غەزەلەکانى مەرگ
بارۆنەکانى فیردۆس...
 

ئاسۆ جەبار
 

جیهان گەوریە، بەڵام لەناخماندا قوڵە وەک دەریا.(ریلکە)
خەیاڵ دەرگایەکە یان خۆى دەکرێتەوە یاخود هیچ هێزێک نییە بیکاتەوە. (غەزەلنوس و باخەکانى خەیاڵ. بەختیار عەلى.ل198)


غەزەلنوس و باغەکانى خەیاڵ هێندەى تێکستێکى فەلسەفى فرە رەهەند و فرەئاڕاستە و فرەڕەنگە، هێندەش تێکستێکى گەورەى ئەدەبییە، ژانرێکى زیندووى کاریگەر و پەیوەندیامێزە، هەوڵێکى گەورەیە بۆ وێناکردنى جیهان و ژیان و ئاستێکى باڵاى روانین و دنیابینى بە کەرەستەگەلێکى فەنتازى و واقعى. پۆل ئیلوار لە قەسیدەیەکیدا دەڵێت: "شەو هەرگیز تەواو تەواو تاریک نییە"، پێکڕا ئەم ئەم رۆمانەش پێماندەڵێت نە حەقیقەت بەتەواوەتى حەقیقەتە، نە خەیاڵ بە تەواوەتى گوزارشتێکى راستودروستە لەخەیاڵ، نە عیشق بە تەواوەتى گوزارشتە لەعیشق، مەرگیش هەمان ئەو مەرگە نییە کە لەزیهن و بیرکردنەوە و بینینى ئێمەدا گەڵاڵەبووە و وێنەیەکى سنوردار و دیاریکراوى هەیە. پێکرا حەقیقەت لەمەودایەکى نهێنیامێز و نابەرجەستەدا دەرخەرى حەقیقەتگەلێکى نابەرجەستە و ناواقیعییە، هاوکات میتا خەیاڵ پێکهێنەرى خەیاڵگەیەکى نابەرجەستە و نادیارە، بەڵام دەرخەرى حەقیقەتەکانە و فەنتازیایەکى نەبڕاوەیە.
رۆمانى غەزەلنوس و باغەکانى خەیاڵ یەکێکە لەو رۆمانە سەرکێش و نانۆرماڵ و ناسروشتیانەى کە نوسەر بێئەندازە ماناى شتەکان دەگۆڕێت و واتا و پێناسەى دیکەیان پێدەبەخشێت، لەکاتێکدا غەزەلنوس وێناى فیردۆسێکى فەنتازى و شاعیرى دەکێشێ، بەڵام ئایا غەزەلەکان و هەزارباخ وێنەى دەقاودەقى ئەو نەخشەیەیە کە فیردۆس لەخەیاڵماندا دەیکشێ، یان نەخشەیەکى دیکەى روحى و فەنتازى بوونەوەرە خەیاڵییەکانى نیۆ رۆمانەکەیە.
 

حیکایەتخوان وەک فەیلەسوف

بارت دەڵێ: مێژوو بەگوتەى بیکۆ بەشێوەیەکى پێچاوپێچ بەرەو پێشەوە دەچێ. هەموو شتێکى کۆن هەمدیس پەیدا دەبێتەوە، بەڵام نەک لەشوێنە کۆنەکەى خۆیدا، بەڵکو لەشوێنێکى تازەدا. زەوقەکان، بەهاکان، ئاڕاستە و "نڤیسیارە کۆنەکان"دێنەوە و لەجێیەکى تەواو تازەدا جێگیردەبن. هەروەها دەڵێ بابەتى ئەوین بەڕاى ئەو لە شوێنێکدایە کە لاکان بە"پانتایى خەیاڵپەروەرى" ناوزەدى کردووە. بارت دەڵێ کە لەتەک ئەدەبیاتى رابردوو پەیوەندییەکى راستەوخۆ و بەردەوام و گەشەکردووى هەیە، چونکە ئەم ئەدەبیاتە پەیوەندى خۆى لەگەڵ خەیاڵپەروەرى رێکدەخات، یان بەدەربڕینێکى تر زیندووى دەکاتەوە."
جیاوازییە گەورەکانى ئەم رۆمانە هەر لەوەدا نییە تۆى خوێنەر لەسەروەختى خوێنەوەى رۆمانەکەدا دەکەویتە بەردەم کۆمەڵێک کارەئەکتەرى زۆر و گروپ و ئینسانگەلێکى جیاواز لەبیرکردنەوە و روانین و فەنتازیا، بەڵکە لەبەردەم پانتاییەکى گەورەى خەیاڵپەروەری و کڵێشەسازییەکى فرە خەیاڵ و فرە ئاڕاستە و بێشومار حەقیقەتدا دەمانژێنێت و لەشوێن و کاتى جیاوازدا زیندویان دەکاتەوە.
هایدگەر دەڵێ: "مرۆڤ ئەوەیە کە بەردەوام سەرقاڵى درووستکردنى هەبوونى خۆیەتى¹ . بارۆنى خەیاڵ تەنها کارئەکتەرێکى سەرەکى نییە، بەڵکە ئەندازیارێکى گەورەى ئەو سەرزەمینە خەونپارێزەیە کە رووبەرەکانى چێژ تیایدا دەگاتە ترۆپکى هەوس و فاحیشە، خەون تیایدا بریتى نییە لەخەون بینین..بەڵکە برتییە لەکارخانەیەکى گەورە بۆ دروستکردنى خەون و بەکارهێنانى خەون و پیادەکردن و پراکتیزەکردنى خەونەکان، بارۆنى خەیاڵ تەنها دەزگایەکى نهێنى نییە بۆ حەشاردانى نهێنییەکان و دۆزینەوەى حەشارگەکان، بەڵکە سۆفیست و فەیلەسوفێکى ماڵتى تێڕوانین و فرە روخسار و بێئەندازە بونەوەرێکى ئەفسانەساز و خەونسازە. تەنها مرۆڤێک نییە سەوداسەرى تەرجەمەکردنى خەونەکان بێت لەحەشارگەیەکى گەورە بەناوى شارى خەونەکان. بارۆنى خەیاڵ بەرپرسێکى سیاسى یان حیزبى نییە، بەڵکە پێکرا کۆى هەموو ئەو خەونە فاحیش و پڕ لەچێژ و لەزەتى مەرگ و سێکس و جوانییەکانە، بارۆنى خەیاڵ بکوژێکى راستەقینە نییە، بەڵکە بکوژێکى گەورەى وەهمیە بۆ کوشتنى خەیاڵ لەڕێى پیاوکوژ و بارۆنەکانى مەرگەوە.
غەزەلنوس، تەنها غەزەلخوانێکى کلاسیک و روحێکى پەراگەندەى خەیاڵى نییە، هاوکات مرۆڤێکى راستەقینەش نییە، بەڵام بوونەوەرێکى ئەفسانەساز و خەیاڵسازە، غەزەلنوس تەنها کارەئەکتەرێکى سەرەکى نییە بەڵکە گەردوونى حیکایەت و روداو  و حەشارگە و ململانێ گەورەکانە، بە ئەندازەیەک غەزەلنوس لەم رۆمانەدا بووەبە ئەو زەریا گەردوونییەى کە هەسارە پەراگەندە و گەریدە و جەنگاوەرەکانى خەیاڵ تیایدا دەبن بە نوسەرى راستەقینەى کتێبى مەرگ و مێژووى کوشتن و تاوانە راستەقینەکان دەنوسنەوە.
داریوش ئاشورى دەڵێت: "ژیانى مرۆڤ بەبێ سەمبولخوازى لەسنورى دابینکردنى پێداویستییە سەرەتاییەکاندا دەمێنێتەوە. بەبێ سەمبوڵخوازى مرۆڤ هەرگیز نەیدەتوانى بگاتە (جیهانى یۆتۆپیا)یى خۆى کە لەهەزار لاوە دەرگاکانى دین و هونەر و فەلسەفە و زانستى بەروودا دەکاتەوە².
"مرۆڤ سەرەتا بە خەیاڵ خانوو دروستدەکات، بەخەیاڵ ئامێرەکان دادەهێنێت. مەهناز خان زانست سەرەتا خەیاڵە، هەتا جەنگ سەرەتا خەیاڵە، خۆشەویستى سەرەتا خەیاڵە، خودا سەرەتا خەیاڵە، هیچ شتێک نییە سەرەتا خەیاڵ نەبێت، هەتا بەرلەوەى وشە هەبێت خەیاڵ هەیە."(غەزەلنوس-ل216)
ئەم تێکستە کورتە چەند دەسکاریکردنێکى خێراى ئەو وێناکراوە کۆنکرێتیەیە بۆ جیهان و خەیاڵ و واقیع، هێندەش شیکردنەوەیەکى قوڵى راڤەکارییە بۆ لەبەریەکهەڵوەشاندنەوەى ئەو پێکهاتە ئاڵۆز و قۆزاخییەى کە دنیا لەتاکەیەک ئاڕاستەى روانیندا شیدەکاتەوە، شکست پێهێنەرى ئەو هزر و روانینە چوارچێوەئاسایە کە بەرهەمهێنەرى ئەدەبێکى گەمارۆدراوە بە حەقیقەتى بچوک و بە حیکایەتى خاڵى لەئیستاتیکا و خاڵى لەروانینى نوێ و کاریگەر. بەواتایەک رۆمانى غەزەلنوس و باخەکانى خەیاڵ رۆمانێکى میژوو کردە، خولقێنەرى مێژووییەکى دیکەیە لەنێو ئەو مێژووە ساختەگەرا و وەهمییەدا. ئەم رۆمانە روبەرێکى بەرفراوانە بۆ بەرهەمهێنانى بێشومار حیکایەت، بەڵام پەیوەندیامێز لەرێچکە و پەیوەندى و کاریگەرى و مانابەخشین و کارەئەکتەر و فەنتازیا و حەقیقەتە نادیار و پەنهانەکاندا.
سیحرى نوسین لەم رۆمانەدا ئەو ستانداردە ئەخلاقییە ئەشکێنێت کە چەندین ساڵە گەمارۆى نوسینى داوە، نوسەر لەم رۆمانەدا هێندەى کڵێشەسازێکى حیکایەتە شاراوەکانە، دەئەوەندەش ئەندازیارێکى بە سەلیقەیە لەنەخشەکێشانى پانتاییەکى گەورەى خەیاڵ و واقیعدا. لەم رۆمانەدا خەیاڵ بریتى نییە لە بابەتێکى دیاریکراوى سایکۆلۆژى، وەکچۆن خەیاڵ لەم رۆمانەدا یەکسان نابێتەوە لەگەڵ ئەڵتەرنەتیڤە واقعییەکاندا، هاوکات خەیاڵ ئەندازیارێکى راستەقینەیە بۆ نەخشەکێشان و دەستکاریکردنى پێکهاتە هەرە زیندووەکانى ئەو کڵێشەسازییە، خەیاڵ لەم رۆمانەدا کەرەستەیەکى مردوو نییە، بەڵکە خولقێنەرێکى گەورەى رێکەوت و حیکایەت و پەیوەندى و کەسایەتییەکانە. زۆرێک لە ئاڕاستە مۆدێرنەکانى ئەدەب پێیانوایە: "رۆماننوس لەتوانایدایە ئەوەت فێربکات کە سروشتى مرۆڤایەتى زیاتر و بە بڕشترە لە عەقڵیەتى زاناى دەرونناس." کەسایەتییەکانى ناو ئەم رۆمانە گەورەیە کەسایەتى ئاسایى و سادەگۆ و سادە تیڕوانین و سادە بیرکەرەوە نیین تا زانستى سایکۆلۆژیا بتوانین زەفەر بە راڤەکردن و شیکردنەوەیان ببات، زۆرکات ئەو کەسایەتیانەى کە رۆماننوسە بەتواناکان دەیانخولقێنن بەچەندین دەرونناس و شیکەرەوەى دەروونى راڤە ناکرێن و سەرلەبەر کەسایەتیان شیناکرێنەوە.
 

ژینالۆژیاى ناو

ئایا مەلاى سوختە و غەزەلنوس دوو ناوى هاکەزایین، یان دوو ناوى پێکهاتەیى و پەیوەست و مانابەخشى بنەڕەتیى واتایى و سومبولین..! دەتوانین بڵێین دۆزینەوەى سەرلەنوێى لایەنى تاریک و ئەهریمەنى روحى مرۆیى و وەستان لەسەر پەیەوەندى ناوەکى هەندێ چەمکى وەک مەرگ، جوانى، گوناه، ئەشق و شێتى، یەکێکە لە گرینگترین و نەرمترین دەستکەوتەکانى رومانتیسم و ئەدەبى رۆمانتیک. بەڵام ئاگاداریى رۆمانتیکەکان لەدۆزینەوەى خود و ئاگادارییان لەپانتایى و چییەتى حەقیقى ئەو کیشوەرە تازەیە، شتێک بوو بە قەد ئاگادارى کریستۆڤ کۆلۆمب لەئەمریکا. (موراد فەرهادپور. جوانیناسى شکست. و.مەنسور تەیفورى.ل129). جیاوازییەکى گەوەرە هەیە لەنێوان دنیابینى رۆمانتیک و ریالیزم و کلاسیک لەلایەک و دنیابینى فەنتازیک و سیمبۆلیزمى نوێ و گوزارشگەرایى و واقعى ئەفسونگەرایى، پێکرا ئەم تێزە تازانە دەبنە هێزگەلێکى زمانەوانى و فەنتازى نوێ بۆ بیناکردنى رۆمانى نوێ بە کڵێشەسازییەکى فرەرەهەند و فرەکەسایەتى و گەڕانەوە بۆ قوڵایى کولتورى و سایکۆلۆژى و دامەزراندنەوەى کەسایەتییەکان لەیەکەیەکى مەعریفى ئیندیڤیژوالیدا.
ریکۆر سەبارەت بە دنیاى خولقێنراوى ئەدەب دەڵێت: " بەرهەمى ئەدەبى ئاوێتەى رۆژگارى خۆى نییە، بەڵکو جیهانێک شێوەدار دەکا کە لەنێوخۆیدا دروستیکردووە." رۆمانى غەزەلنوس و باغەکانى خەیاڵ وەک باقى رۆمانەکانى دیکەى بەختیار عەلى، هەر لەمەرگى تاقانەى دووەمەوە تادەگاتە ئێوارەى پەروانە بۆ دوایەمین هەنارى دونیا و شارى مۆسیقارە سپییەکان، پێکڕا سەرسام دەبین بەستراتیژى ناولێنان و وێناکردنى ناوەکان. هێزى ئەو ناوانە لەهێزى دنیابینى تاکەکەسیانەى خودى کەسایەتییەکانەوە هەڵدەقوڵێ و لەرووبەرێکى بەرفراوانى بەرهەمهێنانى پەیوەندى و حیکایەت و گرێچنە و فەنتازیا و سیحرى روداو  و باکگراوند و فلاشباکاکاندایە. هێزێکە بۆ بەستنەوەى ئێستا بە فەنتازیا و مێژووەوە، ئەفسونێکە بۆ گەڕان و دۆزینەوەى حەشارگە و نهێنى و نەخشەیەکە ب دۆزینەوەى نەخشەکانى دیکە.
غەزەلنوس لەم رۆمانەدا تەنها کەسایەتییەکى فەنتازى یان خەیاڵپەروەر نییە، بەڵکە پێکهاتەى کۆى ئەو بوونەوەرە فەنتازى و واقعییە کە لەرووبەرێکى گەورەى فەلسەفى و ئەدەبى و شارستانىدا لەشەڕێکى فەنتازى گەورەدایە لەتەک مەرگ و مەرگدۆستانى دنیاى ئەو ئیمپراتۆریەتە سێکسى و بکوژ و حەشاماتەى کە بەرهەمهێنەرێکى گەورەى جەهل و هێزى کوشتنى خەیاڵ و کولتوریى فەنتازیین، پێکڕا کوشندەگەلێکى راستەقینە و وەهمیین.
بارۆنەکان تەنها کەسایەتیگەلێکى تاکئاڕستە و جەنگاوەرى پەنهان و حەشارگە و رووبەرە نادیارەکانى مەرگ و سێکس و شەهوانیەت نین، بەڵکە هێزگەلێکى دابەشبوون بەسەر سەرلەبەرى حیکایەت و روداوو  و پەیوەندى و پانتاییە جیاجیاکانى دنیابینییە جیاوازەکانى ناو رۆمانەکەدا.
"جوانى لاى من نەخشەیە...ئیشکردنە لەسەر نەخشەیەک کە بەرد بە بەرد و بست بە بستى حیسابکرابێت، شارى خەیاڵ شارێکە تیایدا ماتماتیک و سیاسەت و شیعر تەبان، برایان ئەوە خولیاى منە بۆ ئەم کۆمەڵگە بریندارەى ئێمە کە دەیەوێت لە جەهەنەم هەستێتەوە، دەمەوێت ماتماتیک و سیاسەت و شیعر ئاشتبکەمەوە، جوانییەکى تاقانە ناتوانێت لەبەحرى ناشرینیدا جوان بێت..."(غەزەلنوس.ل523)
ئەمە دنیابینى بارۆنى خەیاڵە، دنیابینى ئەندازیارێک نییە، بۆ دانانى کڵێشەسازییەکى تەواو واقیعى و سنوردار، نەخێر دنیابینى نەخشەسازێکى ئەفسانەییە بۆ وێناکردنى دنیا لەتاکە خەونێکى بێکۆتا و ناسنوردارا، خەونێکى رووت، بەڵام پەیوەندیامێز و ئاوێتە بە کردنەوەى تەلیسم و نهێنییەکان، هاوکات روانینى پادشایەکى ئاسایى نییە بۆ ئەندازەسازى مەملەکەتێک لەخەون و خەیاڵاتى بچوک، بەڵکە کڵێشەسازییەکە بۆ بەرپاکردنى سەرزەمینێک لەچێژى داگیرکارى و زەوق و چەشەى سێکسى تائەوپەڕى لاقەکردنى حەقیقەت و دەستەمۆکردنى خەون و بچوککردنەوەى دنیا لەتاکە حیکایەتێکى پەنهان و پڕ لەسیحرى حەشارگەکان. پێکڕا دنیابینى فەیلەسوفێکى ئەفلاتۆنییە بۆ خولقاندنى سەرزەمێنێکى وەهمى لەحەقیقەتێکى بەرجەستەکراودا. بارت لەکتێبى رۆلان پارتدا باس لەبیرەوەرییەکانى منداڵى خۆى و ناوە تایبەتییەکان و شارى بایۆن دەکات و دەڵێ: "هەستیارم بە ناوە تایبەتییەکان...چەندینجار بیرم لەوە کردۆتەوە کە سەرکەوتنى نوسەرێک لەرۆماندا پەیوەستە بە دۆزینەوەى ناوى گونجا و بۆ کەسێتییەکان."
ئایا بارۆنەکان پێکڕا کۆمەڵێک بوونەوەرى خەیاڵین.. یان واقعى و کەسایەتى بەرجەستەکراون و پارچەیەکن لەو سەرزەمینە خەیاڵپێکراوەى کە دنیا لەنێوان خەون و حەقیقەتدا دابەشدەکات؟ بارۆنەکان تەنها دابەشبوونى ئەو جەبەروتە پڕ لەمەترسییە نیین کە لەتوانایاندا ژیان روتبکەنەوە لەفەنتازیا و واقع بکەن بە یەکپارچە خەونى داماڵراو لەو ئاستە ژیارییەى کە بەرجەستەکراوێکى واقیعییە لەدنیاییەکى ئەفسانەیىدا، هاوکات شارى خەونەکان بێجگەلەوەى کڵێشەیەکى ئەفسانەییە لەنێوان دنیاى مۆدێرن و دنیاى کلاسیکدا، نەخشەیەکى ئەندازەییە بۆ راڤەکردنى خەونەکان و زیندووکردنەوەى ئەو چێژە لەدەستچوانەى مرۆڤ کە بە تێپەربوونى کات و گۆڕانکارى گەورە لەموڕاڵ و ترادسیۆن و بیرکردنەوە و ئایندا ئاستى شارستانى و ئەخلاقى مرۆڤەکانى داڕشتووە.
فەنتازیا شەڕێکى گەورەیە لەگەڵ واقیع و خەوندا، بەمپێیە دنیاى خەونەکان لەرۆمانى غەزەلنوسدا دنیاى تاڵانکردنى حەقیقەتە گەورە و بچوکەکانە، دنیاى روتکردنەوەى خەونە بۆ پارچەیەک لەحەقیقەتى بەرجەستە. بارۆنەکان سەرلەبەر ئەو کارەئەکتەرانە نین کە دەبنە خولقێنەرى جەبەروتێکى دیاریکرا و یان هێزێکى بەرجەستە، نەخێر بارۆنەکان پارچەیەکى گەورەن لەحقیقەت، هاوکات هێزێکن بۆ وێناکردنى حەقیقەت و کارخانەیکن بۆ دروستکردنى حەقیقەت و کەسایەتى و دنیا و سەرزەمینى جیاواز و پیشەسازییەکى راستەقینەى خەون.
ئەم نوسینە چەند قسەکردنە لەسەر رۆمانێکى زیندوو، هێندەش قسەکردن و رخنەگرتنە لەسەر نوسین و رۆمانە مردووەکان، جیاوازییەکى گەورە هەیە لەنێوان حیکایەتى زیندوو  و حیکایەتى مردوودا، وەکچۆن کەسایەتییە رۆبۆتەکانى نێو رۆمانێکى مردوو جێى بەراورد و هەڵسەنگاندن نین بەرامبەر کەسایەتییە زیندو و کاریگەر و جومگەییەکانى نیۆ رۆمانە زیندووەکان.
رۆمانى مردوو چەند بەرهەمهێنەرى حیکایەتگەلێکى خامۆش و مردوون، هێندەش بەرهەمهێنەرى کەسایەتیگەلێکى حەشاماتى و نائیندیڤیژوال و ناکاریگەر و خاڵى لەدنیابینى و بیرکردنەوەن.
فۆرستەر لە کتێبى (Aspect of the Novel) دەڵێت: "رۆمان خزمەتێکى گەورە پێشکەشدەکات کە ژیانى ناوەکى کەسایەتییەکان کەشف دەکات.³ بەهاى هەستیارى و ئیستاتیکى بەهاگەلێکى مرۆیى و شارستانیین بۆ رەنگڕێژکردنى کەسایەتییەکانى نێو رۆمانە زیندووەکان، هاوکات دەرخستنى دنیابینى و روانین و زمانى ئاخاوتنى کەسایەتییەکان ئەو سنور و سایکۆلۆژییە دەشکێنێت کە تاکەیەک شیکارى دەروونى بە رەوا دەبینێت بۆ بەخشینى شوناسێکى سایکۆلۆژى یان کۆمەڵایەتى بە کەسایەتییەکان.
هەر لە مەلاى سوختەوە تا دەگاتە غەزەلنوس و ماجیدى گوڵ سۆلاف و ماجەلانى خەیاڵ و ماجەلانى راستەقینە و مەهناز و باران شوکر و حەسەن تۆفان، نەورەسى گوڵ سۆلاڤ، تریفە یابەحرى، عەتار، نەوجەوانى چینى، مورتەزاى شەیتان، یاقووتى مەمەد، تیشکان تاهیر، جەعفەرى مەغۆلى، گوڵاوى پیزۆ، شبر، حوسنى ماردینى، بارۆنى خەیاڵ، بارۆنى مریشک و بارۆنى بوکەشوشە، بارۆنى ...تاد، پێکڕا ئەم ناوانە تەنها گوزارشت نیین لەناوى کەسایەتییەکان، بەڵکە ناوگەلێکى پەیوەندیامێز و بەرهەمهێنى حیکایەت و دروستکارى ئەو تۆڕە فەنتازییەن کە لەغەزەلەکانەوە دەستپێدات تا دەگاتە هەزارباغ و شارى خەونەکان و حەشارگە و روانین و پەنهانەکان.
سەرسامترین رستەیەکى جومگەیى مەترسیامێز لەسەروبەندى کۆتایى سەرەتاى رۆمانەکەدا داخڵى فەنتازیایەکى نەبڕاوە و سەرەتاى حیکایەتگەلێکى پەیوەندیامێزت دەکات، رستەیەکى وجودى کە شەڕێکى مەعریفى گەورەیە لەنێوان خەیاڵ و حەقیقەتدا، جەنگێکى نەبڕاووەیە هەر لەسەرەتاى شارستانیەتەوە تادەگاتە ئێستاى قورساییەکانى مۆدێرنە و مەترسییەکانى جیهانگیرى و ئالۆزییە تەمومژاوییەکان. ماجیدى گوڵ سۆلاف دەڵێت: "زۆرجار هەستمکردووە بە کۆمەکى خەیاڵ دەتوانین لەحەقیقەت تێبگەین، بەڵام بە کۆمەکى حەقیقەت ناتوانین لەخەیاڵ تێبگەین."
لەم رۆمانەدا خەیاڵ بیرکەرەوەیەکى گەورە و خولقێنەرى دنیابینییە گەورەکانە، پێکڕا فەنتازیاگەلێکى جیاواز و ناسنوردارە بۆ دۆزینەوەى حەقیقەتە سادە و سەختەکان، پشکنەرێکى ئەفسوناوییە بۆ دەستکاریکردنى دنیا و دروستکردنى نەخشەیەکى دیکەیە بۆ دنیا و حەقیقەتەکان، دەرەنجام رۆمانى غەزەلنوس و باغەکانى خەیاڵ تەنها رۆمانێکى گەورە نییە، بەڵکە کتیبێکى مەزنى فەنتازیا و نەخشەیەکى گەورەى خەیاڵە، ئەم رۆمانە بۆخۆى مێژوویەکى گەورەیە بۆ سڕینەوەى سەرلەبەرى ئەو مێژووە ساختە و وەهمییەى کە حەشارگەیەکى گەورەى حەقیقەتەکانە.
 

1.  E. Robinson، trans. J. Macquarrie، Being and Times. 66. M. Heidegger. London. P184
2. داریوش ئاشورى. کەلتور- چەمکء پێناسەکان. و.کۆسار فەتاحى. ل74
3. Karen Horny, Self-Analysis, New York 1942, pp.39-9. Forster op.cit., p.74