چاوپێکه‌وتن
ئارام
كاكه‌ی فه‌لاح: له‌بیسته‌كانه‌وه تا حه‌فتاكان چیرۆكی كوردی له هه‌ژاری و
ناسنامه‌ی نه‌ته‌وایه‌تیی زیاتر باسی هیچ ناكات..!
سازدانی/ ره‌وشت موحه‌مه‌د
ئارام كاكه‌ى فه‌لاح ده‌یه‌وێت له كۆلاَنێكى ترو به رِه‌نگێگى تر بمانباته‌وه
لاى چیرۆك، به‌رِاى من ئه‌وه‌ش یه‌ك له‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌یه كه ده‌بێت
داهێنه‌ر له‌هه‌ر كوێء له هه‌ركاتء ته‌مه‌نێكا بێت بیدۆزێته‌وه. چیرۆكه‌كانى ئه‌و
جۆرێكى تر هه‌ڵئه‌زنێن، چنگێك له عاتیفه‌و چنگێكیش له ژیرى خوێنه‌ره‌كانى گیر
ده‌كه‌ن، ئه‌و چیرۆكى كوردى به پاڵه‌وانى تازه‌و به‌گرى تازه‌وه هێنایه‌وه، جێى
خۆى بوو كه به چه‌ند پرسیارێك ئارام بهێنینه قسه تا شتێ بخه‌ینه سه‌ر
باسه‌كانى چیرۆك.
*له به‌رامبه‌ر ژانره ئه‌ده‌بی و هونه‌رییه‌كانی تردا، شیعر زیاترو فراوانتره،
یان بڵێین به راست داگیركارتره. تۆ ته‌ماشاكه به‌بێ گوێدانه سنووری فۆرِمه
ئه‌ده‌بییه‌كان زۆرجار شیعر له نێو هونه‌ره‌كانی تریشدا خۆی نومایان ده‌كا، ئه‌مه
ده‌رباره‌ی فراوانیی شیعر، له باره‌ی ئه‌وه‌ش وتمان داگیركه‌ر، ده‌بینی شیعر
پانتایی رۆشنبیریی كوردی داگیركردووه. به‌و حوكمه‌ی كه ئێوه زیاتر له‌گه‌ڵ
چیرۆكدا یارن، (راسته كه شیعر سه‌ردارو گه‌وهه‌ری هونه‌ره‌كانه)؟
- من چیرۆكنووسم و ده‌ڵێم نه‌خێر، نه‌خێر شیعر
سه‌ردارو گه‌وهه‌ری هونه‌ره‌كان نییه، ئه‌و بۆچوونه به هه‌ڵه تێگه‌یشتنی ئه‌و
كه‌سانه‌یه كه چه‌ند پارچه شیعرێك ده‌نووسن و پاڵی لێده‌ده‌نه‌وه‌و واده‌زانن
كه هه‌موو هونه‌ره‌كانی دونیایان له ژێر ده‌ستایه. خه‌ڵكانێك دونیایان
پرِكردووه له دێرِی ناشرین و خراپ. له راستیدا له ناو ژانه‌ره ئه‌ده‌بیی و
هونه‌رییه‌كاندا پله‌و پایه نییه، به‌ڵكو جوانی هه‌یه، ئه‌فراندن هه‌یه. جاری
واهه‌یه پارچه مۆسیقایه‌ك كه چه‌ند چركه‌یه‌كه، له دوو سێ دیوان زیاتر
ده‌تهه‌ژێنێ، چیرۆكێك له ژێر سه‌رینه‌كه‌تدا تا ده‌یه‌ها جاری نه‌خوێنیته‌وه دڵت
ئاو ناخواته‌وه، كاممان چه‌ند رۆمانێكمان له ناو دڵماندا هه‌ڵنه‌گرتووه‌و له‌و
باوه‌رِه‌شداین كه هه‌موو ته‌مه‌نمان له‌ویا بمێنێته‌وه، یان پارچه شیعرێك هه‌ر
ده‌رِۆین و له به‌ر خۆمانه‌وه ده‌یڵێینه‌وه. له ناو ژانه‌ره ئه‌ده‌بی و
هونه‌رییه‌كاندا ئاڵوگۆرِی گه‌وره هه‌یه، چه‌ند شیعر له ناو چیرۆك و رۆماندا
هه‌یه، ئه‌وه‌نده‌ش مۆسیقا هه‌یه، چه‌ندێ مۆسیقا له شیعردا هه‌یه، ئه‌وه‌نده‌ش
گێرِانه‌وه‌و چیرۆك هه‌یه، مۆسیقا، وێنه‌كێشان، په‌یكه‌رتاشی، شانۆ، وێنه‌گرتنی
كامێرا، پرِن له دێرِو خه‌یاڵی جوان. وه‌ك ده‌بینی هه‌موویان پرِن له یه‌كتری بێ
یه‌كتر بوونیان مه‌حاڵه.
* ئه‌و خه‌سڵه‌ته داگیركارییه‌ی شیعر دیوی سلبیشی
زۆره، به‌ده‌ر له‌وه‌ی كه شیعر ئێستا له كوردستاندا بووه‌ته هونه‌رێكی
ده‌سته‌مۆكراو، له لایه‌كی تره‌وه ره‌خنه‌ی كوردی وا بێهێزو بێچاو كردووه كه
ته‌نها شیعر ده‌بینێ. ئه‌و تاك بینییه‌ی ره‌خنه‌ی كوردی وای كردووه كه به‌شی زۆری
خوێنه‌وارانی كورد كه باسی شیعری نوێ ده‌كرێ یه‌كرِاست بیری بۆ گۆران و شێخ نووری
شێخ ساڵح ده‌چێ، كه ئه‌م ناوانه شیعریان نوێ كردۆته‌وه، به‌ڵام كه‌مترین
خوێنه‌رانی كورد سه‌ر له چیرۆكی نوێ ده‌رده‌كات و له باسی چیرۆكی نوێدا بیری
په‌رت ده‌بێ. له نێو ئه‌و پێشه‌كییه‌ی سه‌ره‌وه‌دا دوو پرسیار پێویستیان به
وه‌ڵامدانه‌وه هه‌یه. یه‌كه‌میان.. بۆچی ره‌خنه‌ی كوردی زیاتر یه‌خه‌ی شیعر
ده‌گرێ؟ دووه‌میان.. چه‌مكی (چیرۆكی نوێی كوردی)، ئه‌م ناوه تا چه‌ند له واقیعدا
خاوه‌نی ناوه‌رِۆكه‌كه‌یه‌تی؟ چیرۆكی هونه‌ریی ئێمه له چ مێژوویه‌كه‌وه له
حیكایه‌ته‌كان جیا ده‌بێته‌وه؟
- ئه‌وه‌م به دڵه كه ده‌ڵێی یه‌خه‌ی شیعر ده‌گرێ، ئه‌مه ئه‌وه ده‌گه‌ێنێ كه وه‌زعیان له‌گه‌ڵ یه‌كتردا باش نییه، منیش له‌وه‌دا له‌گه‌ڵتام. له راستیدا لای من ره‌خنه‌ی كوردی به گشتی ماوه‌یه‌كی زۆره ونه. من له شوێنی تریش باسی نه‌بوونی ره‌خنه‌م كردووه بێگومان له‌ملاو ئه‌ولا ده‌نووسرێن، هه‌ندێ جاریش زۆر باشن، به‌ڵام هێنده كه‌من كه له خانه‌ی نه‌بووانن. له‌وه‌ش گرنگتر ئێمه ره‌وتێكمان نییه بۆ ره‌خنه، ره‌وتێكی روون. یه‌كێ بێ و به‌هۆی ئه‌و قوتابخانه ره‌خنه‌ییانه‌وه ئه‌و تێكستانه‌مان بۆ شیبكاته‌وه، یه‌كێ بێ و تاقیكردنه‌وه‌كانی خۆیمان پێ بناسێنێت و نه‌ترسێت و پرِچه‌ك بێ به تیۆرییه‌كان، یه‌كێ بێ به‌س ته‌نها خه‌می تێكسته‌كه‌ی بێ، نه‌ك دڵی پرِ بێ له رق و شتی تایبه‌تی و زمانی له جنێو، به‌ڵكو قه‌ڵه‌مه‌كه‌ی پرِ بێ له سه‌ركێشی و خه‌یاڵی له سه‌فه‌ر به ناو تێكسته‌كاندا، ئێمه ئه‌مه‌مان نییه. له راستیدا ره‌خنه ته‌نها به‌وه ناژی كه باسێكی تێكسته‌كان بكات، به‌ڵكو ره‌خنه كۆمه‌ڵێ میتۆدی زۆری هه‌یه‌و به هۆی میتۆده‌كانییه‌وه خۆی بڵاوده‌كاته‌وه‌و خۆی به‌هێز ده‌كات، خۆی بۆ شه‌رِ ئاماده ده‌كات چ له‌گه‌ڵ تێكسته‌كه‌داو چ له‌گه‌ڵ خۆینه‌ردا. با ره‌خنه ئه‌و ناوه‌شی هه‌بێت، خۆ نابێت ره‌خنه‌گر هه‌ر بێت و ره‌خنه بگرێت، به‌ڵكو ده‌بێ له هه‌ندێ شوێنه‌وه بچێته ناو تێكسته‌كه‌وه كه نه‌ده‌رگای هه‌یه‌و نه‌په‌نجه‌ره، چه‌ندێ نووسین پێویستی به خه‌یاڵ و فه‌نتازیا هه‌یه، هێنده‌ی ئه‌وه‌ش ره‌خنه پێویستی پێیه‌تی. ره‌خنه‌ی ئێستا ته‌نها به‌س نییه كه پێمان بڵێ كه ئه‌م ده‌قه چی ده‌ڵێ، هه‌رچه‌نده ئه‌مه یه‌كێكه له وه‌زیفه ساده‌كانی، به‌ڵكو ره‌خنه ده‌بێ پێمان بڵێ كه ئه‌م تێكسته چی وتووه كه نه‌یوتووه، چی نه‌وتووه‌و ده‌بوایه بیڵێ، چی مه‌به‌ست بووه‌و شتی تری وتووه، ده‌بێ ره‌خنه پێمان بڵێ كه ئه‌گه‌ر وای بوتایه چۆن ده‌بوو، ئه‌ی بۆ وای نه‌وت، چی وای له تێكسته‌كه كرد ئه‌م ئارِاسته‌یه وه‌ربگرێ، خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م تێكسته بۆ ده‌وروپشته‌كه‌ی چۆنه، بۆ زه‌مه‌نه‌كه‌ی خۆی، بۆ مێژووه‌كه‌ی خۆی چۆن ده‌كه‌وێته‌وه؟ ده‌بێ ره‌خنه شه‌رِه‌كانی خۆی بۆ خوێنه‌ر به‌هۆی شه‌رِه‌كانی ده‌قه‌كه‌وه بخاته‌رِوو، ده‌بێ ره‌خنه سه‌ره‌تاتكێ نه‌كات له تێكست، به‌ڵكو هه‌ر له یه‌كه‌م دێرِه‌وه به هه‌موو قورساییه‌كی خۆیه‌وه بچێته به‌رده‌می، ئه‌وه‌ی ره‌خنه‌ی ئێمه ئێستا ده‌یكات ته‌نها سه‌ره‌تاتكێیه‌كی شه‌رمنانه‌یه‌و هیچی تر، نه‌ك خوێندنه‌وه‌ی ئه‌گه‌ره‌كانی تێكست. بۆ چیرۆكی نوێی كوردیش كه له شێوه‌ی گێرِانه‌وه‌ی حیكایه‌ت خۆی جیا كردبێته‌وه، نه‌ك له حیكایه‌ته‌كان، چونكه من خۆم زۆرم پێ باش نییه كه چیرۆك له حیكایه‌ته‌كان خۆی جیا بكاته‌وه، ئه‌وه‌ی كه جیا ده‌بێته‌وه شێوه‌یه‌كه له شێوه‌كانی گێرِانه‌وه كه وه‌ك حیكایه‌ت ساده‌بێت، به‌مپێیه بێ ته‌نانه‌ت چیرۆكه‌كانی ساڵانی حه‌فتاش، هه‌ر ناتوانین به چیرۆكی نوێی بده‌ینه قه‌ڵه‌م، هه‌رچه‌نده شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كانی نووسینی هونه‌ری له چیرۆكدا له‌و ساڵانه‌دا له‌دایكبوو كه كه‌مێك له فۆرِمدا جیاوازبوو له چیرۆكه‌كانی پێش خۆی، به‌ڵام هه‌مان كه‌سایه‌تی، هه‌مان بابه‌ت، نه‌بوونی ته‌كنیكێكی به‌هێز، یاری نه‌كردنی نووسه‌رانی ئێمه به‌كات، فه‌رامۆشییان بۆ هه‌ڵبژاردنی شوێن، شوێنێك كه له خه‌یاڵی خوێنه‌ردا بمێنێته‌وه، جوینه‌وه‌ی دوو ته‌وه‌ری سه‌ره‌كی بۆ نووسین كه ئه‌وانیش كاریگه‌ری بیری نه‌ته‌وه‌یی و مه‌سه‌له‌ی هه‌ژاری، ئه‌مانه هه‌موویان واده‌كه‌ن كه چیرۆكی نوێی كوردی به هه‌موو قورسایی خۆیه‌وه ده‌رنه‌كه‌وێت. له راستیدا ئه‌م باسه پێویستی به لێكۆڵینه‌وه‌یه‌و له دیدارێكی وادا باسكردنی هه‌موو ئارِاسته‌كانی زه‌حمه‌ته.
* مه‌گه‌ر ببوورن، ئه‌و په‌لرِاكێشان و داگیركارییه‌ی شیعر پرسیارێكی تریشم لا قوت
ده‌كاته‌وه، ئه‌ویش له سه‌ره‌تاوه مرۆڤ پێشتر ئاشنای ئه‌فسانه‌و حیكایه‌ته‌كان
بوو، له رێگای ئه‌وانه‌وه ده‌ستیكرد به گوزارشتكردن له بابه‌ته سروشتی و له
غه‌ریزه‌كانی خۆی. دواتر كاتێ مرۆڤ له رووی عه‌قڵیی و ژیارییه‌وه گه‌شه‌یكرد شیعر
هات، ئه‌فسانه‌و حیكایه‌ته‌كانی كه ده‌كه‌نه باوانی چیرۆك خسته دوای خۆیه‌وه‌و
خۆی بووه هونه‌رێك نزیكتر له مرۆڤ، به رای تۆ شیعر له بنه‌ره‌تدا زیاتر له
مرۆڤه‌وه نزیكتر نییه؟
- نا لای من وا نییه، بۆ ده‌بێ شیعر له مرۆڤه‌وه نزیكتربێ وه‌ك له ژانه‌ره‌كانی تر، له راستیدا مرۆڤ هه‌ر له سه‌ره‌تاوه له حیكایه‌ت و چیرۆك و رۆمانه‌وه نزیكتره وه‌ك له شیعرو مۆسیقا، مرۆڤ بوونه‌وه‌رێكی گێرِه‌ره‌وه‌یه‌و ته‌نها گێرِانه‌وه‌و سۆراخی به دوای به‌سه‌رهاته‌كاندا واده‌كات مانایه‌ك بۆ ژیانی خۆی بدۆزێته‌وه، ئیراده‌یه‌كی بداتێ و هێزێكی ده‌ره‌كی وه‌ربگرێت تا به‌رده‌وام بێت. ئێمه هه‌ر له منداڵییه‌وه به حیكایه‌ت و چیرۆكه‌كان گۆش كراوین نه‌ك به شیعر، به‌ڵام شیعرو موسیقا ره‌نگه بۆ حه‌وانه‌وه‌ی روحی له‌و گه‌رِانه بێهووده‌یه‌دا جێگایه‌ك و وێستگه‌یه‌كی گرنگ بن و هیچ ژانه‌رێكی تر ره‌نگه نه‌توانێ ئه‌و جێگایه‌مان بۆ پرِبكاته‌وه. وه‌ك ده‌بینی من ده‌مه‌وێ ئێمه واز له دانانی پله‌و پایه بۆ ژانه‌ره ئه‌ده‌بییه‌كان بێنین و جوانی و پێویستی هه‌موویان ببینین، تا به روحێكی ده‌وڵه‌مه‌ندتره‌وه باوه‌ش به هه‌موو دونیادا بكه‌ین.
* له یادی مندا قسه‌یه‌كی ئێوه هه‌ر دێت و ده‌چێت. به‌ڵام نازانم دروست له چ
شوێنێكدا كردووتانه، گوایه (شاعیران هه‌میشه باسی خۆیان ده‌كه‌ن، چیرۆك نووسیش
باسی ئه‌وانی تر) ، من وته‌ی یه‌كێك له گه‌وره رۆماننووسه‌كانم خوێنده‌وه به
پێچه‌وانه‌ی رای ئێوه‌یه كه ده‌ڵێ (مومكین نییه رۆماننووس بتوانێ له یه‌كه‌م
رۆمانیدا له ژێر كاریگه‌ریی خۆیدا ده‌رچێت، ئه‌وان له یه‌كه‌م كاریاندا هه‌میشه
پێبزانن یان نا خۆیان ده‌نووسنه‌وه.؟
-له راستیدا پاڵه‌وانی چیرۆكێكمه كه وا ده‌ڵێ، پاڵه‌وانی چیرۆكی
(دره‌وشاندنه‌وه‌ی مه‌حاڵ) ده‌ڵێ ئه‌وه شاعیرانن كه هه‌ر باسی خۆیان ده‌كه‌ن، من
چیرۆك ده‌نووسم چیرۆكنووسانیش باشتر باسی ئه‌وانی تر ده‌كه‌ن وه‌ك باسكردنی خۆیان.
وه‌ك ده‌بینی ئه‌مه ئه‌وه ده‌گه‌ێنێ كه چیرۆكنووسانیش باسی خۆیان ده‌كه‌ن،
به‌ڵام باسی كه‌سانی تر باشتر ده‌كه‌ن. به‌ڵام راسته كه نووسه‌ران باسی خۆیان
ده‌كه‌ن. من خۆم له ناو هه‌موو چیرۆكه‌كاندا ئاماده‌م، به‌ڵام مه‌رج نییه خۆم
بنووسمه‌وه، شتێكی خراپیش نییه نووسه‌ر له سه‌ره‌تای نووسیندا خۆی بنووسێته‌وه.
له راستیدا ئازایه‌تیی و ئیراده‌یه‌كی زۆری ده‌وێ مرۆڤ بتوانێ خۆی بنووسێته‌وه،
خۆ نووسینه‌وه ره‌نگه یه‌كه‌م هه‌نگاوی گه‌وره بێ بۆ نووسه‌ران كه دوایی بتوانن
هه‌موو دونیاش بنووسنه‌وه.
* چیرۆكی كوردی خاوه‌نی چ خه‌سڵه‌تێكی تایبه‌ته؟ تۆ ئه‌گه‌ر وه‌ك رۆشنبیرێكی غه‌یره كورد سه‌رنجی چیرۆكی كوردی بده‌یت، تا چه‌ند خه‌سڵه‌تی تایبه‌ت به چیرۆكی كوردی ده‌دۆزیته‌وه؟
- ئه‌گه‌ر وه‌ك رۆشنبیرێكی غه‌یره‌كورد سه‌رنجی چیرۆكی كوردی بده‌م، كاره‌كه‌م زۆر
ئاسان ده‌بێ، له بیسته‌كانه‌وه تا حه‌فتاكان چیرۆكی كوردی له هه‌ژاریی و
ناسنامه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی زیاتر باسی هیچ ناكات، له حه‌فتاكاندا جۆرێك له
جۆره‌كانی چیرۆك به شێوه‌یه‌كی هونه‌ری شه‌رمنانه له دایكده‌بێ، له
هه‌شتاكانداو له سه‌ر ده‌ستی (شێرزاد حه‌سه‌ن)دا كه‌مێك گۆرِانی به سه‌ردادێ، له
كاكه شێرزاده‌وه فرمێسك به سه‌ر چیرۆكی كوردیدا ده‌بارێ و خۆش ناكاته‌وه،
به‌ڵام له‌وێدا یه‌كه‌م جاره تاك له كۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا ده‌رده‌كه‌وێ. فه‌رد دێته
ئاستی مه‌داری بینینه‌وه‌و له كۆمه‌ڵگای كوردیدا ده‌بێته پرسیار. زمان لای ئه‌م
نووسه‌ره ئازیزه زۆر شاعیرانه‌تر باسی خۆی ده‌كات بۆیه باشتر برینه‌كانی ئه‌م
تاكه ده‌رده‌كه‌ون و فرمێسكه‌كانیش به خورِتر دیارن. لێره‌وه یه‌كه‌مجاره تۆ
چیرۆكێك له یه‌ك جار زیاتر بخوێنیته‌وه‌و په‌شیمان نه‌بیته‌وه. به‌ڵام دواجار
ئه‌م تاكه لاوازه‌و ئیراده‌یه‌كی لاوازی هه‌یه‌و له‌به‌رده‌م گرفته‌كانیدا
چه‌قیوه‌و به كه‌ڵكی هه‌موو شتێ دێ ژیان خۆی نه‌بێ، له نه‌وه‌ده‌كانه‌وه چیرۆكی
كوردی گۆرِانی گه‌وره‌ی به سه‌ردادێ، به‌ڵام وه‌ك خه‌سڵه‌تێكی تایبه‌ت و هاوبه‌ش
ئه‌و فرمێسكه رووتانه‌ی هه‌ر ماون.
* ده‌رباره‌ی ئه‌ده‌بی كوردی له ده‌ره‌وه‌ی زمانی كوردییه‌وه حاڵمان چۆنه؟ له
دونیای ئه‌مرِۆدا نه‌ته‌وه‌كان بازارِیان بۆ ئه‌ده‌به‌كه‌یان درووستكردووه‌و له‌و
رێیه‌وه ئه‌ده‌به‌كه‌یان فراوان ده‌بێ و ده‌گاته ئه‌وانیتر. ئێمه به بێ
ئه‌وكاره كه‌ی ده‌توانین جوانی و چێژی ئه‌ده‌به‌كه‌ی خۆمان ببه‌خشینه ئه‌وانی تر؟
- به بێ درووستبوونی ئه‌و بازارِه مه‌حاڵه
بتوانین ئه‌و تێكستانه بنێرینه ده‌ره‌وه‌و به خه‌ڵكان و نه‌ته‌وه‌ی تریان ئاشنا
بكه‌ین، زۆربه‌ی نووسه‌رانی كورد ئێستاش وه‌ك پرۆلیتارییایه‌ك سه‌یری بازارِ
ده‌كه‌ن و بازارِ وه‌ك سه‌رمایه‌دارێك ده‌بینن كه خوێن ده‌مژێ. نه‌ك وه‌ك
كرانه‌وه‌یه‌ك به ده‌م دونیاوه، نه‌ك وه‌ك ئاڵوگۆرِێكی پێویست و هێزێكی داینه‌مۆو
جه‌برێكی دونیایی بۆ گه‌شه‌كردن. گه‌ر بازارِی ئێمه توانای ئه‌وه‌ی نه‌بێ رۆمانێكی
(به‌ختیار عه‌لی) بۆ نموونه بكاته زمانێكی ئه‌وروپی، ئیتر ده‌بێ چ چێژو جوانییه‌ك
بداته ئه‌وانی تر تا بیكرِن و بیخوێننه‌وه‌و له‌سه‌ری بنووسن، تا بزانن ئه‌م
كورده‌ش هه‌ندێ نووسه‌رو شاعیریان هه‌ن كه ده‌توانن چێژ ببه‌خشن به نه‌ته‌وه‌كانی
تریش.