لەم سەردەمی بەجیهانی بوونەدا كوا شتێك ماوەتەوە جێگەی دڵخۆشی و چیژی تایبەت بێت بۆ ناوەوەی ڕۆح و بۆ دەروون و ویژدان؟...، كوا لەكام دەڤەر و لەكام جێگا چیرۆكە هەواڵێك یاخود هەر هیچ نەبێت ڕاپۆرتێك لەسەر بەها جوانەكانی عەشق و پەیوەندییە ڕۆحییەكانی مرۆڤ دەبیسترێت یان دەنووسرێت؟ بەڵكو لەسایەی پێشكەوتنەكانی سەردەمدا واخەریكە مرۆڤایەتی وایلێدێت كە بڕوا كردن بەهەبوونی بەشێك لە بونیاتی مرۆڤدا كەناوی (ڕۆح)ـە ئەستەمە و خەریكە قوتابخانە فیكرییەكان درووست دەبنەوە لەبۆ گفتوگۆكردنی بوون و نەبوونی ئەو بەشە، لەكاتێكدا تەواوی بەرهەمەكانی خەیاڵ و فیكر و ئاینەكان بەشێوەیەكی گشتی ئامادەكردن و زەمینەخۆشكردنە بۆ درووستبوونی فەزایەكی ئارام و تەندرووست تا ڕۆح لەسایەیدا هەست بەئاسوودەیی بكات، بەڵام وادیارە لەڕووی قۆناغبەندی و لەڕووی تێپەڕاندنی زەمەنەكاندا گەیشتووینەتە ئەو سەردەمەی كە دەبێت مرۆڤەكان تێكڕا كار و ئاكارەكانیان تێكەڵ بەیەكتر بكرێت و جیهانی ماددییەت و بەرجەستەیی سەرتاپای بونیاد و دامەزراوەكانی ژیان بگرێتەوە، ئەگینا لەم نێوەندەدا بۆچی گشتگیرییەكی یەك چەشنی بوونی هەیە لە جۆری ژیانكردن و بەدیاردەكردنی مۆدێلە بێ‌ بنەماكان؟.
لەڕاستیدا ئەوەی جێگای ئاماژەبۆكردنە و دەمانەوێت قسەیەكی لەبارەوە بكەین نەمان و گەڕانەوەی خەسڵەتە بنەڕەتییەكانی عەشقە بۆ عەدەم وەدواتریش پەراوێزخستنی تێكڕا ناوەڕۆكی ئەو چەمكەیە كەلە ناودا وێنایەكی سەرسوڕهێنەری هەیە بەڵام گەر چاوی خۆمانی لەئاستدا كوێرنەكەین و بڕوانینە ناوەوە و كرۆكی ئەوا تێدەگەین كە نەوەك هەر مانای لەدەست داوە بەڵكو بارێكی نەرێنی ترمان تووش دەبێت كەئەویش پووكانەوە و نەمانی یەكجاری زاراوەی (عەشق)ـە یاخود لەوەش خراپتر ئەوەیە كە لەلای زۆربەی مرۆڤەكان ئەم دەستەواژە و گوزارانە شتگەلێكی ناباشن و مرۆڤ تووشی هەڵدێران دەكەن و وادەكەن ئەو خانانەی كە دەبێت لە (ئەهریمەنی) بشارینەوە دواجار ئازاد دەبن و دەمانبەن بەرەو غەزەبەكانی خودا...، هەڵبەت ئەم لێكدانەوەیە بەجۆرێك لە جۆرەكان لەجێی خۆیدایە، بەڵام مەبەست لەباسكردن و ورژاندنی گوزارشتێكی لەوجۆرە بەو مانایەدێت كە ڕاستە گەر بگووترێت ئەو چەمكەی باسمانكرد وەك زۆربەی شتەكانی دیكە تووشی قۆناغێكی تەواو خراپ هاتووە و ئەسڵی مانا و خودێتی خۆی لەدەست داوە، كەواتە ئەوە شتێكی بڕاوە و بێ‌ دوودڵییە كە لەم سەردەمی تەكنەلۆژیا و لەم سەردەمی گڵۆباڵەدا تەواو مرۆڤایەتی لە قەیرانی پەراوێزبوونی ڕۆحدا و لە قەیرانی بەها جوانەكانی عەشق و چەندان شتگەلی دیكە كە زۆر بەڕوونی دیارن، هاوكات هێنانە پێشەوەی دۆخی ماددی و چەندین شت كە زۆر برادەرن لەگەڵ مۆدێل و ماددەدا...، ئەگینا بۆچی كیژەكانمان لەكاتی خوازبێنی كردنیاندا بەرلەهەموو جوانییە شاراوەكان و ڕووخسارە ناوەكییەكان بەشوێن مۆدێلی ماشین و بەشوێن ڕەنگی ڤێلا و بەرزی باڵەخانەكان و مۆدێلی جلوبەرگەكانی و ژمارە زۆری مسقاڵەكانی ئەو زێڕەی بڕیاری لەسەردەدرێت بۆیبكرێت دەگەڕێت؟ یان كوا بایەخ دراوە بە بیر و چۆنێتی مامەڵەكردن و ڕووی ناوەوەی ئینسانەكان... هاوكات لەملاشەوە بەجۆرێكی دیكە ئەو جەحێڵانەی وڵات كە نیشتیمان چاوی لە دەستیانە توخودا با خۆیان شاهیدبن كەی مەبەستیان بووە ئەوەی دەیخوازن لەبری ڕوخسار و جوانی جەستە و مەستی چاو...هتد پرسیار لەوە بكەن ئەم شۆخەی دەیانەوێت بیخوازن تاچەند ئاشنایەتی لەگەڵ (كانت و كامۆ و سارتەر و ڕۆبەرت شۆمان و بەرناردشۆ و كلۆید مۆنیە)ـدا هەیە، هەرچەندە ئەوەی باسمانكرد بەومانایە نایەت كە دەمانەوێت پێوەرە ئاینی و كلتوورییە جوانەكان بشكێنین بەڵكو پڕاوپڕ دەمانەوێت باس لە جیهانێك بكەین كە زۆر ونە و لەنێویدا دەژین، دەمانەوێت ئەو مەرگەساتی عەشقە بەیانكەین كە وەزیفەی ڕۆح لە كایەكەی دەركراوە و فڕێدراوەتە دەرەوەی ئەو دامەزراوە سروشتییە.
لێرەوە گەر ئاوەڕێك لەڕابردووی مرۆڤایەتی بدەینەوە و بەوردی بەراوردێك بكەین لەنێوان هەڵگرانی چەمكی عەشق لەڕابردوودا و لەم سەردەمەشدا ئەوا بەجۆرێك لە جۆرەكان زیاتر شتەكانمان بۆ ڕووندەبێتەوە و زۆرتر تێدەگەین كە لە چ دۆخێكداین..، چونكە ئەستمە بەبێ‌ گەڕانەوە بۆ ڕابردوو لە ئێستامان تێبگەین، بۆیە لەم بارەدا باس لەچەند نموونەیەكی دیاری عەشقی شاعیر و نووسەران دەكەین كە چۆن مامەڵەیان كردووە لەگەڵ زاراوەی عەشق و خۆشەویستیدا، ئەوەتا خاتوو (مەی زیادە) لەنامەیەكیدا كەبۆ جوبران خەلیل جوبرانی نووسیوە دەڵێت"جوبران! ئەم هەموو لاپەڕەیەم نووسییەوە تاكو وشەی خۆشەویستی دەرخەم"(1) لێرەدا مەی زیادە پڕاوپڕ جەنگاوە لەگەڵ خەیاڵ و بیری خۆیدا تابتوانێت وشەی خۆشەویستی وێنابكات بۆ ئازیزەكەی، چونكە ئەو وەك كچە شاعیرێك تێگەیشتووە لە گەورەیی و مەزنی خۆشەویستی، بۆیە بەوچەشنە شەرمن و لاواز دەردەكەوێت لەئاست ئەو چەمكەدا، یاخود ئەوە مانای تەواوی خۆشەویستی و عەشقە كە دەبێت ئێمە وەك مرۆڤ تێیبگەین و بەشوێنیدا بڕۆین، ئەگینا لەكام حاڵەتی لۆژیكدا شتێك هەیە بەناوی گونجاندن لەگەڵ وەها بابەتێكی گرنگ و بێ‌ وێنەدا، یان كچە شاعیری ئێرانی (فروغ فەڕوخزاد) كە لەتەواوی نامەكانیدا بەدەرلەوەی باس لە سۆز و عەشقی خۆی دەكات بۆ (پەروێز)ی خۆشەویستی باسیشی لە گەورەیی عەشق و خۆشەویستی كردووە، هاوكات ئەو كاردانەوانەی كە بەهۆی عەشقەوە تووشی بووە و دواجار كاریگەری داناوە لەسەر فیكر و ئەندێشەی بەتەواوی لەنامەكانیدا باسی كردوون وەك لە نامەیەكیدا كە باس لە تاقیكردنەوەی باوكی دەكات و دەیەوێت توانا و پیاوەتی پەروێزی بۆڕونبێتەوە، ئەویش داواكاری زەماوەندە بۆ كچەكەی بەڵام فروغ لەو نامەیەیدا ڕوونیكردۆتەوە، دەڵێت"بەداخەوە كە ئیختیار لەدەستی خۆمدا نیە، ئەگینا پێم دەسەلماندیت كە ماددە لای من هیچ نرخ و بەهایەكی نیە و هیچكات بەختەوەری خۆم ناكەمە قوربانی پارە. تۆ بۆمن لە ملیۆنەها پارە زیاتری."(2)، ئەو لەو ڕوانگە ئەدەبی و ناسكەی خۆیەوە بەو چەشنە گوزارشتی خۆی دەكات بۆ خۆشەویستەكەی كە لە بنەڕەتیشدا هاوكێشەكانی عەشق هەر بەو خەسڵەت و گریمانانە شیكار دەبن، كەواتە لێرەوەیە تێدەگەین عەشق فۆڕمێكی دامەزراوە و چەندان پەنجەرە و دەلاقەی هەیە كەلێوە بڕوانین، بەڵام لەهەركامیانەوە تەماشاكەین دواجار تێدەگەین ئەوە عەشقە سروشتێكی تایبەت و دانسقەی هەیە و هەر دەچێتەوە سەرچاوەیەك كە عەشقە، بەڵام ئەوە هەڵسوڕاوانی ئەو چەمكەیە كە تووشی نالەباری و نابووتی دەكەن...، هەرچەندە لێرەدا گومانێك دێتەپێش كەئەویش جیاوازی ئەزموون و قۆناغبەندی خودی مرۆڤەكانە، یان گەر ڕوونتر بڵێین مرۆڤەكان جیاوازییەكی تەواو لەنێوانیاندا هەیە و ناكرێت سەرجەم مرۆڤایەتی لەڕوانگەی شاعیرێكەوە لە عەشق بڕوانێت یان شاعیرانە باس لە عەشق بكات، بەڵام خۆقسەی ئێمە لەسەر ئەوەنیە بەڵكو دەمانەوێت بگەینە ئەو دەرەنجامەی كە تێبگەین عەشق تەنها دەبێت لەڕوانگە و دیدی عەشق خۆیەوە تەماشا بكرێت، ئەگینا دواجار كەلێنمان خستۆتە خودی ئەو چەمكەوە.
ئێمە كەباس لەو نموونە تایبەت و داسقانەی عەشق دەكەین مەبەستمانە ئەوە حاڵە ڕونكەینەوە كە دەبێت عەشق تەنها وەك خۆی مامەڵەی لەگەڵدابكرێت ئەگینا تووشی شپرزەیی و پەرتەوازەییەك دەبێت كە مەحاڵە جیاكارییەكان لەپاش ونبوونی ماناكانی، ئەستەمە چێژ لەپاش نەمانی واتای (عەشق) دژوارە ئاسودەیی لەدوای ڕوشانی بەهاكانی، بۆیە زۆر گرنگە بڕوا بەوە بهێنین كە بە هیچ یاسایەك ناتوانرێت مامەڵە لەگەڵ عەشقدا بكرێت تەنها بەو یاسا سروشتی و تایبەتانەی خۆی نەبێت كە بەجۆرێك لە جۆرەكان بۆنی بێ‌ كۆتاییان لێدێ‌.
پاولۆ كۆیلۆ دەڵێت" ئێرەیی ریسواترین هەستە كە مرۆڤەكان دەتوانن هەڵگری بن و هەمیشە لەبۆسەی نابوت كردنی هەركارێكی خەڵكی ترە، بگرە بەرژەوەندی ئێمەشی تێدابێت، تاكە ڕێیەك بۆئەوەی لەئێرەیی ڕزگارمان بێت، وردبوونە لەتواناكانی عەشق"(3)، گەر بەسەرنجەوە تەماشای ئەم چەند دێڕە بكەین تێدەگەین گەربێت و چەمكی عەشق وەك خۆی مامەڵەی لەگەڵدابكرێت، گەربێت و حەقبدرێتە تەواوی واتاكانی، ئەوا نەك چێژی تەواو دەبرێت لێی بەڵكو دەكرێت بەكاربهێنرێت بۆ ڕزگاربوون لەو نابووتیانەی تووشمان دەبن، دەكرێت زۆربەی بارە ناجێگیر و ئیفلیجەكانی پێ‌ ڕێكبكەینەوە، بەڵام بەو مەرجەی لەواتا بنەڕەتییەكانی عەشق گەیشتبین.
ئەوەی لەسەرەوە باسمانكرد دوانێكی خێرابوو لەبارەی هەنووكەی عەشق و چەند نموونەیەك لەو كەسایەتیانەی كەتوانیویانە لەبەشێكی گەورەی عەشق بگەن...بەڵام زۆر باش دەبێت كە باس لە داستاتێكی ڕاستەقینەی عەشق بكەین، باس لە كەسایەتییەكی زۆر بلیمەت بكەین كەهێند كاریگەری عەشقی لەسەربووە توانیویەتی لەمێژووی مرۆڤایەتیدا وەك پاڵەوانێكی نەمری نێو عەشق بمێنێتەوە ئەویش خاتوو (ئۆڵگا كنیپەر)ە كەیەكێك بووە لە ئەندامەكانی تیپی شانۆی (مۆسكۆ) و خۆشەویستی گەورە شانۆنوس و چیرۆكنوسی ڕوسی (ئانتۆن چیخۆف) بووە...، ئەگەر بێت و باس لە پەیوەندی نێوان ئەم دوو كەسایەتییە بكەین ئەوا زۆر دەبات یان خودی ئەو پەیوەندییەیان دەكرێت توێژینەوەی لەبارەوە بكرێت، بەڵام دەتوانین گەشتێكی خێرا بكەین بەنێو بیر و كەسایەتیان كەخودی چیرۆكی ژیانیان ئەوەندە مەزنە دەكرێت بەردەوام بەنموونە بێ‌ وێنەكانی مرۆڤدۆستی و عەشقناسییەوە بهێنرێنەوە، بەتایبەت خاتوو ئۆڵگا چونكە گەر لە ژیانی ئەو دوو بلیمەتە وردبینەوە هەست بەو گەورەییەی ئۆڵگا دەكەین لەبەرئەوەی توانیویەتی بەتەواوی هەڵگری واتاكانی عەشق بێت و بگرە زیاتریش چونكە بەردەوام لەنامەكانیدا بەزمانێكی تەواو مرۆڤدۆستی و عاشقانەوە دەدوێت بۆ چیخۆف لەگەڵ ئەوەشدا هەرچەندە زانیویەتی خۆشەویستەكەی (چیخۆف) گرفتارە بە بەنەخۆشی (سیل) بەڵام ئەو ئاشنایەتییەی كەهەیبووە لەگەڵ عەشق و گەورەیی كەسایەتی چیخۆف دا یاخود ئەو تێگەیشتنە بنچینەییە كە بۆ عەشق هەیبووە وایكردووە نەوەك هەر تەنها بە عەشقی ئازیزەكەی ڕازیبێت بەڵكو گەر بڕوانینە ژیانیان دەبینین چیخۆف تەنها چەند ساڵێك دەتوانێت لەگەڵ كنیپەردا بژی لەبەرئەوەی بەهۆی نەخۆشییەكەیەوە دەمرێت و ماڵئاوای لە ژیانی بێڕەحم دەكات، بەڵام ئەوەی گرنگە و بۆتە هۆی بلیمەتی ئۆڵگا كنیپەر ئەوەیە كە لەپاش مەرگی چیخۆف نزیكەی پەنجا و پێنج ساڵ دەژی و هەرگیز شوی نەكردۆتەوە!!.
نموونەیەكی لەو چەشنە كەلەم نووسینەماندا هێناومانەتەوە وادەكات خێراتر لەو بەراوردە بگەین كە بوونی هەیە لەنێوان ئێستا و سەدەكانی ڕابردوودا، لەنێوان ئێستایەك كە عەشق چواردەوری گیراوە بە شتگەلانێك خەریكە دەخنكێت و ڕابردوویەك كە مرۆڤەكان توانیویانە تاڕێژەیەكی زۆر واتا بگەڕێننەوە بۆ عەشق...لەگەڵ ئەوەی باسمان لە بلیمەتی كنیپەر كرد كە ئەكتەرێكی شانۆ بووە، بەڵام لەم سەردەمەدا و لەنێو ئەم پێشكەوتنی زانست و هونەر و جوانكاریانەی ژیاندا كەچی هێشتاكە ئێمە دۆڕاو دەردەكەوین چونكە گەر تەماشای دەوروبەر كەین كەچۆن دەڕواننە ژیان و عەشق ئەوا پێویست بە نموونە هەنووكەییەكان ناكات تا تێبگەین لە چ بارودۆخێكدان، چونكە هەتا گەر لە هونەرمەند و چینەكانی سەرەوەی كۆمەڵگەوە بڕوانین زیاتر و زیاتر بێ‌ واتایی عەشق دەردەكەوێت، وەك لە گۆڤار و میدیاكانی ڕاگەیاندندا هەواڵە گەرم و گوڕەكان دەبیستین و دەبینین كە چۆن پاش مەرگی هاوسەركانیان خێرا لە گەڕاندان تائەوەی یەكێك لەو باشتر بدۆزنەوە، دواتریش زۆر بەشانازییەوە جاڕی ئەوەدەدەن كە ئەمەیان زۆر لەوی پێشتر باشترە، لێرەوەیە واتای ئەو بەراوردە دەردەكەوێت كە مەبەستمانە ئەویش بە تێڕامان لە كەسایەتییەكانی ڕابردوو و ئێستا... هەڵبەت بۆیە نموونە نەرێنییەكانی هەنووكە بەڕوونی باس ناكەین دەبێتە هۆی وروژاندنی دەروونی بڕێك لە هونەرمەند و كەسایەتییەكانی سەرەوەی كۆمەڵگا، كەلەڕوو ئەخلاقیاتی نووسینەوە گونجاوترە لەپاش مەرگیان بەنموونە بەدەكانی عەشق بهێنرێنەوە.
لێرەوە دەگەینە ئەو ئەنجامەی:
* عەشق پەیوەندی نیە بە پلەبەندی كەسایەتییەكانەوە، واتە دەكرێت مرۆڤەكان لە هەر ئاستێكی كۆمەڵگەدابن لە واتا مەزنەكانی عەشق بگەن و لەژیانی واقیعدا بەرجەستەی كەن.
* شێواندنی واتا و وێناكانی عەشق دەكرێت مرۆڤەكان لە هەر ئاستێكی كۆمەڵگەدابن ببنە هۆی داڕوخانی تەلارەكانی عەشق و ڕوشانی بەهاكانی.
* لێرەوە تێدەگەین دەبێت ئەو دیدگا سەرەتایی و بنەڕەتیانە بێنینە پێشچاومان كە عەشق تەواو لە چوارچێوە و سنوورەكانی خۆیدا ئازادە، لەبەرئەوەی گەر بێت و عەشق پەلكێشی دەڤەرەكانی دیكە بكەین ئەوا هیچمان نەكردووە جگە لە كوشتنی عەشق، چونكە عەشق تەنها بەو هەوایە دەژی كەلە سەرەتای بونیاتی خۆیەوە بوونی هەیە.
* ئەستەمە سەركەوتن لە پیشە و كایەكانی ژیاندا بەبێ‌ بوونی عەشق.
* لەگەڵ هەموو ئەو دەرەنجامانەشدا دەبێت بڕوا بەوەبهێنین كە گۆڕان و نەمانی جوانییەكان و ڕەوتی عەشق لەنێو مرۆڤەكاندا بەدەرلەوەی كەمتەرخەمی هەڵسوڕاوانی پێوەدیارە هاوكات هۆكارێكی زۆر گرنگ بەشداریكردووە لەو بارە ناباشەی دروستبووە ئەویش مەسەلەی جیهانگیرییە بەهەموو خاڵەكانیەوە بەتایبەت (پێشكەوتنەكانی تەكنۆلۆژیا) كە هۆیەكە كاریگەرییەكی زۆر بەهێزی هەیە بەسەر گشت كایەكانی ژیانەوە و دەكرێت هەموو بابەتە مرۆییەكان بدرێنە بەر توێژینەوە.
 
 
پەراوێز: 
1) نامەكانی جوبران خەلیل جوبران بۆ خاتوو مەی زیادە، بڵێسەی شین، و:لەعەرەبیەوە ئەرسەلان ئەردەڵانی، چاپی یەكەم، سلێمانی-2010، ل:111.
2) نامەكانی فروغ فەڕوخزادی شاعیر بۆ پەروێز شاپوری هاوسەری، یەكەمین ترپە عاشقانەكانی دڵم، و: رەووف بێگەرد و شەیدا سەلاح، ل:49.
3) پاولۆ كۆیلۆ، نامەیەك دەربارەی عیشق، جوانترین بەهرە، و:لەفارسیەوە: عمران هاواری، چاپخانەی هەمیشە-2004، ل:42.
 
سەرچاوە:
1- نامەكانی جوبران خەلیل جوبران بۆ خاتوو مەی زیادە، بڵێسەی شین، و:لەعەرەبیەوە ئەرسەلان ئەردەڵانی، چاپی یەكەم، سلێمانی-2010. 
2- نامەكانی فروغ فەڕوخزادی شاعیر بۆ پەروێز شاپوری هاوسەری، یەكەمین ترپە عاشقانەكانی دڵم، و: رەووف بێگەرد و شەیدا سەلاح.
3- پاولۆ كۆیلۆ، نامەیەك دەربارەی عیشق، جوانترین بەهرە، و:لەفارسیەوە: عمران هاواری، چاپخانەی هەمیشە-2004.
4- نامەی خۆشەویستی نێوان ئانتۆن چیخۆف و ئۆڵگا كنیپەر، دڵدارە هەرە ئازیزەكەم، و:لەفارسییەوە:رەووف بێگەرد، چاپی یەكەم-سلێمانی-2008.
5- ناودارانی ئەدەب، و:حەمەكەریم عارف، چاپی یەكەم-دهۆك-2009،