ئەدەب و هونەر ئامانجیان گەیشتن نییە بە حەقیقەت، بەڵكو خۆشەویستییە، درووستكردنی جوانترین شێوەی پەیوەندیكردنی مرۆیانەیە"
بەگوێرەی ئەو بیروباوەڕانەی كە باون، رۆلان بارت بەو شێوەیە پێناسەی دەقی كردووە: كە گوایە دەق ئەو رووە دیارەی كاری ئەدەبییە، یان ئەو تانوپۆیەیە كە لە وشەی ریكوپێك و بەنێویەكداچوو درووست بووە. كاری ئەدەبی دەبێ مانایەكی دیار و تەنیا و پتەو بەدەستەوە بدات. لەبەر ئەوەی وشە و رەوایەتی وشە ئەو جێكارەیە كە هەرگیز ناڕووشێ و ئەو جێگیربووەیە كە ناسڕێتەوە، بۆیە دەبێ ئەو مانایەی كە نووسەر دەیەوێ بە كارە ئەدەبییەكەی ببەخشێ لەپێشدا چاك هەڵیسەنگێنێ و لێكیبداتەوە، چونكە دەق دەبێتە چەكێك لەڕووی بیرچوونەوەو شێواندن و رووگۆڕین، كە ئاخاوتن بۆی هەیە لە دوارۆژدا بەسەریدا بسەپێنێ. بۆیە دەبینین تیۆری دەق پەیوەندییەكی تووندو تۆڵ و مێژوویی تەواوی بە هەندێ لە دەزگاكانی وەكو رێسا و ئەدەب و فێركردن هەیە و دەق لە بەشداریبوون وەك (نووسراوێك) و لە گرێ كۆمەڵایەتیەكان وەك بابەتێكی ئەخلاقی دەبینرێت، كە خۆی لەبەردەم رێز و رەچاوكردندا دەسەپێنێ، سەرەڕای ئەوەی لە بەرانبەردا زمانێكی پڕ بەهای وا دەخاتەوە، كە نەدەپێورێ نە دەتوانرێت دەست بەسەر جەوهەرەكەیدا بگیرێت. ئەو لە دڵنیاییدایە.
لەدوای ئەو هەژانە ئەبستمۆلۆژیانەی لە بواری زانستە پەیوەندارەكان بە ئەدەبەوە روویاندا، وەكو شێوازگەری و شیكردنەوەی گوتار و زمانەوانی رستە و شیكردنەوەی دەروونی، هەروەها ئەو بوارانەی كە لەگەڵ كۆمەڵەی "تیل كیل" لە سیمۆتیكای ئەدەبیدا خۆیان نواند، بەگشتی لەبارەی دەقەوە گەیشتینە تێڕوانینێكی دیكە، بۆ نموونە: لای "رۆلان بارت" تیۆری نوێ بۆ دەق دوورە لە دەسنیشان كردن و سنووردانان، لە لێكنزیكبوونەوەو دەستلێدانەوە نزیكە. ئەوەی دووەمیشیان هەر بە مەجازی دەمێنێتەوە. هەموو ئەوانەش لەسەر نەتوانینی پێناسەكردنی دەق دەوەستێ، چونكە دەق هەر بۆچوون نییە (قەڵەمیش لەبری ئەوەی پێناسەی دەق بنووسێ، گوتار دەربارەی دەق دەنووسێت، ئەویش خۆی لەخۆیدا دەبێتە دەق، بەپێی دەق و كاتێك كە دەق خۆی وەك ئەو بۆشاییە كۆمەڵایەتییە دەنوێنێ، كە نە هیچ زمانێك لە هێمنیدا و نە هیچ خودێكیش وەكو داوەر و گەورە و بەرێز و شیكەرەوە و رێنیشاندەر و لێكهەڵوەشێنەر بەجێدەهێلێ، ئیتر دەگەینە ئەوەی كە تیۆری دەق لەگەڵ پرۆسیسەكردنی نووسیندا نەبێ لەگەڵ چیتردا یەكناگرێتەوە). چەمكی مەجازی دەق لای بارت پشت بەو بەراودكاریانە دەبەستێت كە (میتۆد، خوێندنەوە، رەگەز، دەلیل، فرەیی، تەكنۆلۆژیا، چێژ) لەخۆ دەگرێت.
1- میتۆد:
لە میتۆددا جیاوازی نێوان "دەق" و "كاری ئەدەبی" هەتا ئەگەر بەگوێرەی بەهاش بێت، نە جیاوازییەكی ماددییە، نە كاتییە. چونكە كارە كۆنەكان بەزۆری دەتوانرێ بە دەق ناو بنرێن. بەڵام گەلێجاران كاری ئەدەبی نوێ لەگەڵ دەق یەكناگرێتەوە. جیاوازی نێوانیشیان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە كارەكە بۆخۆی پارچەیەكە لە ماددە، كەچی دەق بوارێكی میتۆدییە: یەكەمییان بەردەست دەكەوێ، دووەمییان بەر زمان.
2- رەگەز:
جیاوازی نێوان دەق و كار ناچێتە نێو رێزكردنێكی هەڕەمییەوە، یان ئەدەبی باش و ئەدەبی خراپ. هەروەك چۆن ناچێتە خانەی دابەشكردنی رەگەزەكانی شیعر و رۆمان و شانۆ... ئەوەی كە دەق دیاری دەكات بەپێچەوانەی كاری ئەدەبییەوە، ئەو لێكترازانەیە كە "دریدا" تووشی دەبێ. واتە لێكترازانی بیری بەكارهێنراو و بەربڵاو، لێكترازانی خودی بكەر هەروەها لێكترازانی لەرزۆك و تووندوتۆڵی بكەر لەسەر جوگرافیای لاپەڕەدا. سەرەڕای لێكترازانی خودی زمان و لێكهەڵوەشانەوەی پێوەرەكانی. ئەو لێكترازانانەش خۆی لە خۆیدا گیروگرفتی پۆلینكاری دەخولقێنن... لەبەر ئەوەی دەق بەردەوام هەوڵی راكردن لە چوارچێوەكان دەدات، بەدیوەكەی دیكەش چێژ و خۆشی لە رەتكردنەوەی تەقلید و كاوێژكاری وەردەگرێ و دەبێتە هاوڕێی شۆك و هەژان و بەربڵاوبوون و رەتكردنەوەی هەموو زۆركارییەك بە تایبەتی ئەوانەی پەیوەندییان بە ئاستی پێكهاتەی زمانەوانییەوە هەیە.
3- دەلیل:
بارت پێیوایە كە كار، بەرهەمی ئەدەبی دەئاخنێتە نێوان دوو مەدلولەوە: فیۆلۆژی "ئاشكرا" و ئەویتریشیان "شاراوە". بەڵام دەق جگە لەو مانایەی كە بەرەو بیرۆكەی یاری پێكردن و پووچگەرایی دەچێ، هیچ بوارێكی دیكەی نییە. ئەو بیرۆكەیە دەق لە لۆژیكی تێگەیشتن رزگار دەكات و دەیخاتە ژێر ركێفی لۆژیكی ئیدیۆمەوە. كەواتە دەق هێلەكانی تێگەیشتن ناكێشێ هەر تەنها هێلەكانی قەبارە نەبێت، هێلەكانی قەبارەش ئاماژە بە دەلالەت ناكات، بەڵكو دەبێتە بونیادتنەری خاڵی نەبوون، ئەویش بەهۆی ئەو توانا رەمزییانەی كە دەق لە پێچەكانییەوە لەخۆی گرتووە، واتە بەهۆی زۆربوون و فرەیی مانا لەنێو دەق، نەك بە تەنیا وێنە.
4- فرەیی:
لەبارەی فرەییەوە بارت دەڵێ: كاری تاك سرووتی، لەگەڵ دەق پێچەوانە و دژ دەكەوێتەوە. لەبەر ئەوەی دەق فرەییە، بۆیە لەسەر ئاستی بۆچوون و فیكر، فرەیی دەخولقێنێ و فرەییش بۆخۆی سرووشت و بونیادی دەقە. لێرەدا دەق چەند مانایەكی جیاواز لەخۆ دەگرێ نەك چەند مانایەكی وێكچوو. هەر لەبەر هەندێ لە تواناماندا نییە دەق بخەینە ژێر ركێفی خۆمانەوە، وك چۆن دەمانەوێ راڤەی بكەین و راڤەكانی خۆمانی بەسەردا بسەپێینین. كەواتە بۆ راڤەكردنی دەق هیچ رێگەیەكمان لەپێشدا نییە، جگە لە تەقاندنەوەی دەق نەبێ (بۆیە كۆمەڵگەكان هەرچەند بیری لێبكەنەوەو بڕیاری لەسەر بدەن، ئەو ناگیرێ و هەمیشە بەنێویاندا رەتدەبێ و لێیان تێدەپەڕێ) هەر ئەوەشە وا لە دەق دەكات بە نەمری بمێنێتەوە، چونكە دەق بە تەنیا یەك مانا ناسەپێنێتە سەر خەڵكانێكی جۆراوجۆر، بەڵكو چەندین مانای جۆراوجۆر دەخاتە بەردەم تاكە كەسێ. كەواتە دەق لەگەڵ كاری ئەدەبی و فەلسەفە تاك لایەنەكاندا لە دژایەتییەكی جەوهەری دایە. دەق جێبەجێكراو و ئامادەكراو و كۆتاییدار و لە قوتوكراو نییە.
5- رەگەز:
ئەو كارە ئەدەبییەی كە دەكەوێتە بەر دەستمان بە جیهانەوە بەندە و لەو رێگەیەشەوە نووسەر كارەكەی بەدەست دەهێنێ، ئەوەش ئەوە ناگەیەنێ كە خوێندنەوە بخرێتە نێو قالبی رێزگرتنی ئەو مانایەی كە نووسەر مەبەستیەتی، چونكە ئەوەیان دژی نوێخوازی دەوەستێ. بەڵام دەق شۆڕش بەسەر ئەدەبدا بەرپا دەكات، زمانی نووسەر تێكدەشكێنێ و دووبارە دابەشی دەكاتەوە و دایدەڕێژێتەوە، وەك چۆن نووسەر ئەو كارە لەگەڵ جیهاندا دەكات. بەڵام لە دەقدا نووسەر بوونی نییە، تەنها ساتی بەرهەمهێنان نەبێ، نەك ساتی كۆتایی بەرهەمەكە (ئەو شتەی كە مەسەلەی راستگۆیی و بڕوای ئەخلاقی ئەدەبی، ئاشكرا دەكات). ئەو نووسەرەی یان ئەو "من"ەی كە دەق دەنووسێ وەكو بارت دەڵێ: جگە لە منێكی وەرەقەیی، چیتر نییە.
6- خوێندنەوە:
ئەو خوێندنەوەیەی بەكاری ئەدەبییەوە پەیوەستە، بۆ خوێنەر ئیستهلاكی و گرێدراوە بە حەرفییەتی دەق و ماناكەیەوە و كارە ئەدەبییەكە بۆی نییە رۆڵی دەق وازی بكات. لە روانگەیەكی دیكەوە دەق خوێندنەوەیەكی بەرهەمهێنەری بنەڕەتییە لە پێگەیاندن و گۆڕینی خوێنەر بۆ نووسەر، ئەویش كاتێك بەرهەمی ئەو دەقە لە رێگەی هەڵوەشاندنەوە و وەرگرتنی پۆزەتیفانەوە بۆ بەرژەوەندی خۆی دەگەڕێتەوە.
7- چێژ:
چێژ بە پێچەوانەی كاری ئەدەبی ئیستهلاكییەوە بە پەیوەندییەكی تووند و تۆڵەوە بە دەقەوە گرێدراوە. دەقیش لە هەموو لایەكەوە بە چێژەوە دەلكێ. تەنانەت هێندێجاران چێژ دەبێتە هۆی ژیاندنەوەی دەق، ئەویش لە رێگەی بەرزەك و یاری كردن بە وشە و فرە دەلالییەوە، كە هۆكارێكی بنەڕەتی ئەو ژیاندنەوەیە... رۆڵ و پەیوەندی نێوان نووسەر و خوێنەر (نووسین و خوێندنەوە) هەڵدەگێڕنەوە، تا ئەو سنوورەی كە تیۆری دەق و چێژی دەق دەبنە دژی زانست و راپۆرتكارییەكانی زانست.