گفتوگۆ لەگەڵ نوسەرو روناكبیرى گەورەى عەرەب د. فالح عبدالجبار
سازدانى: زمناكۆ بورهان قانع
- گەورەترین ئەداتى توندوتیژى لە حاڵەتى ئێستادا دەوڵەتە كە سوپا بنیات دەنێت و خاوەنى چەندین ئامرازى ترى سەركوتكردنە، لەبەرئەوە كاتێك دەوڵەتێك ناشەرعى و نایاسایى بێت بەبێ بوونى هیچ تابۆیەك دەتوانێت مومارەسەى توندوتیژى بكات.
- ئەوەى عێراق جیادەكاتەوە ئەوەیە كە ئەو وڵاتە لەماوەى 20 ساڵدا سێ جەنگى كاولكارى بەخۆیەوە بینیوە كە ئەمەش دەرئەنجامى سروشتى تاكى عێراقى نییە بەڵكو نوخبەى دەسەڵاتدارى عێڕاقى فاكتەرى سەرەكى ئەو جەنگانە بوون.
- مرۆڤ بە یاسا سزا نادرێت و لەسەر بیروڕا نابێت سزا بدرێت، یاسا كردەوە سزا دەدات، بەڵام ئەگەر هەریەكێكمان یاسایەكى تایبەت بەخۆمان هەبێت ئەوا جۆرێك لە فەوزاگەرى خەڵق دەكەین.
دكتۆر فالح عەبدولجەبار زانایەكى كۆمەڵناسى عێڕاقییەو یەكێكە لە روناكبیرە ناسراوەكانى عەرەب، لەساڵى 1978دا وڵاتى عێڕاقى بەجێهێشتووەو وەكو ماستەرو لێكۆڵیارێك لەبوارى كۆمەڵناسیدا لە زانكۆى لەندەن لەكۆلێژى (بیركبیك) كاریكردووەو هەر لەوێشدا بڕوانامەى دكتۆراى بەدەستهێناوە. ماوەیەكیش لە زانكۆى (London Metropolitan University)دا وانەى وتۆتەوەو لەساڵى 1994ەوە كۆمەڵێك لە لێكۆڵینەوەكانى مونتەداى روناكبیرى عێڕاقى لە كۆلیژى بیركبیك-دا بەڕێوەبردووە. ماوەیەكیش بەڕێوەبەرى بەشى لێكۆڵینەوەو بڵاوكردنەوە بووە لە سێنتەرى دیراساتى كۆمەڵایەتى جیهانى عەرەبى كە بارەگاكەى لە ماوەى ساڵانى (1983-1990)دا لە بەیروت و نیقۆسیا بووە. ئێستاش بەڕێوەبەرى پەیمانگاى دیراساتى ستراتیژى عێراقییە لە بەیروت و ئەم دیدارەش هەر لەو پەیمانگایەداو بە زمانى عەرەبى لە مانگى نیسانى ئەمساڵدا لەگەڵى سازدراوە.
زمناكۆ: دكتۆر تەها باقر لە پێشەكى كتێبەكەیدا (سەرەتایەك لە مێژووى شارستانێتییە كۆنەكان) باس لە گرنگى و رۆڵى ژینگە دەكات لەسەر كارەكتەرى مرۆڤەكان، تەنانەت توندوتیژى تاكى عێراقى دەشوبهێنێت بە شەپۆلە تیژڕەوەكانى هەردوو رووبارى دیجلە و فوڕات و لەبەرانبەر ئەوانەشدا دەڵێت: پاتێرنى گشتى (النمط العام)ى شارستانێتى میزۆپۆتامیا ئیشكردنە لەسەر هێڵە گشتییەكانى (توندوتیژى، رەشبینى،و گومان)، لێرەوە دەپرسین ئەو رێگاچارانە كامانەن بۆئەوەى بیانگرینەبەر لەپێناوى دەرچوون لەژێر كاریگەرى ئەو توندوتیژییەى باڵى بەسەر كۆمەڵگەى عێڕاقیدا كێشاوە؟
دكتۆر فالح: دیارە ئەو ژینگەیەى كە دكتۆر تەها باقر باسى لێدەكات مەفهومێكى فەلسەفى و مێژووى هەیەو مەبەستى لێى ژینگەیەكى جوگرافى و سروشتییە لەگەڵ كەش وهەواو زەوى و بەرزونزمى سەرەڕاى مێژوو لەگەڵ جۆرى تەكنەلۆژیاى بەكارهاتوو، بێگومان لێرەوە دەكرێت بڵین كە زاراوەى ژینگە مانایەكى بەرفراوان دەگرێتەوە ئێمە ئەگەر قسە لەسەر ئەو ژینگەیەى عێراق بكەین كە بارگاوییە بە توندوتیژیی دەبێت ئاماژە بە ململانێ سیاسى و كۆمەڵایەتییەكان بدەین، من تا رادەیەكى زۆر مەیلم بەلاى ئەوەدا هەیە كە جۆرێك لە كۆمەڵگە هەیە زۆر توندوتیژن و لەبەرانبەر ئەوەشدا كۆمەڵگە هەیە زۆر ئاشتیخواز، تاكە كارەكتەرێك كە داواى لە شوێنكەوتوانى ئایین و بیروباوەڕى خۆیدەكرد كە هێمن و لەسەرخۆبن و لە دۆخێكى ساكیندا بن و خۆیان لە چێژەكانى ژیان دوور بخەنەوە (مەهاتما گاندى) بوو، بەڵام بەداخەوە چەند جەنگێكى ترسناك روویدا لەوانە جیابونەوەى هیندستان و پاكستان، پاشان ئەو جەنگەى كە بووە مایەى سەرهەڵدانى بەنگلادیش، پاشان تیرۆركردنى گاندى لەلایەن توندڕەوەكانەوە كە دامەزرێنەرى قوتابخانەى ناتوندوتیژى بوو لە هیندستان. دیارە توندوتیژى كۆمەڵایەتى و سیاسى لەنێو هەموو كۆمەڵگەكاندا رەگ و ریشەیەكى كۆنى هەیەو لە ساتەوەختى داڕمانى دەوڵەتێكدا وەكو هێزێكى كاریگەر دەردەكەوێت و نەشونما دەكات، پاشان تاكەكانى نێو هەموو دەوڵەتێكى نایاسایى بەردەوام پەنا دەبەنە بەر توندوتیژى بۆ چارەسەرى كێشەكانیان، لەنێو ئەو دەوڵەتانەدا ئەو كەسانەى لەڕێى توندوتیژییەوە ئازار دەدرێن بەهەمان شێوەى ئەو توندوتیژییە وەڵامى بەرانبەرەكەیان دەدەنەوە، بێگومان لێرەدا سیماى توندوتیژییەكى بەهێزتر دەبینرێت چونكە ئێمە بە قۆناغێكى ئینتیقالیدا گوزەرمان كردووەو رژێمێكى سیاسى و كۆمەڵایەتى تەمەن حەفتا بۆ هەشتا ساڵ دارووخاوەو چەندین كەس لەو داروخانەدا دۆڕاون و لە بەرانبەریشدا كەسانێك هەن زیاد لە پێویست سودمەند بوون كە ئەمەش ئەو ململانێ پڕ لە توندوتیژییە وەبەردەهێنێت. بەكورتى توندوتیژى بۆ ماوەیەكى دیاریكراو لە نێو هەموو كۆمەڵگەیەكدا بونى هەیەو لەو ماوەیەدا دەبێت هەر سەرهەڵبدات، گەورەترین ئەداتى توندوتیژى لە حاڵەتى ئێستادا دەوڵەتە كە سوپا بنیات دەنێت و خاوەنى چەندین ئامرازى ترى سەركوتكردنە، لەبەرئەوە كاتێك دەوڵەتێك ناشەرعى و نایاسایى بێت بەبێ هیچ تابۆیەك دەتوانێت مومارەسەى توندوتیژى بكات بەڵام لەپاڵ ئەوەشدا لە هەموو كۆمەڵگەیەكدا دەزگاگەلێك هەن كە توندوتیژى كۆتبەند دەكەن و كاتێك تاوانبارێك تاوانێك ئەنجامدەدات و كەسێك دەكوژێت ئەو دەزگایانە رەوانەى دادگاى دەكەن و ئیتر دادگا بڕیار دەدات كە ئەو كەسە لە سێدارە بدرێت یان نا؟ یاخود كاتێك تیرۆریستێك خۆى دەتەقێنێتەوە یان ...هتد. لەبەرئەوە یاسا نێودەوڵەتییەكان جەنگ دەخەنە حاڵەتى كۆتبەندییەوە و لەكاتى جەنگیشدا دەبێت هۆكارێك هەبێت بۆ ئەو جەنگە ئیتر ئەگەر دەستدرێژیكردنە سەر خاك و ئاوت بێت یان هەر سامانێكى سروشتى، ئەو كاتە لەڕێى یاساوە دەتوانیت وەك دەوڵەتێك داوایەك بەرزبكەیتەوە لە ئەنجومەنى ئاسایش، واتە زنجیرە رێ و شوێنێك هەیە كە بگیرێتەبەر پێش هەڵگیرسانى جەنگەكە لەپاڵ ئەوانەشدا كەسانێك هەن لەو رێگاچارانەدا خروقات دەنوێنن كە ئەمەش لە هەموو كۆمەڵگەیەكدا هەیە نەك بە تەنها لە كۆمەڵگەى عێڕاقیدا بەڵام ئەوەى عێراق جیادەكاتەوە ئەوەیە كە ئەو وڵاتە لەماوەى 20 ساڵدا سێ جەنگى كاولكارى بەخۆیەوە بینیوە كە ئەمەش دەرئەنجامى سروشتى تاكى عێراقى نییە بەڵكو سروشتى دەوڵەتەكە هۆكارى سەرەكى بووە لەو جەنگانەدا یاخود نوخبەى دەسەڵاتدارى عێڕاقى فاكتەرى سەرەكى ئەو جەنگانە بوون، تۆ بڕوانە چەندین نەوە چونە بەرەكانى جەنگەوەو تیاچوون ئیدى تۆ دەتەوێت خەڵك بێجگە لە كوشتن و بڕین و توندوتیژى چیتر فێربێت؟ ئەو توندوتیژییە لە هەناویدایە بەسەر كۆمەڵگەدا دەیڕشێنێتەوە لەگەڵ ئەوەشدا وەك باسمانكرد عێڕاقییەكان سەرگەرمى دامەزراندنى دەزگاگەلێكن بۆ كۆتبەندكردنى ئەو توندوتیژییە وەك دەزگاكاى پۆلیس و سوپا و....هتد. دواجار ئەو توندوتیژییەى لەنێو كۆمەڵگەى فەلەستینى و ئێرانى و هیندیدایە كەمتر نییە لەو توندوتیژییەى ئێمە بەڵام ئەوان لەوەدا لە ئێمە باشترن كە خاوەنى دەزگاگەلێكى زۆرن بۆ كۆنترۆڵكردنى دۆخەكە بەڵام دەزگاكانى ئێمە وێرانكراون و ئێستا سەرقاڵى سەرلەنوێ دروستكردنەوەیانین.
زمناكۆ: بۆچى لەنێو گروپ و دەستە و تاقمەكانى ناو هەر كۆمەڵگەیەكدا (بۆ نمونە كۆمەڵگەى عێراقى) هەمیشە جۆرێك لە ململانێى سیاسى بونى هەیە، یاخود ئەگەر گروپێك هەبێت ئایدیا و تێڕوانینى جودا بێت لە گروپێكى دى ئیتر دەخرێتە خانەیەكەوە كە لەگەڵ ئەودا نییەو لە دژییەتى، ئایا فاكتەرە سەرەكییەكانى پشت ئەو ململانێ سیاسییانە چین؟
دكتۆر فالح: سەرەتا ئێمە دەبێت بزانین ئایا شوناسى ئەو گروپانە چییە كە لەنێو ئەو ململانێیەدان؟ ئایا گروپێكى نەتەوەیین؟ چونكە مەبدەئى سەرەكى لە دەوڵەتى نوێدا مەبدەئێكى نەتەوەییە، هەموو نەتەوەیەك دەوڵەتى هەیە، كوردەكان دەوڵەتێك، عەرەب دەوڵەتێك.. ئێمە دەوڵەتەكەمان لە ئێستادا بووە بە دوو نەتەوەیى و بەسەر هەموواندا یاخود بەسەر كوردو عەرەبدا فەرزكراوە چونكە پێشتر ئێمە دەوڵەتمان نەبووە بەڵكو سەر بە دەوڵەتى عوسمانى بووین، لە راستیدا عێراق نەتەوە نییە بەڵكو شوێنكەوتەیەكى جوگرافییە و سەرچاوەى ململانێكانیش ئەو بناغە نەتەوەییەیە كە بونى هەیە، لەناو هەر نەتەوەیەكدا شارنشین و گوند نشین هەیە كە ئەمەش یەكێكە لە بنەماكانى ئەو ململانێیەو بەهۆى جیاوازى ئاستى رۆشنبیرى ئەو دوو شەریحەیەوە سەرهەڵدەدات و لە شۆڕشى كوردیشدا روویداوە چونكە ئەو شۆڕشە سەركردایەتییەكەى لەناوچەیەكى شارنشینەوە سەریهەڵدا لە سلێمانى هەروەها لەلایەن هەندێك سەرۆك هۆز كە لە هەولێر بوون (دیارە لێرەدا من قسە لەسەر بیستەكانى سەدەى رابردوو دەكەم)، ئەم بەش بەشبوونە تا ئێستا هەرماوەو رەگێكى مێژوویى هەیەو لەكاتێكدا لەسەر ئەساسى ئەو گروپانە حیزب دروستدەبێت ئیتر ململانێ لەقۆناغێكەوە بۆ قۆناغێكى تر بەردەوام دەبێت. بۆ نمونە ئێستا لاى عەرەب ململانێیەك لەنێوان شارنشین و گوندنشینەكاندا بەدیدەكرێت، نەك بە تەنها ململانێ بەڵكو جۆرێك لە هاریكاریش هەیە، پاشان ململانێیەكى دى لەنێوان شیعە و سوننەدا هەیە.. بۆچى؟ چونكە حكومەتەكانى ئەوێندەر هیچى شەرعى نین هەركەسێك دێتە سەر حوكم خزم و كەسوكار و گروپ و عەشیرەتەكەى دەهێنێتە لاى خۆى و سودو قازانجەكانى دەوڵەتیش لەلایەن كۆمەڵێكەوە مۆنۆپۆل دەكرێت. كەواتە دابەشبونى ئەتنى و نەتەوەیى و دابەشبونى رۆشنبیرى نێوان گوندنشین و شارنشینەكان و پاشان دابەشبونى مەزهەبى و ئایینى هۆكارگەلى تایبەتى خۆیان لەپشتە، ئەگەر بێتو هەموو ئەو گروپانە بەشێوەیەكى تەندروست نوێنەرایەتى دەوڵەت بكەن ئەوا جۆرێك لە بەڵانس بونى دەبێت ئەگەر نا ئەوا ململانێكە زیاددەكات نەك بە تەنها لە بەرانبەر گروپەكانى دى بەڵكو هەندێكجار لەناو یەك گروپیشدا ئەو ململانێیە بونى هەیە بۆ نمونە لە ناو سوننە یان شیعە یان كوردەكان چونكە لێرەدا تۆ هەژارت هەیە و دەوڵەمەندیشت هەیە، توێژە بەرزەكان ملیاردێرن و توێژى ناوەند تا رادەیەك گوزەرانێكى باشى هەیەو توێژى هەژارانیش لە خوارەوەى ریزبەندییەكەن و زۆربەى شۆڕشە كۆمەڵایەتییەكانیش بەهۆى چینى هەژارانەوە بەرپاكراون. كەواتە دابەشكردنى سامان و دەسەڵات و ئابورى و بەشداریكردنى سیاسى ئەمانە هەمووى هۆكارى ململانێن، دیارە هەر لاى ئێمە بەوجۆرە نییە بەڵكو مێژووى هەموو دونیا بگریت پڕە لەو جۆرە ململانێیانە.
زمناكۆ: دڵڕەقى، تۆڵەسەندنەوە، دژایەتیكردن، خودئەڤینى، دەمارگیرى و توندڕەویى، تایبەتمەندییەكى سائید و باون لەنێو هەڵسوكەوتى تاكى عێڕاقیدا، ئەمجۆرە تێگەیشتنە بە تێپەڕبوونى كات وێنەیەكى نێگەتیڤ لاى كارەكتەرى كۆمەڵایەتى ئەو تاكانە لە كۆمەڵگەدا بەجێدەهێڵێت، كۆمەڵگەى ئێمەش ناكەوێتە دەرەوەى كاریگەرییەكانى ئەو چوارچێوەیە بەڵكو لە هەناویدایە، ئایا هەموو ئەوانە دەبێتە هۆى ئەوەى ئەو تاكە لە داهاتوودا ئەو هەڵسوكەوتانە لە هەناوى خۆیدا هەڵبگرێتەوەو لە منداڵدانیدا بەخێوى بكات؟
دكتۆر فالح: بەڕاى من بەڵى، بەڵام ئەگەر تۆ وا هەستبكەیت ئێمە هەموومان دڵڕەق و توندڕەو و دوژمنكارین كە ئەمە سروشتمانە و ناتوانین بیگۆڕین و لە دواییشدا دەبێت قبوڵى بكەین، ئەوا ئەم شێوازى وێنەیە هەڵەیە، بەڵام ئێستا كە تۆ بەشێوەیەكى رێك و پێك دانیشتوویت لەم دیدارەدا ئایا دەتوانم بە كەسێكى دەمارگیرو دڵڕەق و خود ئەڤین وەسفت بكەم؟ جارێك دەبێت ئەوە بزانین كە خودئەڤینى بەسودەو مەرج نییە هەموو نەرجسییەتێك خراپ بێت، دەمەوێت ئەوەش بڵێم كە ئەو سیفەتانە بە لەزگە نەچەسپێنراون بە مرۆڤەكانەوە چونكە پێدەچێت كەسێك لەوپەڕى نەرم ونیانیدا ببێتە كەسێكى دڵڕەق و توندوتیژ، یاخود بەپێچەوانەوە كەسێكى دڵڕەق سۆزو بەزەیى لێببارێت. مرۆڤ كاتێك دەبێتە شەڕەنگێر كە دژایەتى بكرێت یان هەندێكجار كەسێكى شكستخواردوو دەبێتە شەڕەنگێز و هەندێكجاریش دژایەتى دەچێتە قاڵبى نەخۆشییەوە، ناكرێت ئێمە بڵێین هەموو ئەندامانى كۆمەڵگەیەك یەكسانن لەو هەڵسوكەوتانەدا چونكە لەنێو خەڵكیدا چەند رۆشنبیرییەكى هاوبەش هەیە دیارە ئەوەش لە ئەنجامى پێكەوە ژیانى ئەو خەڵكانەدا بەدیدەكرێت، بۆ نمونە ئێمە هەموومان حەزمان لە برنج و شلەیە (بە پێكەنینێكەوە)، گۆرانى هاوبەش و یادگارى هاوبەشمان هەیە، هەموومان نوكتەمان هەیە لەسەر یەكدى، خەڵكى بەغدا نوكتە لەسەر خەڵكى موسڵ دەكەن، خەڵكى بەسرە لەسەر خەڵكى بەغدا نوكتە دەكەن، كورد لەسەر عەرەب و عەرەبیش لەسەر كورد و بەوجۆرە، كەواتە ئەمانە هەمووى رۆشنبیرییەكى هاوبەشن، بەڵام لێرەدا دەگەینە ئەو ئەنجامەى بڵێین كە سیفاتێكى دیاریكراوى یەكگرتووى هاوبەش ناسەپێنرێت بەسەر 30 ملیۆن هاوڵاتیدا، ئەوەى گریمانەى ئەوە دەكات كەسێكە كە بیرناكاتەوەو دیراسەى كۆمەڵگە ناكات، ئەوەشى دەیەوێت تەفسیرێكى ئاسان و قبوڵكراو ببەخشێت دەتوانێت بە ئارەزووى خۆى ئەو تەفسیرە بكات و بڵێت ئێمە هەمووان دڵڕەقین. بەڵێ، كەسانێك هەیە لەنێو ئێمەدا دڵڕەقە و لە بەرانبەر ئەوەشدا كەسانێكى خاوەنسۆز هەن كە وەسفناكرێن و كەسانێكیش هەن باكیان بە هیچ نییە. ئەگەر بمانەوێت لەكۆتاییدا قسە لەسەر ئەو شێوازە دڵڕەقى و خودئەڤینى و توندڕەوییە بكەین ئەوا دەڵێین بێگومان بە شێوەیەكى نێگەتیڤ ئەو سیفاتانە كاریگەرییان دەبێت لەسەر هەڵسوكەوت و كەسایەتى ئەو تاكانە.
زمناكۆ: لە یەكێك لە وتارەكانتدا بەناوى (مەفهومى توندوتیژى... مەفهومى تیرۆر) لەنێوان بەعس و توندوتیژیدا جۆرە لێكنزیكبونەوەیەك دەبینیت كە هەڵگرى مۆركێكى یاساییە، ئایا جۆرى ئەو نزیكبونەوەیە كە ئیلتیزامێكى یاسایى هەیە ئایدیۆلۆژییە یان یاسایى رووت یاخود پراگماتیكى؟
دكتۆر فالح: لەراستیدا ئێستا چۆنێتى ئیشكردن لەسەر هێڵە گشتییەكانى ئەو وتارەم نایەتەوە یاد بەڵام هەڵوێستوەرگرتنم لە بەعس هەڵوێستوەرگرتنە لەهەر مرۆڤێك كە بەشێوەیەكى ناتەندروست حوكمى كردبێت، ئەگەر بتەوێت هەڵوێستێكى ئایدیۆلۆژى لەسەر وەربگریت دەڵێیت ئایدیاى ئەم كەسە نیشانەى (x) لەسەرەو دەبێت لەناوببرێت ئایا ئەمە راستە؟ بێگومان نەخێر.. بەڵام ئەگەر بتەوێت لەڕێى دانوستانەوە ئاشتبوەنەوەو لێكتێگەشتن وەبەربێنیت ئەوا دەخرێتە خانەى پراگماتیكییتەوە كە من هەردووكى بە هەڵە دەزانم چونكە ئەساسى ئەو لێكتێگەیشتنە دەبێت لەرێى یاساوە یەكلا بكرێتەوە، بۆ نمونە ئەگەر كەسێك بەعسى بوبێت پێدەچێت ویستبێتى تەنها وەزیفەیەك بۆخۆى بەدەستبهێنێت، یان لەبەرئەوە بوبێت كە هەموو خزم و كەسوكارى بوون بە بەعسى یاخود پێدەچێت ئەو كەسە قەناعەتى تەواوى بەو ئایدیایە هەبێت كە ئەو حیزبە خاوەنییەتى یان جۆرێك لە بەرژەوەندى پێكەوە گرێیان بدات بەڵام بەنیسبەت ئینتیماى حیزبییەوە ئەوە شتێكى ترە چونكە مرۆڤ بە یاسا سزا نادرێت و لەسەر بیروڕا نابێت سزا بدرێت، یاسا كردەوە سزا دەدات. تۆ ئێستا ئەگەر شۆڕشگێڕێك یان خەباتگێڕێك بیت یان ئەگەر بەعسییەكى فاشى بیت ئەوا لەهەردوو حاڵەتەكەدا ناتوانین لە یەكەمیاندا پێت بڵێین خوداوەند و لە دووەمیاندا پێت بڵێین شەیتان، ئەگەر شۆڕشگێربیت و كردەوەكانت ناشرین بێت و بچیت دەستدرێژى بكەیتە سەرخەڵك ئەمانە كردەوەگەلێكن كە یاسا سزاى بۆ داناون، ئەمە وەكو بزوتنەوەى حەماس-ى ئێمەى عەرەبە كە دەچن لە دژى ئیسرائیل دەجەنگن كە ئەمە شتێكى راست و رەوانە بەڵام تۆ بێیت بەزۆر حیجاب بەسەر ئافرەتدا بسەپێنیت و ریشى درێژ بە پیاو بهێڵیتەوە یان ئەو كەسانە بكوژیت كە بەپێچەوانەى تۆ بیردەكەنەوە، ئەمانە كردەوەگەلێكى ناشرینن و دەستدرێژیكردنە بۆسەر بیركردنەوەو ڕاى خەڵكى، لەبەرانبەردا ئەگەر تۆ ئەندامێكى رێكخراوێكى تیرۆریستى وەك قاعیدە بیت یان بەعسییەك بیت دەبینیت ئەو حیزبە چەند رەفتارێكى ناشرینى نواندووە بەڵام ئایا تۆ وەكو كەسێكى ناو ئەو رێكخراوە ئەو شتانەت كردووە؟ كەواتە بنەمایەك بۆ چارەسەرى ئەو كردەوانە تەنها یاسایە و یاساش كردەوە سزا دەدات نەك بیروڕا، مەبەست لە كردەوەش هەر دەستدرێژییەكە بۆسەر موڵكدارێتى كەسانى دى و ویژدانى ئەو كەسانە، چونكە هەروەكو چۆن خانوویەك یان كتێبێك موڵكى تۆیە ئەوا ویژدان و بیروڕاى تایبەتیش هەر موڵكى تۆن، كەواتە لێرەدا من دژى لێكنزیكبونەوەیەكى ئایدیۆلۆژى و پراگماتیكیم و لەگەڵ دیدگاو تێڕوانینێكى یاساییم بۆ ئەو مەبەستانە، بەڵام نابێت ئەوەشمان لەیاد بچێت كە هەندێكجار جێبەجێكردنى یاسا دەبێتە مایەى كێشە و گرفت چونكە سەركردە سیاسییەكانمان چ كورد بن چ عەرەب بن یاخود چ شیعە بن چ سوننە بن بەراستى ئاگادارى لایەنە یاساییەكە نین. دواجار یاسا سیستمێكى عەقڵانییە هەروەكو ترافیك ئەگەر سەوز بوو بڕۆ و ئەگەر سور بوو بۆستە بەڵام ئەگەر هەریەكێكمان یاسایەكى تایبەت بەخۆمان هەبێت ئەوا جۆرێك لە فەوزاگەرى خەڵق دەكەین، چونكە دەوڵەت ئەگەر هاتوو یاساى پێشێلكرد ئەوا لەناو هەناوى خۆیدا خۆى وێران دەكات.