خوێندنەوە هەر تەنها بۆ زانیاری و شارەزایی نییە، هەر تەنها ئەوە نییە مەعریفە و لێهاتوویی خۆتی پێ‌ زیاد بكەیت، دۆزینەوەی چەند رستەیەك نییە بوونی خۆتی پێ‌ بوڕوژێنی، یان مانایەك تا ملكەچی بیت، بۆ ئەوە نییە قسە لەو كۆمەڵگەیە بكەیت كە ئەو داهێنانەی تێدا كراوە، بەڵكو گەیشتنە بەشێوازێكی دیكەی جوانتر لە پەیوەندی بەستن لەنێوان مرۆڤ و مرۆڤ، مرۆڤ و دنیا. خوێندنەوە هەڵنانی مرۆڤە بەرەو جوانی و كەمال، بەرەو كرانەوەو خۆشەویستی و چێژبردن.
(1)
"تزیفیتان تۆدۆرۆف" بە رەچەلەك بولگاری و پێشەنگی رەخنەی دەقگەرایی نێوەندی رۆشنبیریی فەرەنسی، لەسەرەتای هەشتاكانەوە لە رەخنەی ئەدەبی دوور كەوتەوە و بەرەو مەسەلە فەلسەفی و مێژوویی و ئەخلاقییەكان هەنگاوی نا... ئیتر لەدوای كتێبی (ئێمەو ئەواندیكە، 1989) و (ئەخلاقی مێژوو، 1991) و (ژیانی هاوبەش، 1995) و (ئاژاوەیی جیهانی نوێ‌، 2003) و (ئەدەب لە خەتەردایە، 2005) تا دەگاتە (رۆحی رۆشنگەری، 2006) بە تەواوی گرنگی خۆی لە رەخنەی ئەدەبی بونیادگەری و دوای بونیادگەراییەوە بەرەو رەخنەی رۆشنبیریی و فیكری هاوچەرخ و مەسەلە بەپەلەكانی ئەمڕۆی دنیا گواستەوە. كارەكانی تۆدۆرۆف بۆ زێتر لە بیست و پێنج زمان وەرگێردراوە.
تۆدۆرۆف لەو قۆناغە نوێیەی بیركردنەوە و بە تایبەتی لە كتێبی (ئەدەب لە خەتەر دایە، 2005) هەوڵدەدات ئەدەب لە هەژموونی فۆمالیستییەت و بونیادگەری و سیمیایی ئازاد بكات و راستەوخۆ بە مرۆڤی ببەستێتەوە. هەڵبەتە كتێبی (ئەدەب لە خەتەر دایە) هاوارێكە لە بەرانبەر بە فۆڕماڵی بوونی ئەدەب و لە پێناو هەڵنانی چێژ... ئەو هاوارە تەعبیر لەو تەنگژە ئەدەبی و رەخنەییە دەكات، كە تۆدۆرۆف بۆخۆی یەكێك بووە لە پێشەنگەكان...
ئەمڕۆ ئەدەب بۆ كەمتر سەرنجی خوێنەران بۆخۆی رادەكێشێ‌؟ تۆدۆرۆف لە بەدواداچوونی ئەو پرسیارە گەرمەی ئەمڕۆی نێوەندی رۆشنبیریی دەڵێ‌ خوێنەران لەبری ئەوەی بۆ كتێبان بگەڕێنەوە، بۆ رەخنەگران دەگەڕێنەوە و دەیانەوێ‌ بزانن رەخنەگران لەبارەی ئەو كتێبانەوە چ دەڵێن. لەبەرانبەر ئەوەش پێیوایە رەخنەی شیكردنەوەی زمانەوانی و فۆڕمگەرایی لەبری ئەوەی هۆیەك بێت بۆ گەیشتن، لەبری ئەوەی پەنجەرەیەك بۆ تێگەیشتن بكاتەوە، وەك ئامانج خۆی دەخاتە روو.
بەڕای من ئەو جۆرە لە قسەكردن دەشێ‌ بە نسبەت قوتابیانی دواناوەندی و زانكۆكان بەشێكی زۆر لە راستی تێدا بێت، بەڵام بە نسبەت خوێنەرانی نێوەندی رۆشنبیریی و ئەدەبی سەردەم و پێشكەوتنە یەك بەدوا یەكەكان بەگشتی ئەمڕۆ رەخنە وەك پاشكۆی دەق سەیر ناكرێ‌، بەڵكو وەك دەقێكی ئیبداعی مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێ‌. بەو مانایەش بە دەقبوونی رەخنە بە یەكێك لە بەخششە سەرەكییەكانی ئەمڕۆی پێشكەوتنەكانی ئەدەبی هاوچەرخ دێتە ژمار، بەڵام دەشێ‌ لەبری ئەوەی خوێنەر بكەوێتە چوارچێوەی دیاریكراوی رەخنەوە، ئەوەندە وزەو توانایەی تێدابێ‌، كە لەڕێگەی بەدواداچوون و وردبوونەوە لە دەقی خوێنراوە، خوێندنەوەی تایبەت و جیاواز بەخۆی بسازێنێ‌.
 بەكورتی تەماشاكردنی رەخنە وەك ئامانج لەوێوە دەشێ‌ كورتی بێنێ‌ كە چوارچێوەیەك بۆ خوێنەری سەرەتایی دیاری دەكات و هەژموونی خۆی بەسەر دەقی خوێنراوەدا دەسەپێنێ‌، لەوێشەوە سەركەوتن بەدەست دەهێنێ‌، كە وەك دەقێكی دیكەی ئیبداعی بۆ خوێندنەوەی جیاواز خۆی واڵا دەكاتەوە.
(2)
مەعریفەی ئەدەبی ئامانجی خوێندنەوە نییە، بەڵكو رێگەیەكە بۆ گەیشتن بە كەماڵ، بەڵام تەماشا كردنی دەقی رەخنەیی وەك ئەلتەرتاتیفی دەقی ئەدەبی بەرەو رێگەیەكی بنەبەستوومان دەكاتەوە، چونكە رەخنە تەماشاكردنێكی دیاریكراوی دەقە، ئەو جۆرەش لە دیاریكردن چوارچێوە بۆ جوانی و چێژ دیاری دەكات و جیاوازییەكانی خوێندنەوە رەتدەكاتەوە. كەواتە رەخنە وەك دەقێكی دیكەی داهێنراو ناشێ‌ ئەلتەرناتیفی دەقی خوێنراوە بێت، لەگەڵ ئەوەشدا خوێنەران پێویستە لەئاستی راڤەكردن و شیكردنەوەی دەقی خوێنراوە دابن و بتوانن ئاسۆی جیاواز بۆ چێژ و جوانی بكەنەوە.
(3)
تۆدۆرۆف لەبارەی مرۆڤ و دنیاوە دەدوێ‌ و پێیوایە لەلایەك قسەكردنی نووسەر لەبارەی خودی خۆیەوە بەشێكی زۆر لە خۆپەرستی تێدایە، ئەو جۆرەش لەقسەكردن تەعبیر لە تاكەكانی نێو كۆمەڵگە ناكات، لەلایەكی دیكەش رەخنەی نوێ‌ تەواو لە فۆڕمگەراییدا ونبووە و رەهەندە مرۆیی و سادەییەكەی خۆی لەدەست داوە، ئەو دوو رەگەزەش لە رەخنەدا بۆ گەیشتن بە خوێنەر بەپێویست دادەنرێت.
تۆدۆرۆف ئەو ئەنانیەتەی نووسەر بە تەنگژەی كرانەوە دەزانێ‌، هەر لەوێشەوە ئەدەب پەیوەندی بە دنیاوە دەپچڕێ‌، ئەوەش بەبڕوای تۆدۆرۆف رووتكردنەوەی ئەدەبە لە مەیلە مرۆییەكان و بەرجەستەكردنی جۆرێكە لە عەدەمییەت.
هەڵبەتە گواستنەوەی دیدی بەرهەم بۆ دیدی وەرگر و كۆی ئەو ماوانەی كە كاری ئەدەبی و هونەری لە دنیا جیا دەكاتەوە و جیاكردنەوەی ئەو دنیایەی كە كاری ئەدەبی قسەی لێدەكات و كاری تێدەكات و ... تێگەیشتنی دەق لە خودی خۆی و بۆ خۆی و كۆی چەمكەكانی دیكە، راستەوخۆ پەیوەندی بە پێشكەوتنەكانی ئەوروپاوە هەیە. بەمانایەكی دیكە هەر یەك لە چەمكەكانی: ئامانجی هونەر لاسایكردنەوە نییە، بەڵكو داهێنانی جوانییە "ڤینكلمان".. زمانی ئەو دیوو واقیع كە ئایندەخوازەكان بەرزییان دەكردەوە... دواتر قسەی فۆرمالیستەكانی رووس بەوەی ئەدەب و هونەر هیچ پەیوەندییەكی بە دنیاوە نییە... مۆفۆلۆژییەكانی ئەڵمانیا و ئەوانەی دوای "مالارمێ‌" كەوتبوون لە فەرەنسا و پێیانوابوو ئەدەب دوورە لە ئایدیۆلۆژیا، هەر لەوێشەوە دەیانویست چەمكی "رەنگدانەوە"ی "ماركس"ی رەت بكەنەوە.... كۆی ئەو دابڕانە یەكلاكەرەوانە پەیوەندی بە تێزەكانی "نیچە"ەوە دەكەن.ii ئەو جۆرەش لە عەدەمییەت بەبڕوای تۆدۆرۆف هەرگیز لە خزمەتی مرۆڤایەتیدا نییە... بەدیوەكەی دیكەش دراسەكردنی پەیوەندی رەگەزەكانی كاری ئەدەبی نابێ‌ لەنێو خۆیدا بێت، بەڵكو پێویستە ئەرزش بۆ سیاقی مێژوویی و ئایدیۆلۆژی و ئیستێتیكی دابنێت، ئەو ئەرزش دانانەش وردبینیەكی زێتر بە ئامرازەكانی راڤەكردنی كاری ئەدەبی و هونەری دەبەخشێ‌ و زێتر لە مانای كار نزیكمان دەكاتەوە.
(4)
وەك دەردەكەوێت تۆدۆرۆف ئەدەبی مۆدێرن لەنێو تۆڕی سیانەی هاوچەرخی (فۆڕمگەرایی، عەدەمییەت، ئەنانییەت)دا دەبینێ‌، بەبڕوای ئەو رەخنەش لە جەوهەری خۆی لایداوە، چونكە لەبری ئەوەی وەسیلەیەك بێ‌ بۆ تێگەیشتن، خۆی كردۆتە ئامانج.
كەواتە تۆدۆرۆف دەیەوێت مەیلی خۆی بۆ ئەدەبی پەتی رابگەیەنێت، كە كۆمەكی ژیانمان دەكات. هەر لەو بۆچوونەشەوە ئەدەب وەك فەلسەفە و زانستە مرۆییەكان، فیكر و مەعریفەیە لەبارەی ئەو دنیایەی كە تێیدا دەژین. ئەو واقیعەی ئەدەبی تێدا دەژی بە هەموو سادەییەوە ئەزموونی مرۆڤایەتیمان نیشان دەدات، بۆیە دەشێ‌ بڵێین: دانتی، سیرڤانتس .... وەك زانایانی گەورەی كۆمەڵایەتی و دەروونی بارێكی مرۆییان بە ئێمە ناساند.
(5)
ئەدەب بەشێوەیەكی جیاواز بەشداری لە تێگەیشتنی دنیادا دەكات، بەڵام وەك "ریتشارد رووتی" دەڵێ‌ لە دەرەوەی حەقیقەت و مەعریفەوە. هەر لەوێشەوە جەخت لەوە دەكاتەوە كە ئەدەب چارەسەری نەزانینمان ناكات، بەڵكو وەك بەڵگەی ملكەچ بوونی خود خۆی دەنوێنێ‌. خوێندنەوەی رۆمانیش لای ئەو وەك خوێندنەوەی بابەتە زانستی و سیاسی و فەلسەفییەكان نییە، بەڵكو بەتەواوی وەك شێوازێكی دیكەی جیاوازی ئەزموون سەیری دەكات، ئەزموونی گەیشتن بە تاكەكانی دیكە... ناسینی كەسایەتی نوێ‌ لەنێو رۆماندا هاوشێوەی گەیشتنە بە كەسایەتی نوێی نێو ژیان، بەڵام لەگەڵ جیاوازییەك، چونكە هەر لە یەكەمجارەوە دەتوانین لە رۆماندا هەموو كارێك لەڕێگەی بكەرەكەیەوە بناسین، هەروەها هەر چەندە ئەو كەسایەتییە لە ئێمە كەمتر نزیك بێت، ئەوەندە ئاسۆمان بەرفرەوان دەكات و دنیامان دەوڵەمەند دەكات.iii
لێرەدا ئەوەی رۆمان پێمان دەڵێت مەعریفەیەكی نوێ‌ نییە، بەڵكو توانایەكە بۆ گەیشتن بە بوونەوەرە جیاوازەكانی دیكە، بۆیە دەكەوێتە نێو ئەخلاقەوە نەك زانست. بەو مانایە ئاسۆی ئەدەب و هونەر حەقیقەت نییە، بەڵكو خۆشەویستییە، جوانترین شێوەی پەیوەندی مرۆیانەیە.
ئەگەر ئێمە وەك تۆدۆرۆف بۆ نامەكانی نێوان "جۆرج ساندا" و "فلۆبیر" بگەڕێینەوە، دوو جۆر لەبیركردنەوە سەرنجمان رادەكێشێ‌، چونكە یەكەمیان دەیەوێ‌ ملكەچی ئەخلاقمان بكات، بەڵام دووەم پەیوەستبوونی بە حەقیقەت رادەگەیەنێت. ساندا بەوە دڵگرانە كە فلۆبیر لە نووسینەكانیدا وەك خۆی دەرناكەوێ‌ بەڵام فلۆبیر دەیەوێ‌ منی نووسەر و منی دەق لێكجیا بكاتەوە. لەو بارەیەوە ساندا لە نامەیەك بۆ فلۆبیر دەڵێ‌: بوونی تۆ زێتر لە ئەدەبەكەتدایە... ئەدەبیش بەڕای ساندا ئامانجی دۆزینەوەی بوونی مرۆڤە، بەڵام بەداخەوە ئەوەی پێی رازی نییە، ونبوونی فلۆبیر نییە لە كارەكانیدا، بەڵكو سرووشتی دەركەوتنی ئەوە و لەو بارەوە دەڵێ‌: من ئەو كەسە ناناسم كە لە نووسینەكانی فلۆبیردا دەردەكەوێت. ئەو قسەكردنەی ساندا لەوێوە دێ‌ كە پێیوایە فەلسەفەیەك نییە، لە رۆحماندا بێ‌ و پڕشنگەكانی دەرنەكەوێ‌!iv
هەڵبەتە تۆدۆرۆف لە نامەكانی ساندا ئەوە بەدەست دەهێنێ‌ كە كتێبەكانی فلۆبیر حەقیقەتی تەواو بەدەستەوە نادەن و دەڵێ‌: من حەز دەكەم مرۆڤ وەك خۆی ببینم، ئەو هاوگونجانەش ئامانجی هونەرە... دواتریش ئەو جیاوازییەی نێوان فلۆبیر و ساندا شیدەكاتەوە بەوەی كە فلۆبیر لە هەوڵی پەیبردن بە ژیانێكی دیكەدایە، ژیانێك كە لەدوای بوونەوەیە، بەڵام ساندا مەیلی بەرەو چێژی دنیاییەوەیە. ئەو جیاوازییەی نێوان فلۆبیر و ساندا جیاوازییەكی فیكرییە، بەڵام دیدیان بۆ ئەدەب لێكنزیكە، بەو مانایەی كە ئەدەب ئەوەیە چۆن باشتر لە بوونی مرۆڤ بگەین. كەواتە ئەدەب نوێنەرایەتی بوونی مرۆیی دەكات و مرۆڤایەتیش كۆی دانەر و خوێنەر لەخۆ دەگرێت.v
 بەڵام شیكردنەوەو رەخنەی ئەدەبی نابێ‌ لە روونكردنەوەی چەمكەكان كورت بكرێتەوە، وەك چۆن هەر تەنها ئەوە نییە دیدی گوتاری ئەوانیدیكە بخاتە روو، بەڵكو ئامانجی شیكردنەوە و رەخنەی ئەدەبی گەیشتنە بە مانا، ئەو مانایەش بەرەو مەعریفەی مرۆییمان دەبات...  كەواتە دراسەكردنی ئەدەب و هونەر واتە دراسەكردنی مرۆڤ و پەیوەندی مرۆڤ و دنیا بە ئەوانیدیكەوە.
بەمجۆرە كاری ئەدەبی بەرهەمهێنانی مانایە. نووسەر بیر دەكاتەوە، ئەركی رەخنەگریش گواستنەوەی ئەو بیركردنەوەیە بۆ زمانێكی هاوبەش و هاوچەرخ. ئەوەی ئەدەب دەخوێنێتەوە و تێدەگات بەرەو پسپۆڕی شیكردنەوەی ئەدەبی ناچێ‌، بەڵكو بەرەو مرۆناسی هەنگاو دەنێت.

سەرچاوەو پەراوێزەكان:
i تزیفیتان تۆدۆرۆف لەساڵی 1939 لەشاری سۆفیای بولگاریا لە دایكبووە، هەر لەساڵی 1963 وڵاتەكەی خۆی جێهێشتووە و وەك كۆچەرێك لە فەرەنسا نیشتەجیێ‌ بووە، بەیەكێك لە پێشەنگەكانی رەخنەی بونیادگەریی و دوای بونیادگەری ناسراوەو زۆر لە رۆلان بارت و ژیرار ژینێت نزیك بووە، بەڵام دواتر گرنگیەكانی خۆی بۆ رەخنەی رۆشنبیریی گواستۆتەوە و ئەمڕۆ بەگشتی بە پێچەوانەی رەخنەی بونیادگەری قسە دەكات، پێیوایە شیكردنەوەی زمانەوانی و فۆڕمگەرایی دەقی ئەدەبی لەبری ئەوەی وەك وەسیلەیەك بۆ تێگەیشتن خۆی بنوێنێ‌ بۆخۆی بۆتە ئامانج,,. لە كتێبی (ئەدەب لە خەتەر دایە/ 2005) جەخت لەو مەسەلانە دەكاتەوە.
٢. تزیفطان گودوروف، الادب فی خطر، ترجمە: عبدالكریم الشرقاوی، دار توبقال للنشر، المغرب، ط1، 2007، ص36، 38، 40.
٣. ه.س.پ. ل٤٧.
٣. ه.س.پ. ل٥٠.
٣. ه.س.پ. ل٥١.