گفتوگۆ لەگەڵ نووسەر " دانا عەسكەر " سەبارەت بە رەخنە و ئەدەبی كوردی

سازدانی خالید كاوێس


پ : خوێندنەوەی ئێوە وەك لێكۆڵەرێك چیە بۆ فەزای گشتی ئەمڕۆی شیعری كوردیمان ، ئایا هەڵگری دیدێكی هاوبەشی رەخنەییانەیە كە رۆڵی لە قۆناغەكەدا دیاری كردبێ ؟


هەموو فەزایەكی گشتی شیعر و ئەدەبیات و فیكر ، دەرهاویشتەی قۆناغی پێش خۆیەتی ، شابەشانی ئەم حاڵەتەش رەوتی بەرەوپێشەوەچونی كۆمەڵگا رۆڵی گرنگی لەم فەزایەدا دەبێت ، ئەگەر ئێمە مێژووی ئەدەبیاتی خۆمان بخەینە ژیرپرسیاری مەنتیقییەوە ،بێشك دەبێ قسە لەو هەموو شكست و دەركەوتە فیكریی و مەعریفیانە بكەین كە چەند گرنگە لەئەدەدەبیات وفیكری ئێمەدا پیاچوونەوەیان بۆ بكەین و بە فەزاو قۆناغاكاندا بچینەوە كە ئەدەبی ئێمە بەساردووسڕی پیاتێپەڕیوە و هیچ دەنگ و فەزایەكی مەعریفی بەدوای خۆیدا نەهێناوە ، خودی ئەم پرسیارەی بەڕێزت پڕیەتی لەگوومانكردن لەرۆڵی ئەدەبیات و رەخنەی ئەدەبی ئێمە ، ئەگەر لەو روانگەیەوە ئاوڕ لەمێژووی ئەدەبیاتی خۆمان بدەینەوە ، دەبێ ئەو گووتارو رەوتە ئەدەبییەی كە دونیای فیكر و مەعریفەی ئێمەی پیاتێپەڕیوە بەسەر بكەینەوە و بزانین مێژووی ئێمە چ خزینێكی فیكریی مەعریفی بۆمان جێهێشتوە ، ناكرێ ئێمە تا ئەم چركەساتە هندێك لەو قسەو قسەڵۆكانە بەهەند وەربگرین كە دەڵێن مێژووی ئەدەبیات و رەخنەی كوردی رۆڵی لەبەرەوپێشەوە چوونی ئەم بزاوەتەی ئێمە نەبووە ، نا وانابێ ، خۆ ئەو قسانە هەمووی راستن ، بەلاِم لەگەڵ ئەمەشدا دەبێ هۆكارەكان بخەینەڕوو ، هەروەها دەبێ ئەوەش بڵێن ، ئەدەبیات و فیكری ئێمە ئەوەنیە كە ئێمە زۆر بەجیدی پشتی پێببەستین و ئیتر بڵێین تەواو پێویستمان بەوی دی نیە ، خۆ راستە ئەگەر جوولەی مێژووی خۆمان بەسەر بكەینەوە ، دەبینین مێژوویەكی بێ فیكر و مەعریفەمان هەیە و لەم ناوەندەدا زمەن هێندە بە بێدەنگی و فەقیریی تێپەریوە ، گرفتە تۆ وەك نەتەوەیەك گەر ئاوڕ لەمێژووی خۆت بدەیتەوە و هیچ چركەساتێكی ئەو مێژووە راتنەچڵەكێنی و هەڵوێستەت پێنەكات ، مێژووی ئێمە جگە لە " مەم و زین " و " تەرحەكەی " مەولاناخالیدی نەقشبەندی " هیچی تری بۆ جێنەهێشتین ، لەوەش گرفتتر ئەوەیە بۆچی ئێمە وەك نەتەوە نەماتوانی ئەو دوو ئەزموونە لەسەر ئەرزی واقیع بەرەوی پێبدەین یاخود تەرحێكی فیكریی پێبەخەینەڕوو ، ئەمە بۆخۆی گرفتێكی گەورەیە نەتەوەیەك تا ئەم چركەساتە بەدوای هۆكاراكانی لاوازبوون یا بێ گووتاریی لەئەدەبیات و رەخنەدا عەوداڵ بێت و نەزانێ بەراوردێك لەنێوان خۆمان و ئەوی دیدا بكەین ، لەوەش نامەنتقی تر ئەوەیە ،تاكوو ئەمڕۆ ئەویدیمان وەك فیكرو مەعریفە پێ هەزم ناكرێ و لەو دەرگایەوە مامەڵە لەگەڵ ئەویدیدا دەكەین ، خۆرئاوا خۆرئاویە و ئێمەش هیچمان لەوان كەمتر نیە ، ئەم تێگەیشتنە بۆ ئەوی دی لەرووی فیكر و مەعریفەوە ، هەر تەنها لەو گۆشەنیگایەوە ناخرێتەڕوو كەمنی رۆژهەلاِتی بە هەمان میتۆدی فیكری ئەو كار دەكەم ، نەخێر منی رۆژهەلاِتی كاتێ بەهەمان میتۆدی فیكریی ئەو كاردەكەم ، كە بتوانم تەرحێكی فیكریی هاودژی فیكری ئەوی دی بخەمەڕوو ، كە ئەویدی هەڵوێستەیەك لەئاست تەرحەكەی من بكات ،ئەم گرفت و خۆ نەخویندنەوەیە زەرەری زۆری لێداوین بۆیە هەمیشە لەهەوڵی ئەوەداین خۆمان بۆ راستبكرێتەوە ، ئایا ئێمەی رۆژهەلاِتی چیمان بە ئەدەب و فیكر كردووە ، یان ئەدەب و فیكریی ئێمە لەكوێی دەركەوتەفیكرییەكانی دونیادایە ، ئەزیزم ئەمە گرفتە كە ئێمە تا ئەم چركەساتە نەزانین شیعر و ئەدەبیاتی ئێمە هەڵگریی چ دیدو دونیابینەییەكە ، یاخود شیعری ئێمە دیدێكی رەخنەیانەی هەیە ؟ ئەگەر قۆناغ و گووتاری شیعری كوردی بەسەر بكەینەوە ، دەزانین ئەدەب و گووتاری ئەدەبی ئێمە چی پێبەخشیوین ، گووتاری شیعریی ئێمە لەسەرەتاوە كاری لەسەر چەمكی مژدەبەخشین و خەیاڵی بەرفراوانی شاعیرانەی نەوەیەكی دیاریكراو كردووە ، كە بەبڕوای من ئینسانیترین قۆناغی ئەدەبیاتی ئێمە بووە كە بەداخەوە نەوەی دوای ئەوان نەیان توانی ئەو تێگەیشتنە بۆ شیعر برەو پێدەن و نەیەڵن شیعر و ئەدەبیاتی ئێمە لە رەوتە هیومانیستەكەی لانەدات و خۆی تەسلیم بەسیاسەت نەكات ، بەداخەوە ئەم گرفتە كاردانەوەیەكی زۆر خراپی بەسەر دونیای ئەدەبیاتی ئێمەدا هەبوو تا ئەم چركەساتە نەمانتوانی خۆمانی لێدەرباز بكەین ، بۆیە دەبینین ، دوای ئەم گووتارە گووتارێكی تر دێتە پێشێ ، ئەدەب تێكەڵی كاری سیاسی دەكات و لە فۆرمە ستاتیكی و ئینسان دۆستییەكەی دایدەماڵێ و ماڵی شیعر دەكات بە ماڵی بەردەوامی سیاسەت و حیزبی سیاسی كوردی دادەمەزرێ و لەوێوە ئەدەب تێكەڵی ئاوی سیاسەت دەكرێت ،ئەگەر ئێمە مێژووی ئەدەبی رووسی بەنموونە بهێنینەوە ، بۆ ئێمە وەك نەتەوەیەكی ژێر دەستە كاریگەریی ئەدەبی سیاسی باشی هەبوو ، بەڵام ئەگەر لە دەرئەنجامەكەی بكۆڵینەوە ، یاخود قسە لە فۆرمی ئەو رەوتە ئەدەبیە بكەین و فیكرمان نەبێ گۆڕانكاریی ململانێی فیكریی تیا لەدایك بێت ، دەبێ چەند لەو رەوتە حەماسییە كەڵكمان وەرگرتبێ ، راستە ئەدەبی ریالیستی كاریگەریی بەسەر تەواوی ئەدەبی دونیاوە هەبوو ، بەڵام خۆ ئێمەش بەشێك بووین لە هاوكێشەیە ، ئەی بۆ نەمانتوانێ ئاڵووگۆڕی فیكریی لەئەدەبیاتی خۆمان بكەین ، بێشك لەبەر نەبوونی فیكر و گوێ نەدن بە قوتابخانە فیكرییەكان ، كاتێ ئەدەبی رووسی رۆڵی كاریگەری بەسەر تەواوی ئەدەبیاتی دونیاوە هەبوو ، ئەدەبی فەرەنسی و ئەڵمانی و ئەمریكای لاتین لەكوێبوون ، ئەگەر پرسیارێكی هەنووكەیی بكەین ، ئەی ئێستا ئەدەبی رووسی لەكوێی ئەدەب و فیكری فەرەنسی و ئەڵمانی و ئەمریكای لاتیندایە ، لەمەشدا ئێمەش وەك نەتەوەیەكی خاوەن مێژوویەكی دوورو درێژ لەبواری ئەدەب لە كوێی ئەم هاوكێشەیەداین ؟ ، ئەم گرفتە ئەم پرسیارەمان بیر دەخاتەوە كە ئایا رەخنەی كوردی چ رۆڵێكی لەبەسیاسیكردنی ئەدەبدا هەبووە ؟ ئایا رەخنەی كوردی لە قۆناغە جیاوازەكاندا نەبووەتە مایە كوشتنی خودی رەخنە و بێ جوولەكردنی رەخنە ؟ ئەم پرسیارە لەوەوە سەرچاوەی گرتووە ، كە رەخنەی كوردی لە قۆناغی بەسیاسیكردنی ئەدەبدا ، بێدەنگی هەڵبژاردووە ، نەك قسەكردن و تەرحی جیاواز ، یەكێك لەو قۆناغانەی من بە خوێن ساردترین قۆناغی ئەدەبیات و رەخنەی كوردی دادەنینم ، قۆناغی شەستەكانی ئەدەبی ئێمەیە ، من لە شوێنی تریش ئەم قسەیەم كردووە ، لەگەڵ بزووتنەوە سیاسییەكانی ئێمەدا ، ئەدەب و رەخنەی كوردی تەرحێكی فیكریی و ئینسانیانەی بۆ ئەدەب نەبووە ، هێندەی ئەدەبی قوڵتركردووەتە ناو سیاسەت ، ئەدەب بۆخۆی دەبێ گووتارێك بێت بۆ هەموو قۆناغەكان ، یان باشترە بڵێم ئەدەب بریتییە لەتەرحێكی فیكریی نەك تەرحێكی حەماسی ناسیونالیستی ،چونكە دەرئەنجام بەناسیونالیستكردنی ئەدەب دەبێتە مایەی لەدەستدانی روحی مرۆڤدۆستی و ئەدەب ناچاردەكات ئەركی خۆی لەدەست بدات ، لەسستمی كۆمۆنیستیدا ئەگەر ئەدەب بۆ پرۆلیتاریا نەبوایە ، بەئەدەبێكی بێ هەڵوێست ئەیانشوبهاند ، ئەمە ئیشی سیاسەكان بوو ، نەك ئەدیب و خاوەن فیكر ، دەبێ لەم كاتەدا ئەدیب و رەخنەگرەكان بێنەگۆ ، ئەی كاتێ رەخنە نەهاتەگۆ ، ئەوە ئەدەبە خۆی دەخاتە ناو ئەو چوارچێوە داخراوەوە ، ئێمە هەموو دەزانین ، ئەوە خودی شاعیرەكان بوون ئەدەبی كوردیان بەرەو ئاراستەیەكی دی برد نەك رەخنەگرەكان ، ئەوە شاعیرەكان بوون بە مودێلێكی ترەوە شیعری كوردیان گۆڕی و روانگە سەری هەڵدا ، ئەم پرسیارەی بەڕێزت بە زۆر ئاراستەدا دەمانبات ، بۆیە بە بڕوای من لە هەشتاكانەوە ئێمەی كورد نەمانتوانیوە ئاراستەی شیعریی خۆمان دیاربكەین و بزانین ئەدەبیات و رەخنەی ئێمە چەندە هەڵگری تەرحێكی سەربەخۆیە ، لەئەدەبیاتی ئەم قۆناغەدا ئێمە شتێكمان نیە ناوی ئەدەبیاتی سەربەخۆ یان خاوەن دیدگایەكی دیاریكراو بێت، ئەوەی هەمانە درێژكراوی سەردەمی " حاجی قادری كۆیی و ئەحمەدبەگی موختارجاف و بێكەس و قانع " ە ، بۆیە من ناتوانم بۆ ئێستا بڵێم ئەدەبی ئێمە لەم كاتەدا خاوەن دیدگایەكی تایبەت بە قۆناغی خۆیەتی ، "حاجی قادری كۆیی " لەچ قۆناغێكدا لە كولتوور و داب و نەریتی خۆی یاخی بوو ،" ئەحمەد بەگی موختار جاف " كەی بیریكردوە هێڵی شەمەندەفەر بۆ هەورامان بهێنێت ، ئایا ئێمە ئێستا هەر هەمان تەرح و خۆزگەكانی ئەوانمان نیە ؟ ئەمە بۆخۆی پرسیارە و دەكرێ ئێمە لەخۆمانی بكەین ، ئێمە بۆچی هەشتا بۆ نەوەد ساڵە هەر هەمان پرسیاری پێشوومان هەیە و لەخۆمانی دەكەین ، بە دڵنیاییەوە نەبوونی فیكر دەبێتە مایەی مانەوەی تەرحی بێ فیكر ، ئەگەر ئەدەبی ئێمە بەدوای فیكر و تەرحی نوێدا ئالوودە بوایە بێگوومان لەمێژابوو ، ئەم پرسیارەمان لەشیعر و رەخنەی كوردی ناكرد و بگرە بەدوای پیاچوونەوەی هاودژەكاندا دەچووین تا بزانین ئەو تەرحانەی هاودژن لەگەڵ رەوتی ئەدەبیاتی ئێمە و رۆشنبیریی ئێمە چەندە توانیویەتی تەرحی نوێ بهێنێتە دونیای نوێی ئێمەوە كە بەداخەوە هێشتا نەگەیشتوین بەو دەرئەنجامە، ئەمە دەبووە مایەی كوشتن و لەباربردنی ئەم پرسیارەی كە ئێستا لەخۆمانی دەكەین كە دەبوو دەیان ساڵ پێش ئێستا لەخۆمانی بكەین .


پ : قەیرانی رەخنەی مۆدێرنە و ئەخلاقیاتی وەزیفەی شیعریی ئەمڕۆ بەتایبەتی چیرۆك و رۆمانی كوردی چۆن لێكدەدەنەوە، ئایا قەیرانەكە بەو ئەندازەیەیە بتوانین بڵێین رەخنەی مۆدێرنە چرا هەڵگری ئەدەبیاتی ئەمڕۆما ن نیە ، یان بەپَچەوانەوە ؟

لەراستیدا ئێمە ناتوانین تێگەیشتنی ناجۆر بۆ رەخنەی مۆدێرنە ناوبنەین قەیران ، چونكە خودی رەخنە پەیوەستە بەتێگەیشتنی ئێمەوە ، بەبڕوای من ئەوەی ئێمە ناوی دەنەین قەیرانی رەخنە ، قەیرانی تێگەیشتنی ئێمەیە بۆ رەخنە ، لەبەر ئەوەی رەخنە و مۆدێرنیتە بەردەوام هەنگاوی خۆیان دەنێن ، ئەوەی ئێمەی والێًكردووە ئەم دوو پرۆسەیە تێكەڵ بكەین ، تێگەیشنی ناجۆرمانە بۆ رەخنە و ئەدەبیات ، چونكە قەیران كاتێ گشتگیر دەبێ ئێمە شتێكمان نەبێ ناوی رەخنەی مۆدێرنە بێت ، بەڵام لە واقیعدا رەخنەی مۆدێرنە بوونی هەیە و ئێمە دەبێ پرسیار لەهۆكاری ناتێگەیشتنمان بكەین بۆ بەمیتۆدیكررنی مۆدێرنە ، لێرەدا پرسیارێك لای ئێمە دروست بووە كە ئەوویش ئەو هەستكردنەیە بە لەدەستدانی وەزیفەی شیعرییەت ، وەزیفەی شیعرییەت چۆن لە زاكیرەی ئێمەدا ئەركی خۆی لەدەست داوە ، حەتمەن لەكاتی دروستبوونی ئەو هەستكردنە بەوغوبن بەرانبەر بەشیعرییەت .
ئەم پرسیارەی بەرێزت زۆرێك لەو كەسانە نیگەران دەكات كە پێیانوایە ئەدەبیات و رەخنەی ئێمە لە ئاستێكی باشدایە ، نەخێر منیش لەگەڵ بۆچوونەكەی تۆدام ، وەزیفەی شیعر لای ئێمە لەساتەوەختی كوشتنی روحی ئەدەبیات لەناو سیاسەتدا قەتیس كرا ، واتە زۆرێك لەئێمە ئەم دوو وەزیفەیە تێكەڵ دەكەن و بیر لە بەسیاسیكردنی ئەدەب ناكەنەوە ، خاڵێكی گرنگ هەیە كە دەبێ ئەو جیاوازیانە رەچاو بكەین ، ئەویش ئەوەیە تێكەڵكردنی ئەدەب و سیاسەت ئەوەنییە كە ئیتر تەواو ئەدەب نابێ باس لەگرفتەكانی سیاسەت و قۆناغەكانی ژیانی كۆمەڵگە بكات ، نەخێر بەسیاسیكردنی ئەدەب لەو كاتەدا تووشی ئەو گرفتە دەبێت كە زمانی ئەدەب ببێتە زمانی سیاسەت و شیعرییەت و ئەدەبیات ئەركەكانی خۆیان لەدەستبدەن ئەویش ئەو دونیا جیاوازەیە كە ئەم دوو تێگەیشنە لێجیادەكاتەوە ، ئێمە كۆمەڵگایەكی دونیایمان نییە ، بۆیە هەموو دیدو بۆچوونەكانمان لەدونیای سیاسەت و دەمبەستووی كولتوور و داب و نەریتدا لەدایك دەبێت ، لەم هەلوومەرجەدا ئێمە پێویستمان بەتەرحی فیكریی جیاوازە ئەم دونیا تاریكە بخاتەژێر پرسیارەوە ، كاتێ ئێمە فیكرمان نەبێ ، ئاراستەكانی ئەدەبیاتی ئێمە جگە لەو رێچكەیە چیتری بۆ ئێمە دەبێ ؟ ، ئەمە ناوەڕۆكی پرسیارەكەی بەڕێزتانە ، ئالێرەوە دەتوانین پرسیارەكەمان لە قەیرانی رەخنەی مۆدێرنەوە بگۆڕین بۆ تێگەیشتنی ناجۆری ئێمە بۆ دونیابینی و ئاراستە فیكرییەكانی قۆناغی ئەدەبیات و لەدەستدانی وەزیفەی شیعرییەت ، خودی شیعرییەت كاتێ وەزیفەی خۆی لەدەست دەدات كاتێ ئێمە ئەم پرسیارەمان لا دروست دەبێت و هەست بەو فۆرمە لەبیركردنەوە دەكەین ، وەك پێشتریش وتم خۆ " حاجی قادری كۆیی " سەدان ساڵە ئەو پرسیارە لەكۆمەڵگا دەكات ، باشە خۆ ئەدەبیاتی ئێستا كەی پرسیاری لەكۆمەڵگا كردووە ،كەی ئێمە نا دونیابینی خۆمان لەچوارچێوەی دونیابینی ئەوی دیدا رەچاو كردووە ، ئەمە بۆخۆی گرفەتەكەیە ، كاتێ ئێمە ئەم دیدەمان لا دروست بوو ، ئەوا بەدڵنیاییەوە هەوڵی بۆ دەدەین و پرسیاری لێدەكەین ، هەر ئێستا بەشێكی زۆری ئەم پرسیارەی بەڕێزت ئەو پرسیارەیە لە نا دونیابینی ئێمە سەبارەت بە چەمكی مۆدێرنە لەدیدو بۆچوونەكانمان ،لەقۆناغێ لەقۆناغەكانی ئەدەبیاتی ئێمەدا بەتایبەتی لە چیرۆك و رۆمانی ئێمەدا خاڵ نەخراوەتە سەر ئەم رەوتە نادونیابینییە ، ئەمە بۆخۆی گرفتێكی گەورەیە ، بەڵام ناكرێ ئێمە بەقەیرانی ناوببەین چونكە لەبنەڕەتدا هێزێك هەیە رەوتی چیرۆك و رۆمانی بەئاراستەیەكی دیدا بردووە ، ئەویش دیدو بۆچوونی ئەوی دیە بەردەوام لەناو رۆمان و چیرۆكەكانیاندا ئەو ململانێیە رۆڵی كاریگەری هەبووە ، بۆیە ئێمە ئێستا دێین ئەم پرسیارە لەخۆمان دەكەین ، ئەو قۆناغانەی چیرۆك و رۆمانی ئیًمەی پیاتێپەڕیوە و تائێستا پرسیاری لێدەكەین ، ئەوەیە دیدی ناسیونالیزمانە كارگەرییەكی پێچەوانی دونیابینی و مۆدێرنیتەی هەبووە ، بەتایبەتی لەبەرقەراربوونی ئەدەبیاتی مقاوەمەتدا ، بەشێكی زۆری چیرۆك و رۆمانی ئێمە لەو قۆناغانەدا هێندەی كاری لەسەر بێهێزی كارەكتەرو عەقڵی ئێمە كردووە ، هێندە كاری لەسەر ئاڵوگۆڕەفیكریی و مەعریفییەكان نەكردووە ، لەم روانگەیەوە ئێمە پرسیار لەئەدەبیاتی خۆمان دەكەین ،هەر ئەم پرسیاكردنەشە ئەدەبی ئێمە رووەو كرانە دەبات ، بەڵام ئەوەی ئێمەی دواخست لەم هاوكێشەیەدا ، نەبوونی پرسیاری جیدیە بەرانبەر نەكرانەوەی ئێمە بەرووی دونیا و قوتابخانە فیكرییەكان ، ئەگەر لە قۆناغی ئەدەبی مقاوەمەتدا جورئەتمان هەبوایە بەم پرسیارانە رووبەڕی ئەدەبی خۆمان ببوینایەتەوە ، ئێستا بێشك بەدوای جیاوازی بیروبۆچونەكانماندا دەگەڕاین ،ئەگەر ئێمە " دیكارت " انە مامەڵە لەگەڵ ئاڵوگۆڕە فیكرییەكاندا نەكەین مومكین نییە بتوانین ئەو تێگەیشتنە ناجۆرەی ئەدبیاتی خۆمان بخەینە ژێر پرسیارەوە ، ئەم حاڵەتەش جورئەتی دەوێ ، تۆ ناتوانی دیدی جیاوازت بۆ تەرح و فیكریی رزیوی ئەدەبیاتی خۆمان هەبێت و كەس لێت زوێر نەبێت ، " دیكارت " تێزە فیكرییەكەی خۆی كە بریتی بوو لەشەش تێڕامان سەبارەت " خودا و رۆح " خستە بەردەم زانایانی كۆلیژی لاهوتی پیرۆز لەفەرەنسا ، ئەوەی دیكارت كردی بووە مایەی رقئستووری پیاوانی كەنیسە ، بۆیە ناكرێ كاتێك بتەوێ بۆچوونێكی جیاوازت بۆ كوولتور و ئەدبیاتی پێش خۆت هەبێ و كەس هەڵوێستەت لەسەر نەكات ، دیكارت تاكوو مردیش یەكێك بووە لەو پیاوانەی هەمیشە كەنیسە و پیاوانی ئاین دژایەتیان دەكرد ، گرفتەكە لەوەدایە ئێمە نە لەقۆناغی شەستەكان و نەئێستاش جەریئانە ناتوانین رووبەڕوی دیدی ناجۆر سەبارەت بە ئەدەب ببینەوە ، چیرۆك و رۆمانی ئێمە بۆچی بەشێوازی سەرد دەقی وەرگرتووە و تاپێش راپەڕین نەیتوانی لەو فۆرمە تەقلیدییە خۆی دەرباز بكات ، بێشك ئەوە بۆ نەبوونی رەخنەی جیدی دەگەڕێتەوە ، لە قۆناغی شەستەكانی ئەدەبیاتی ئێمەدا رەخنەی كوردی هیچ رۆڵێكی كاریگەری بەسەر ئەدەبیاتەوە نەبوو ، لەو كاتەدا ئەدەبی ئێمە فۆرمێكی سیاسیانەی رووتی وەرگرتبوو ، كە نەیدەتوانی لەگەڵ رەوتی ئەدەبیاتی دونیادا برەو بە چیرۆك و رۆمانی كوردی بدات ، رەنگە بێ ئینسافی بێت ئەگەر رۆمان و چیرۆكی ئەو قۆناغە وەك یەك تەماشا بكەین ، چیرۆكی كوردی لەو قۆناغەدا زۆر لە رۆمانەكانمان باشتر هەنگاوی دەنا ، بەپێچەوانەی ئێستا دەبینین چیرۆك تووشی وەستانێكی بێ ئەندازە بووە ، رەنگە كەمی خوێنەر و كاریگەریی چیرۆك لەئێستادا بۆ كرانەوەی ئێمە بگەرێتەوە لەكاركردن لەبوارەكانی تری فیكر و فەلسەفە و رۆژنامەوانی ،بۆیە دەگەڕێمەوە سەر جەوهەری پرسیارەكەی بەڕێزت ، كە ئێمە ناتوانین بڵێن مۆدێرنێتە كاریگەری بەسەر ئەدەبیاتی ئێمەوە نەبووە ، لەهەمان كاتدا ناتوانین بڵێین رۆڵێكی بەرچاوی هەبووە ، لەم كاتەدا ئەوەی گرنگە بیكەین بوونی پرسیاری جیدی و روئیای جیدییە سەبارەت بەئەدەبیاتی ئێمە و هەمیشە گوومان لەخۆمان بكەین ، نەبوونی دیدی گووماناوی لەبەرانبەر تەرح و دیدی ئێمە بۆ دونیا و ئەدەب و فیكر نەبوونی پرسیاری جدیە ، پێویستە بەگوومانكردنێكی هەمیشەییەوە كار لەسەر جیدی بوونی بابەتەكانمان بكەین و بەدوای فیكر و تەكنیكی تازە و فۆرمی تازەدا بگەرین ، دەبێ بە جورئەت و گوومانەوە خوێندنەوە بۆ بابەتەكانمان بكەین ،تا هەمیشە هێزێكی گووماناوی بەئاراستە و دیدی دیدا خەیاڵمان پەلكیش بكات .

پ : شیعری ئەمڕۆ هێندەی بەلای حیكایەتخوانی و خەیاڵگەری و رستەی سادە دەبێتەوە ، هێندە بەلای چركەساتە مێژوویەكانی شیعریی رابوردوودا ناڕوات ، لەكۆی بەرهەمە شیعرییەكانی ئەم سەردەمەشدا ئەو رایەی دروست كردووە كە بێ سەرەوبەرییەك لەو فەزایەدا بۆ خۆی خوڵقاندووە و شوناسی خۆی ونكردووە ؟

تۆ راست دەكەیت كێشەی تێگەیشتن لەشیعر لای بەشێكی زۆری نووسەرانی كەم ئەزمون حاڵەتێكی زۆر نابەجێیە ، كێشەكە لەوەدایە ئەو گۆڕانكارییەی لەفیكردا روویدا شیعریش هاو زەمان لەگەل تەواوی كایەكانی تری ئەدەب و فیكر بەرەو كرانەوە هەنگاوی نا ، بەلاَِم ئەو نووسەرە كەم ئەزموونانە بەشێوەیەكی نامەنتیقی دەرواننە شیعر، بۆیە دەبینی لەبری كاركردن لەناو فیكرو فۆرمی جیاوازدا ، دێن دەقەكانیان حیكایەتئامێزانە دەنووسنەوە ، وەك ئەوەی شیعر لای ئەوان لەبری چیرۆك قسەی تری نەبێ ، لەبنەڕەتدا ئەم جۆرە نووسینە گێڕانەوەیەكی تری واقیعە ، ئەدۆنیس زۆر جەخت لەسەر ئەو جۆرە نووسینانە دەكاتەوە و دەڵێ : ئەوانەی واقیع دەگێڕنەوە ، ئەوە واقیع نییە ، لەبنەڕەتدا كەس ناتوانێ واقیع بگێڕێتەوە ، واقیع بەردوام لەجوولەدایە ، ئەوەی ئەوان دەینووسنەوە ، رابووردووە ، خۆ شیعر بریتی نییە لەگێڕانەوەی رابووردوو ، بەڵكوو شیعر كاركردنە لەناو دونیایەكی جیاواز بۆ بەخەیاڵكردنی واقیع ، یان نا مەئلووفكردنی مەئلووف ، بەداخەوە واقیعی شیعر لای بەشێك لەنووسەرانی ئێمە بەڕەوتێكی زۆر ناجێگیردا دەڕوات و هەست دەكەم بەتایبەتی لەدوای راپەڕینەوە ئەم رەوتە تەواوی نووسینی ئەو گەنجانەی كۆنترۆڵ كردووە ، بەردەوامی ئەم حاڵەتە بۆ نەبوونی رەخنەی جیدی دەگەڕێتەوە كە نەیانتوانیوە قسە لەبارەی ئەم جۆرە نووسینەوە بكەن ، خاڵێكی تر كە بووەتە مایەی بەردەوامی ئەم جۆرە نووسینە ، زۆری رۆژنامە و گۆڤاری بێبنەمایە ، زۆربەی سەرنووسەرەكانیان لەبنەڕەتدا خۆیان ئەدیب نین و ئەوەی دەیكەن تەنها بۆ پڕفرۆشی رۆژنامەو گۆڤارەكانیانە ، بەشێكی تری پرسیارەكەت پەیوەندی شیعر بەمێژووەوە ، بەبڕوای من شیعر كار لەسەر گێڕانەوەی مێژوو ناكات ، خۆ ئەگەر ئەركی شیعر گێڕانوەی مێژوو بێت ، لەو كاتەدا پێویستمان بە مێژوو نووس نابێت ، من هاوڕانیم لەگەڵ بۆچوونەكەی بەڕێزت ، چونكە ئەركی شیعر زۆر لەو قورسترە مێژوو بگێڕێتەوە ، نەخێر بەر لەهەر شتێك شیعر بریتییە لەكاركردن بەدیدێكی رەخنەگرانە و ئینسانیانە و كاركردنە بە زمان و فۆرمێكی جیاواز لەوەی پێش خۆی ، ئێمە زۆر جار قسە لەسەر ئەوە دەكەین ، ئایا شاعیرانی ئێستا توانیویانە شاعیرانی پێش خۆیان تێپەڕبكەن ؟ ، بۆخۆی ئەمە پرسیارێكی قورسە و دەمانخاتە ناو مەعمەعەی جیاوازی زمانی شیعریی نێوان نەوەی كۆن و نوێوە ، ئەگەر ئێمە قسە لە نەوەكان بكەین ، ئێستا نەوەیەك هەیە كار لەسەر گۆڕینی ئاراستەی شیعری كوردی قۆناغی شەستەكان كردووە ،بەشێك لەم نەوەیە لەشەستەكاندا لەبری رەخنەگرانی كورد ئاراستەی شیعریی كوردیان گۆڕی ، لەدوای ئەوانیش لەهەشتاكان نەوەیەكی دی سەری هەڵدا زیاتر كاریان لەسەر بەفیكریی كردنی شیعر و ئەدەبیاتی ئێمە كرد ، جێی داخە شكستی ئەدەب و رەخنە وەك چۆن لەشەستەكاندا جێی خۆی بۆ سیاسەت چۆڵ كردو زمانی ئەدەب بوو بە زمانێكی سیاسیانەی گشتگیر ، ئەم بەسیاسیكردنی زمانی شیعر و ئەدەبیاتە كاریگەری خەراپی بەسەر دونیای ئەدەب و فیكری ئێمەوە هەبوو ، ئەم شكستە لەدوای راپەڕینەوە جارێكی تر سەری هەڵدایەوە ،جارێكی تر سیاسەت هەموو بیر و هزریی ئێمەی كۆنترۆڵ كرد و ئەدەبی ئێمەی تووشی فەوزایەكی بێ سەر و بەركر دەوە ،كە ئێستا ئێمە دەیان پرسیاری جیدمان لە رەخنە و شیعریی كوردی هەیە ، راستە ئێمە شاعیری بەتوانامان هەیە ، بەڵام ئەوەی شیعری كوردی ناشرین كردووە ، ئەو جۆرە نووسینانەیە بەناوی شیعرەوە دەنووسرین و كەسێك نیە ئەم رەوتە بەئاراستەیەكی جێگیردا ببات ، بەلاتەوە سەیر نەبێت لەم قۆناغەدا دەسەلاِت رەخنە لە رۆشنبیر بگرێت كە بابەتی لاواز بلاِودەكەنەوە ، خۆی ئەمەیە ئەو مەترسییەی رۆشنبیر یی ئێمە چاوەڕوانی لێدەكرد ، ئەوەی وایكرد دەسەلاِت رەخنە لە رۆشنبیر و ئەدەبیات بگرێت ، خودی دەسەلاِتە رێ بەو كەسە نائەدیب و نا رۆشنبیرانە دەدەات لەبری تۆ قسە بكات و بە ئەدیب و شاعیر بناسرێ ، كاتێ سیاسەت قسە لەسەر شیعر و ئەدەبیات دەكات ، ئەوە ئەو مەترسییەیە لەكرانەوە و دونیابینی ئێمە ، تۆ ناتوانی رێگریی لەبەردەم ئەو جۆرە رەوتانە بكەیت ، ئەوەی كە دەتوانی كاری لەسەر بكەیت رۆشنبیر و ئەدیبەكانمان مەرجەعی سەرەكییان فیكر و مەعریفە بێت ، نەك كوشتنی رۆحی شیعر و ئەدەبیات لەناو حیكایەتی سادە و ناشرینكردنی زمانی شیعریی ، شیعری ئەمڕۆ بۆیە لەو فەوزایەدا دەژی ، خودی فەزای فیكر و رۆشنبیریی ئێمە لەو فەوزایەدا دەژی ، تۆ بڕوانە تا هەنووكە كەسانێك هەن ئەركی سیاسی و رۆشنبیر لێك جیاناكەنەوە ، زمانی شیعر و سیاسەت جیاناكەنەوە ، ئەمە گرفتە لەم قۆناغەدا بەدوای پرسیاری نابەجێوە وێڵبین و نەتوانین خۆمانی لێدەرباز بكەین ، لەهەموو دونیادا ئەدەب و فیكر هەمیشە لەململانێیەكی قوڵدایە ، ئەو ململانیەیە ئەدەب و فیكر بەرەو كرانەوە دەبات ، لای ئێمە قسەكردن لەسەر قۆناغی پێش خۆت بەغەدرێك لەمێژووی ئەدەب دەناسێنن ، تۆ ناكرێ ئەدەبێك بۆ نەتەوە یان بۆ هەرشتێكی دی نووسرابێ و نەتوانی پرسیار و گوومانی لێبكەیت ، كاریگەرترین دیدو روئیا و وێناكردن و گوومانكردن لە ئەدەب و فیكر ، واتە هەوڵ و برەودان دەگەینێ بۆ بەرهەمهێنانی بیری تازە و فۆرمی تازەی شیعر ، ئەگەر تۆ گوومان لەدونیا و كوولتوور و ئەدەب و فیكر نەكەیت ، بێگوومان ناتوانی دیدی نوێ بەرهەم بێنێت ، خاڵێكی دی لەپرسیارەكەی بەڕێزت ، گەڕانەوە بۆ رابووردوو ، بەبڕوای من ناكرێ ئەدەبیاتی ئێمە كار لەسەر دووبارە گووتنەوەی رابووردوو بكات ، بەپێچەوانەوە ، دەبێ هەمیشە كار لەسەر بەردەوامی و جێهێشتنی رابوردوو بكات ، ئەوەی ئێمە دەیكەین و دەمانەوێ بە عەقڵ وروئێای رابوردوو كاربكەین ئەوە سۆزە لەبری عەقڵ بەو ئاراستەیەماندا دەبات ،ناكرێ ئێمە رابوردوو رەتكەینەوە ، بەلاِم ناشكرێ بەعەقڵ و فیكریی رابووردوو كاربكەین ، ئێمە بەسوود وەرگرتن لەرابووردوو ،پێویستە بەعەقڵ و فیكریی نوێ كاربكەین و هەمیشە پرسیارمان لە تەرحەكانی خۆمان هەبێت و بەردەوام گوومان لەخۆمان و دەقەكانمان بكەین ، ئەوەی ئێمە ئەمڕۆ دەینووسین ، سبەی بەدڵمان نییە ، ئەمە ئەوە ناگەینێ كە ئێمە دیدی ناجۆرمان بۆ ئەدەب و فیكر هەیە ، نەخێر ئەگەر وانەبین واتە ئێمە نەمانتوانیوە گۆڕاكاریی لەفیكری خۆمان بكەین ، ئەمە حاڵی شیعریی ئێمەیە ، نەپرسیار و نەگوومانمان لەدەقەكانی خۆمان هەیە، بۆیە هەمیشە ئەوەی دەینووسین بیر لەوی دی ناكەینەوە ، بەبڕوای من هیچ كام لە خاوەنی ئەو جۆرە نووسینانە لەبنەڕەتدا ئەوی دی ناخوێننەوە و هیچ كۆنتاكتێكیان لەگەڵ ئەوی دیدا نیە، بۆیە هەمیشە شیعر لای ئەو جۆرە كەسانە بریتیە لەگێڕانەوەی ئەوەی رۆژانە دەیبینن و خەونی پێوە دەبینن .

پ : لەپاش راپەڕینەوە تا كاتی ئەم دیدارەی لەگەڵ بەڕێزتان ، واهەست دەكەم لە رووی چەندایەتی و چۆنایەتییەوە ستایلێكی تایبەت بەخوێندنەوەی دەقەكانمان بەدی ناكرێ ، شپرزەیەك لە گۆڕەپانی رەخنەمان دەبینم ، ئاڵۆزییەك لەناو فەزای رەخنەدا زەق بووەتەوە ، ئەمە لەناهوشیاری رەخنەگرەكانمانەوە رێچكەی گرتووە یان تێگەیشتنی ئێمە بۆ رەخنە ئەمەی خوڵقاندوە

ئەم پرسیارە بۆخۆی درێژەی هەموو ئەو هەوڵاَنەیە بۆ دریًژەدان بە قسەكردن لەسەر ناجێگیریی رەوتی رەخنەی ئەدەبی كوردی ، بێشك ناسەقامگیریی رەوتی رەخنە ریشەیەكی قوڵی هەیە و ناسەقامگیری دونیای رۆشنبیری ئێمە وای كردووە نەتوانین رەخنە و دونیابینی ئەوی دی بەسەر بكەینەوە ، ئەم دەركەوتە ناجۆرەی رەخنەی ئێمە لەساتەوەختی كوشتنی زمانی ئەدەبیاتی ئێمە لەناو سیاسەتدا سەری هەڵدا ، و ئەدەب لەبری سیاسەت قسەی دەكرد ، ناكرێ ئێمە لەناو ئەم فەوزایەدا هیچ كام لەو رەخنە جیدیانە نەبینین و هەموویان لەو گۆشەنیگایەوە تەماشا بكەین كە رەخنەی جیدی لەبنەڕەتدا بوونی نییە ، هەوڵی باشیش هەیە ، بەلاِم گرفتەكە لەوەدایە زۆر كەمن و لەو فەوزایەدا رەخنەی جیدی و ناجیدی بەزەحمەت دەناسریًن ، ئێمە لەوەلاِمی پرسیارەكانی تردا زۆر قسەمان لەناجۆری رەخنە و ئەدەبیاتی كوردی كردو هۆكارەكانمان خستەڕوو ، بۆیە بەبڕوای من بوونی پرسیاری هەمیشەیی لە رەخنە و ئەدەبیاتی خۆمان كارێكی باشە و دەكرێ بەردەوام پرسیاری مەنتیقیمان لە رۆڵی رەخنە هەبێ ، ئەوەی رەخنەی ئێمە بەرەو دونیابینی دەبات ، بوونی رەخنەیە لە رەخنە ، واتە ئەوەی " تۆدۆرۆف " باسی لێوە دەكات " نقد النقد " ئەگەر ئێمە پرسیارمان لە رەخنە نەبێت ناتوانین رەخنەی زانستیمان هەبێ و كاریگەریی قوتابخانە رەخنەیەكانی دونیای بەسەرەوە هەبێ ، دەركەوتنی رەخنە لە رەخنە لەسەردەمی نوێدا هۆكارێكی زۆر كاریگەربوو بۆ خوێندنەوەی دەقێكی دی ، واتە رەخنە ، ئەم دەركەوتە فیكرییە بووە مایەی بەقوڵی تێڕامانی دەقی رەخنەیی و بیركردنەوەیەكی بەردوام بۆ تایبەتمەندی رەخنە لەدونیای رەخنەی عەرەبیدا ، " محمد ئەفقیر " جەخت لەسەر دەركەوتنی رەخنە لەرەخنە لە نووسینەكەی نووسەر "عبدالعزیز قلقیلە " " نقد النقد فی التراپ العربی " كردووە بە هەوڵێكی جیدی و كاریگەر لە دونیای ئەدەبیاتی عەرەبی دەناسێنێ ، ئەم نووسەرە دەڵێ "هەرچەندە ئەم هەوڵە لەئەدەبیاتی عەرەبیدا مێژوویەكی دوورو درێژی هەیە ، بەلاِم لێدوان و وێناكردنی فیكری تازە دونیایەكی بەر فروانی بەتایبەتمەندی رەخنە لەرەخنەدا داوە و ئەدەبیاتی عەرەبی بەرەو كرانەوە و دونیابینی بردووە " ، ئەوەی وای لەئێمە كردووە دیدێكی رەخنەیمان نەبێت بۆ رەخنە ، ئەو بێدەنگیەیە بەرانبەر رۆڵی ناجیگیری رەخنەی كوردی لەدونیای ئەدەبیات و فیكردا ، لەم ناوەندەدا كاتێ قسە لەسەر ناجێگیربوونی رەخنە دەكەین ، هەموو ئەو هەوڵەجیدیەنەش دەبنە قوربانی دەستی نەبوونی رەخنە لەرەخنە ، دیوێكی تری نەبوونی رەخنەی جیدی ، بوونی تەئویلاتی شەخسی و جۆری موجامەلەكردنە لەدونیای رەحنەدا ، بەردەوام لەمێژووی ئەدەبیاتی ئێمەدا بوونی هەبووە ، رەنگە بەشێكی ئەم جۆرە بیركردنەوەیە بۆ فەلسەفەی بیركردنەوە بە تێڕوانینی سۆز لەبری زانست و عەقڵ بگەڕێتەوە ، لەناو خودی ئەو جۆرە مووجامەلەیە شەرمێك هەیە هەمیشە بەسەر بیركردنەوەی ئێمەدا زاڵە كە ئەمە بۆخۆی ریشەیەكی كولتووری كۆمەلاِیەتی قووڵی هەیە ، ئەخلاقیاتی بیركردنەوە و خەیاڵی ئێمەی لەهەموو جۆرە پرسیارێك و بیركردنەوەیەك موجەرەد كردووە ، بەداخەوە ئەو پرسیارەی جەنابت بەدڵنیاییەوە بوونی هەیە و بەردەوام بەشانازییەوە كاری لەسەر دەكەین و كەسیش نییە دەرئەنجامی خوێدنەوەی رەخنەكانی ئێمە بە تێگەیشتنێكی بێ لایەنانە بخاتەڕوو ، گرفتە لەم ناوەندەی ئێمەدا كاتێك رەخنە لەدەقێك دەگرێت ، خۆ ئەگەر موجامەلەی بكەیت ئەوە رەخنەگرێكی باشیت ، بەڵام ئەگەر بەدیدێكی رەخنەگرانەی زانستی بوو ، خوێندنەوەیەكی رەخنەیانەت بۆ كرد ، تەواو تۆ ئیتر رەخنەگرنیت و كەسێكی بێ ئەزمون و لەبابەتانە دەدەنەپاڵت ، بڕوا بكە كار گەیشتوەتە سەر ئەوەی لەبەرانبەر رەخنەی ئەدەبی لەدەق تەشهیر بەمن كراوە ، ئەمە حاڵی نووسین و رەخنەی ئێمەیە ، كێ رەخنەگری جیدی و كێ نووسەری جیدیە ، كێشەكە لەوەدایە ئەمڕۆ بەگشتی كار لەسەر دەقی ناوازە دەكرێ ، ئەمەش بۆخۆی حەقێكی مەشروعە تۆ قسە لەو دەقە ناوازانەی "شێركۆبێكەس ، لەتیف هەڵمەت ، بەختیار عەلی ،شیرزادحەسەن،رەئوف بێگەرد، عەتا محمد ، كاروان كاكەسوور ، یوسف عزدین و دەیانی تر بكەیت ، بەڕاستی هێندە كەسانی بێ ئەزموون خۆیان خزاندووەتە ناو هاوكێشەكەوە كە زۆر بەزەحمەت دەتوانی كار لەسەر ئەو هەموو دەقە بكەیت ، بەڵام لەهەمان كاتدا حەقوایە ئاوڕ لەدەقی نووسەرە گەنجاكانیش بدرێتەوە ، ئەمەش بۆخۆی ئەركێكی مێژووییە و زەروریە ئاوڕ لەو نەوەیەش بدرێتەوە ، خۆ لەبنەڕەتدا كە نەوەیەك دەردەكەوێت زۆر گرنگە ئاوڕێكی رەخنەگرانەیان لێبدرێتەوە ، هەر هیچ نەبێت بۆ ئەوەی بزانین ، ئەوان چ تەرحێكی فیكری تازە لە بابەتەكانیاندا هەیە ، ئایا ئەو دەقانەی ئەو نووسەرە گەنجانە بۆنی ململانێی فیكریی لێدێت و دەتوانین ئەو دەقانە بەمیرتگرەوەی ئەدەبیاتی پیش خۆیان بژمێردرێن ، بەبڕوای من ئەمەش ئەركی رەخنەیە ، لەدونیای ئەدەبیات و فیكردا ئەوە رەخنەیە دەبێتە تاكە مەرجەعی بیركردنەوەی جۆراوجۆر بۆ ناساندنی دەقی سەركەوتوو خاوەن دیدی نوێ بۆ بەرەوپێشەوەبردنی رەوتی ئەدەب و فیكری ئێمە ، بە واتە ئەگەر رەخنە نەبێت ئێمە ناتوانین تەرحی تازەمان هەبێ و ناتوانین گوومان لەبیركردنەوەی رابوردوومان بكەین ، هەموو دەقێك گرنگە تۆ گوومانی لێبكەی ، ئەگەر گوومانكردن نەبوو ، پرسیاری نوێ و بیركدنەوەی تازەش نابێ و ململانێش سەرهەڵنادات ، هزری خۆرئاوا لەرێی ململانێی فیكریی و رەخنەی جیدیەوە ئەو هەموو قۆناغەی بڕی ، خۆ ئێستاش بەردەوام رەخنە و تەرحی فیكری تازە رۆڵی كاریگەری لە ئەدەبیات و فیكری ئەواندا هەیە ، كێشەكە لای ئێمە لەوەدایە ئەگەر رۆژێ لە رۆژان تۆ حەرفێكت فێركردم ئیتر من ناكرێ رەخنە لە دەقەكەی تۆ بگرم یان دیدێكی تازەم بۆ دەقەكەی تۆ هەبێ ، ئەمە كاریسەیە ئێمە هاوڕێیەتی بكەینە قوربانی فیكر و فلسەفە ، ئەم جۆرە تێگەیشتنە نیشانەی كەئەزموونی ناهوشیاریی فیكریمانە كە ناتوانین خۆمانی لێ رزگاربكەین ، هەتا "دیكارت " انە گوومان نەكەینە پێوەر بۆ تەرح و بابەتەكانمان دڵنیابە ناتوانین هەنگاوێك بەئاراستەی فیكری تازەدا بنەین ، هەتا ململانێیەكی زانستیانەی قوڵ لەئەدەبیات و رەخنە و فیكری ئێمەدا نەبێ ، دڵنیابە رەخنەی ئێمە لەخۆمانەوە بۆ خۆمان دەبێت .