر لە منداڵییەوە بە ناسنامەکانمانەوە لکاون هەر لە رەنگى قژ، پێست، رەگەز، سیفەتى جەستەیى.... ناشێ تەواو سرووشتى بن، بۆ نموونە رەگەز یان بەشێک لە چەمکى رەگەز ژینگە پێتى دەبەخشێت، و بەپێى شوێنکات تێڕوانین بۆ رەگەز دەگۆڕێت، رەنگە لە کۆمەڵگەیەکى دواکەوتوو رەگەزى (مێ) هەرگیز بەشێوەیەکى مێیانە نەژیا بێت، یان رەنگە قولەڕەشێ لە ئەفریقا هەمان ناسنامەى ئەو قولەڕەشەى نەبێ کە لە ئەوروپاى سپى پێستدا دەژیت، کۆى ئەو نموونانە دەلالەت لەوە دەکەن کە دەشێ هەر یەکێک لەو سیفەتانە بۆ نموونە کورتى، درێژى، رەشى، سپى، رەنگى چاو، هەژارى، بێباوکى، شەلى، گۆجى... جیاوازییەکانى دیکە دەستیان لە درووستکردنى بەشێک لە یادەوەرى، رەفتارو بیروڕاو هیواو ئاوات و ئامانجەکانماندا هەبێت، وەک چۆن بەدیوەکەى دیکەش دەستیان لە درووستکردنى چەمکى جیاوازیشدا هەیە، لێرەدا (ئەمین مەعلوف) دەڵێت: هیچ رەگەزێک لە رەگەزەکانى ناسنامە ناتوانێ بە تەنیا وەڵامى پێداویستییەکانى سەردەم بداتەوە، هیچ پەرچەکردارێک ئایینى، ناسیونالى، سوسیالى... لەوەدا نەماوە بتوانێت بۆ ساتە مێژووییەکانى خۆى بگەڕێتەوەو سەروەرییەکانى خۆى دووبارە بکاتەوە، ئەوەى لەمڕۆش دەترسێ لە گۆڕانکارى دەترسێ ئەوەى لە گۆڕانکاریش بترسێ بێگومان لە داهێنان دەترسێ و هەرگیز ناتوانێ پەیوەندییەکى دیکەى جیاواز و رەخنەگرانە لەگەڵ خودو واقیع درووست بکات.
دواجار داهاتووى ناسنامە جیاوازەکان نە خود بە مانا (دیکارت)ییەکەى سنوورەکانى دیارى دەکات، نە یادەوەرى ناوەوە بۆیەى دەکات، بەڵکو لەسەر کۆمەڵێک پرۆژەى جیاوازو ماناى جیاوازو هیواو خەونى جیاواز دێتە بەرهەم، کۆمەڵێک پرۆژە کە فەزاى ئازادى و دیالۆگ و چەمکى هاوژیانى مرۆڤەکانى پێوەبەندە، کۆمەڵێک پرۆژەیە کە تەعبیرە گەورەکانى مرۆڤایەتى لەسەر وەستاوە.
 

سەرچاوەو پەراوێزەکان:
- مەریوان وریا قانیع، شوناس و ئاڵۆزى، چاپخانەى رەنج، سلێمانى 2004، ل118.
- بڕوانە نامیلکەى: دیموکراسى و کۆمەڵگەى مەدەنى و هاوڵاتییەتى، وتووێژێک لەگەڵ پرۆفیسۆر عەباسى وەلى، وەرگێرانى لە ئینگلیزییەوە: هاشم ئەحمەد زادە.
- زاراوەى (الانا) لە زمانى عەرەبى لە وشەى (Lememe)ى فەرەنسى و (Ego)ى ئینگلیزى و ئەڵمانى وەرگیراوە، وشەى (Ego)ى تەعبیر لە وشەى (ذات) دەکات، واتە ئەو کەسەى کە قسە دەکات، هەر لەوێشەوە کۆمەڵێک زاراوەى دیکەى وەک (Egocentrisme) کە بە عەرەبى بە (التمرکز حول الذات) دێت، هەروەها (Egoisme) کە بە شێوەیەکى گشتى لە زمانى عەرەبى بە (الانانیە) دێـت بەڵام لە رووى فەلسەفییەوە گومان لە کۆى ئەو بوونەوەرانە دەکات کە دەکەونە دەرەوەى (الانا)ەوە....بە کورتى دەمەوێـت بڵێم لە بەر ئەوەى ئێمە زێتر سوودمان لە زمانى عەرەبى بینیووە بۆیە ئەو تێکەڵ کردنانە لاى ئێمەى کوردیش لە نێوان ماناکانى (من) و (خود) روویانداوە، هەڵبەتە بەشێکى زۆرى ئەو گرفتە لەوێوەیە کە کۆى زاراوەو چەمکەکان لە رۆشنبیریى عەرەبى و کوردى هیچ بنەمایەکیان نییەو ئێمە لە زمانانى دیکەمان وەرگرتووە...
- بڕوانە: گۆڤارى، الفکر العربی المعاصر، ژمارە (6/7) نووسینى جۆرج زیناتى.
- مسألە الهویة، دکتور محمد عابد الجابری، مرکز الدراسات الوحدة العربیة ط1، 1995، ێ89،95.
-- الهویات القاتلة- قراوات فی الانتماء والعولمة‌ – امین معلوف. ترجمە‌: د. نبیل محسن، ج1، 1999 سوریا.