بەشی یەكەم
بۆچی دەمرین ؟ مردن چیە؟ بوونی ئێمە بۆچی وابەستەی مردن كراوە؟ بۆچی مردن گەیشتنی خانەكانی مرۆڤە بە حاڵەتی تازە نەبوونەوە.... ئایا لە پاش مردن دەشێ تەنها دەنگی مرۆڤ لە گەردووندا بمێنێتەوە و بۆ هەتا هەتایە بەرەڵا بێت یا شتێكی دیكە هەیە و ئێمە هێشتا نایزانین؟ ئێمە وەزیفەیەكی بایۆلۆژی ئەنجام دەدەین كە سروشت پێمانی بەخشیوە و چۆن ژیانمان لە سروشتدا دەست كەوتووە ئاواش سروشت لێمانی دەسەنێتەوە پاش ئەنجام دانی وەزیفە بایۆلۆژیەكانمان. یاخود بۆ وەزیفەیەكی ڕەوشتی هاتووینەتەوە بوونەوە؟
لە ڕووە تیۆلۆژیەكەوەی مردن بەجێهێنانی وەزیفەیەكی خوداییە كە زیندووبوونەوەی تێدایە، كە مرۆڤ نامرێ و خاوەنی ئەو ڕوحەیە كە زیندوو دەبێتەوە، مرۆڤ بۆی هەیە بە شێوەی جیاواز زیندوو بێتەوە.، بوونی ئێمەش وابەستەی مردن كراوە چونكە ئێمە لە ئەزموونێكی ژیانی و ویژدانیی خوداییداین ولە پاش زیندووكردنەوەمان كارەكانمان هەڵدەسەنگێندرێن. لە پاش مردن ئێمە ڕوحمان زیندوو دەبێتەوە و هەموو مرۆڤێك ڕوحێكی هەیە كە بە هۆیەوە زیندوو دەكرێتەوە.
ئەم وەڵامە زانستی وتیۆلۆژیانە هەموو دەرگاكانی بیركردنەوەی مرۆڤ بەرەو یەك ئاراستەی بیركردنەوە دەبەن بە بێ ئەوەی باوەڕو ئارامیەكی زەینی و دەروونیی پێ ببەخشن، چونكە مرۆڤ لە ناخی هەرە قووڵیدا دەنگێكی نهێنی هەیە كە ئاخاوتنی لە گەڵ دەكات وپێی دەڵێ شتێك هەیە لە ژیان و بوونی تۆ كە نایزانی وناتوانی لێی بگەی. تۆش هێشتا نە بە عەقڵ و نە بە باوەڕە گیانیەكانت توانای ئەوەت نییە لە مردن ونهێنی و ڕاستیەكانی بگەی، چونكە سنوورەكانی بیركردنەوە و مافەكانی تۆ لە مردن لەم سنوورانە زیاتر تێپەڕ نابن.
ئەم شیكردنەوە تیۆری وفەلسەفیانە هەوڵێكن بۆ خوێندنەوەیەكی دیكە لە مردن، كە تیایدا تەنها مەبەستمان وردبوونەوەیە لە مردن و بەس. وردبوونەوەیە لە ساتێكی زۆر تراژیدیی مرۆڤ. لەو ڕوانگەیەوەی بیركردنەوە سنووری بۆ نییەو لە هەموو ڕوویەكەوە بیركردنەوە لە مردن هەمیشە گرفتارێكی ڕووحی بووە زیاتر لەوەی گرفتێكی زانستی بێت. چونكە لە زانستدا هەموو بیركردنەوەیەك دەوەستێ، كاتێك دەگەینە ئەو ڕاستیەی كە مردن وەزیفەیەكی بایۆلۆژی و فیزیاییە،
تەبایی مردن و بوونی شتەكان
.................................................
جەستەی مرۆڤ خۆی لە خۆیدا بەهایەكی بە مردن بەخشیوە و لە بوونی خۆیدا كردوویەتییە خەسڵەتێكی گەوهەریی بوونی خۆی، واتە ناتوانین پێشبینی ئەوە بكەین كە مردن دابڕاوە لە جەستەی مرۆڤ بەڵكو تەبایی بوونێكی هاوبوونی لە نێوان جەستەو مردندا هەیە، لەم ڕووەوە مردن تەواوكردنی وەزیفەیە، نەك تەواوكردنی خودی دەوری مردن خۆی، واتە مردن دیاردەیەكی سەربەخۆی بوون نییە كە لە پێكهات وكارتێكردنی خۆیدا وەكو بوونێكی سەربەخۆ بەرامبەر شتەكانی دیكە هاتبێتە بوونەوە، بەمەش ئەگەر وەكو وەزیفەیەكی بایۆلۆژی سەیری مردن بكەین لەم ڕوەوە، ئەو ڕاستیە ئاشكرایە هەموو بوونە جیاوازەكانی بوون گەوهەری وەزیفەی مردنیان لە خۆیاندا هەڵگرتووە و وابەستەی هەموو بوونێك بووە، هەر بۆیە مردن بە مانا فەلسەفیەكەی پاراستنی مێژووی زەمەنیی بوونە، كە تەبایە لە گەڵ مێژووی زەمەنیی جەستەی مرۆڤ، ئەو تەباییبوونەی كە بە بێ ئەو بوونمان نەیدەتوانی مانایەكی دەركپێكراو بە زەمەن ببەخشێت. واتە گرفتی مردن گرفتی ناخەكیی بوونە و بە هەموو مانا زەمەنی و فیزیایی و ڕەوشتییەكانییەوە تەواوكردنی بوونێكە كە هەر یەك لە ڕەگەزەكانی بوون لەوەدا هاوبەشن كە مێژوویەكی دیاری كراو بە خۆیان ببەخشن، لە دەرەوەی هەموو بەهایەكی دیكەی ڕەوشتی وگیانی ومانەوی، ئەمەش مانای وایە مردن هاوشێوەی ئەو تەباییبوونە فیزیایی وكیمیاییە كە لە نێوان كۆی ڕەگەزەكانی بوونی مرۆڤ و گەردووندا هەن و بوونی گەردوون و هەموو زیندەوەرێكی ئۆرگانی و نائۆرگانی وابەستەی مردن كراوە، چونكە ئەوە هەر بوونەكان خۆیانن ژینگەیەكی بوونایەتیی سروشتیان بە مردن بەخشیوە، واتە بوونی مرۆڤ و شتەكانی دەوروبەری. گەشەسەندن وهاتنە بوونیان، هەمان دەرفەتی ژیانەوە و كاڵبوونەوەیان لە خۆیاندا هەڵگرتووە نەك تەنها بەوەی كۆتایی مردن ئەوە بێت هێزێكی ناگەردوونیی بەتوانا و دەسەڵات وای كردبێ مردن لە بەهایەكی ڕەوشتیدا بسەپێنێتە سەر مرۆڤ. تەنانەت لە حاڵەتی خوڵقاندنی هەموو بوونیش لە لایەن ئەو دەسەڵاتەوە، هەمان دەرەنجام چاوەڕێی مرۆڤ و شتەكانی دەروبەری دەكات، لە مێژووی مرۆڤایەتیشدا هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی ئیكسیری ژیان ونەمریی، گەڕان بە دوای مانەوەی مرۆڤ، لە سروشتیشدا دووبارە خەڵق كردنەوە لە ڕەگەزی بناغەیی لە ڕێگەی سێكس و پیتاندنەوە، هەموو تەنها گۆڕینەوەی وێنە جیاوازەكانی بوون ومردنە نەك گەیشتن بە گەوهەری ڕاستەقینەی ژیان و مردن، هەر بۆیە مردن ئەوەندەی كێشەیەكی فەلسەفیە، ئەوەندە كێشەیەكی بایۆلۆژی وفیزیایی نییە.
تەبایی بوونی نێوان مردن و بوون چەند ڕوویەكی جیاوازی هۆكارەكانی بوون خۆیەتی. وابەستەی پرسیارە بوونگەراییەكانی خۆیەتی، گەشەسەندنی بیر و بیركردنەوەی مرۆڤ لەم پەیوەستە بوونگەراییانەدا هەروەها بە دووی یەكداهاتنی ئاینەكان لە تێگەیشتنیان لە مردن و بوون لە سەر بناغەی بۆچێتی هاتنە ژیانەوەی مرۆڤەوە بووە، لەوە زیاتر جگە لە بەخشینی دەورێكی ڕەوشتی وبایۆلۆژی وتەنانەت فەلسەفیی دیاریكراویش شتێكی تازەیان تێدا نییە، ئەو گرێیەی لە مێژووی مرۆڤدا وابەستەی سیحر كراوە لە ئەفسانەكاندا هەروەها وابەستەی ئەزموونگەریانەی مرۆڤ كراوە لە چاكە و خراپە لە ئایندا هەروەها نەمریی مرۆڤ لە ڕێگەی دووبارە هاتنەوە ژیان لە ڕێگای ئاڵوگۆڕكێی جەستەییەوە، هەروەها لە ئەنجامدانی وەزیفەیەكی بایۆلۆژی لە ڕووە زانستیەكەوەی. هەموو ئەمانە ناتوانن لەو مانا گەوهەرییە دەرمان كەنە دەرەوە كە مردن پەیوەست بە بوونەوە، مەرجی بەردەوامییە لە مانەوەدا نەك لە كۆتاییهاتنی هەموو بوونەكانەوە، چونكە هەموو لە ناوچوون و نەمانێك هەموو مردن و زیندووبوونەوەیەك بەشێك لە ڕەگەزە جیاواز و فرەجۆرەكانی بوون لە شێوەیەكەوە بۆ شێوەیەكی دیكە دەگۆڕێت، شیبوونەوەی جەستەی مرۆڤ خوڵقێنەری سەدان هەزار زیندەوەر و ڕەگەزی كیمیاییە، كە هەموویان دووبارە بەرەو ڕووی شیبوونەوە و مردن دەبنەوە و دووبارە لە شێوەی تازەدا دێنە بوونەوە، هەموو بوونەكان وابەستەیەكی تەبایی بوونیان لە نێوان لە ناوچوون و زیندووبوونەوەی جیاوازدا لە لادا هەیە، ئەو ڕاستیەی كە هەمیشە وامان لێ دەكات بیر لەوە بكەینەوە، كە بوون هەر خۆی لە سەر بناغەی تەباییبوونێكی عەقڵانی مانەوەی بە خۆی داوە و خۆیان خۆیان دروست دەكەنەوە و مەرجی خەڵقبوونی خۆیان لە خۆیاندا هەڵگرتووە. بەمەش مرۆڤ تراژیدیترین ڕووەكانی دەرك بەخۆكردنی بوونە لە مردندا، هیچ نەبێ لە تێگەیشتنی مرۆڤ خۆیدا. ئەمەش وا دەكات ئەو ترسەی مرۆڤ لە مردن هەیەتی بە چەندین هۆكاری عەقڵانی و ئەفسانەیی و ئەندێشەیی و فانتازی تێپەڕی كات. هەر بۆیە تەباییبوونەكانی گەردوون كە دیارترین سیمای بوونن كۆی پەیوەستەكانی نێوان ڕەگەزەكانی بوونمان بۆ ڕوون دەكەنەوە، بەوەی ئەگەر پەیوەستی نێوان ڕەگەزە ئۆرگانیەكانی بوون لە سەر بناغەی لە ناوچوون و دووبارە ژیاندنەوە داڕشترابێتن، ئەوا پەیوەستە تەبایی كارەكانی نێوان ڕەگەزە نائۆرگانیەكانیش بە هەمان ئامانج و بە هەمان گەوهەر پەیوەستەكانی نێوان بوونە جیاوازەكانی خۆی نمایش دەكاتەوە. لەو كاتەی مرۆڤ لە ژیان و لە مردنیدا توانای بەرهەمهێنانەوەی ڕەگەزی جیاوازی لە خۆیدا هەڵگرتووە، وەكو بوون و تەنی نائۆرگانی ئەوا هەموو ڕەگەزەكانی دیكەی گەردوونیش توانای خۆ بەرهەمهێنانەوەیان هەیە لە شێوەی جیازو وەزیفەی جیاوازدا و هەموو وابەستەی مێژووی خەڵقبوونی خۆیان كراون. لێرەدا ئەو جیاوازییە ڕووكەشەی لە نێوان مردن و وەزیفەی بوونی ئۆرگانی و نائۆرگانیدا هەیە وەكو بەراووردكردنی نێوان هەردوو یاریی شەترەنج و دامە وایە. لە دامەدا سەرەتای دەورەكانی هەر تەنێك وەكو یەكە تەنها لەو كاتەدا نەبێت كە یەكێك لەو تەنانە دەگاتە پشتەوەی بوونی ئەوانی دیەوە. پێش ئەمە هەموو تەنەكان لە وەزیفەدا وەكو یەكن. لە شەترەنجدا پێشوەختە دەورەكان دیاری كراون كە سنوور و چۆنێتی جووڵە و دەسەڵاتیان دیاری كراون، لە دامەدا تەنەكان بە گۆڕینی وەزیفەیان شێوەی جووڵە و دەسەڵاتیان دەگۆڕێت لە شەترەنجدا هەمیشە و تاكو كۆتایی ئەوەی هەیە هەر ئەوەیە و نە شێوە و نە دەوریان دەگۆڕێت. پەیوەست بە مردنە ئۆرگانی و نائۆرگانییەكانەوە بوونەكان هەموو دەوریان لە سەرەتادا وەكو شەترەنج و دامە دیاری كراون، بەڵام لە مردن و بەردەوامبوونی دیكەی دوای خۆیاندا، دەورەكانیان هەموو دەگۆڕێن. بەمەش جیاوازیەكی ئەوتۆ نییە لە نێوان مردنی تەنێك لە شەترەنج و تەنێكی دیكە لە دامەدا، ئەوان هەمیشە لە بازنەی ئەو تەباییبوونەدا وەزیفەیان دیاری كراوە. كەواتە سروشنت لە كێشەی پەیوەستی نێوان تەنە ئۆرگانی ونائۆرگانییەكانیدا، مەرجێكی بناغەیی بۆ بوون داناوە. ئەو مەرجەی وابەستەی ژیانەوە و مردن كراوە و هیچ بوونێكی ئۆرگانی و نائۆرگانی ناتوانێ لەو تەباییبوونەی مردن دەربازی بێت،
لەم سەرەتایەوە دەگەینە چەند دەرەنجامێكی بەرایی كە گرنگترینیاتن ئەمانەن:
1- مردن لە مانا گەوهەریەكانی خۆیدا ڕاستیی بوونی خۆی نییە وەكو بوونێكی سەربەخۆ و دیاردەیەكی گەردوونیی سەربەخۆ، بەڵكو ئەوە خەڵقبوونی تەنەكان ودروستبوونیانە كە مردنیان خەڵق كردووە.
بەم مانایەش مردن مەرجی مانەوە و بەردەوامبوون نییە وەكو كارتێكردنە سەر و كاریگەری بەڵكو مردن پارێزەری تەباییبوونێكە لە نێوان هەموو رەگەزەكانی بووندا و لە نێو هەموو تەنە ئۆرگانی و نائۆرگانییەكاندا. ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێ مردن وەكو ئەو ئاوازە شاراوەیەی گۆرانیەكە كە تەباییبوونی نێوان دەنگ ومۆسیقا دەپارێزێ، نەك مەرجی ژیان وهاتنەبوونەوەی تەنەكان بپارێزێ........
2- مردن وەكو دیاردەیەكی هێماگەری وبەرجەستەیی دەرەنجامی چۆنێتیی دەركەوتنی ژیان بە بوونەئۆرگانیەكان و دەركەوتنی تەنە نائۆرگانییەكانەوە هاتۆتە بوونەوە، ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێ كاتێك بوون دروست بووە ئنجا ژیان دروست بووە و دەرەنجامی هەردوو بوون مردن هاتۆتە بوونیانەوە، ئەمەش مانای وایە مردن لە گەوهەری خۆیدا تەبابوونێكی فەلسەفیانەی نێوان بوون و ژیانە. واتە بوون خۆی لە خۆیدا گەوهەری مردنی لە گەڵ خۆیدا هێناوە. واتە مردن وەكو بەهایەكی واقیعی پێكگەیاندنەوەی بیری بەرجەستەبوونی گەردوونییە، بە مانای دەركەوتن وسڕینەوەی بوون، لە تیۆری تەقینەوەی گەورەدا ئەو بیرە باس دەكرێ كە بوون وەكو هێڵێكی كاریزمایە لە نێوان تەنە ئۆرگانییەكان و نەبووندا كە ئەو هێڵە بەلای كام لادا شكا ئەوا وێنەیەكی جیاوازی بوون دەكەوێتەوە، واتە گەر بەرەو خوار چوو ئەوا بوون دەچێتە نەبوونەوە، گەر بەرەو سەرەوە چوو بوون بەرجەستە دەبێتەوە، لە ئایندا بوون دەركەوتەیەكە كە بە هۆی سەدایەكی مەزنەوە لە ناو دەچێ، واتە مردن بە مانای كۆتایی هاتن هەموو لایەك و تەنێك دەگرێتەوە. هەروەها لە ئەفسانەكاندا مردن ئەگەری دیكەی زیندوو بوونەوەی تێدایە. جۆرێك لە هاوڕایی گەوهەریانە لە نێوان ئەفسانە و زانست وئاینیشدا هەیە. بەڵام هیچیان دەركیان بەو ڕاستیە گەوهەریە نەكردووە كە مردن مەرجی ژیان نییە بەڵكو هاوتەریببێكی تەبایی كارە لە گەڵ ژیاندا و ئەو بوونەی ئێمە هەستی پێ دەكەین مردن تیایدا بەرهەم هێنراوە نەك خوڵقێندراوە، ئەمەش مانای سڕینەوە و ڕەتكردنەوەی ڕای هەرسێ بیرەكانی مرۆڤ نییە لە ئاین و زانست و ئەفسانە و تەنانەت لە فەلسەفەشدا، بەڵكو بە خشینەوەی بەهایەكی تازەیە بە چۆنێتی بەرجەستەبوونی دیاردەیەكی گەردوونیی گشتگیر،
3- ژیان وەكو دەركەوتەیەكی گەردوونی دژەمانا و دژەوەزیفەی مردن نییە، چونكە مردن لە هەناوی ژیانەوە دێتە بوونمانەوە، هەروەها دێتە بوونی هەموو گەردوونەوە، ئەمەش مانای وایە مردن هاوبەهای ژیانیش نییە و مەرجی بوونی نییە، لە ڕووە بایۆلۆژیەكەوەی ئەگەری دوورخستنەوەی مرۆڤ بە هۆی گۆڕینی وەزیفەی شریتی خانەیەك بوونی هەیە، ئەمەش مانای وایە گەر ئەگەرێك هەبێت بۆ دوور خستنەوە مردن هیچ نەبێ لە جەستەی مرۆڤدا، ئەوا ئەو ئەگەرە وابەستەی دووبارە داڕشتنەوەی شێوە و سروشتی بوونە، ئەو ئەگەرەی لە گەڵ ئاینەكاندا ناكۆكە كە وای دەبینن مردن هەقە و ڕاستیی گەیشتنە بە خودا و ڕۆژی دوایی، ئەگەر ئەم ئەگەرە كە هێشتا كاری لە سەر دەكرێ پاش تەواوبوونی كە هیچ نەبێ ڕووە تیۆریە زانستیەكەی و ڕاستیی سەلمێندراوە، ئەوا دەگەینە ئەو باوەڕە گەوهەریەی كە شێوە شتەكان ئەگەرەكانی مردن دەگۆڕن، كە باشترین بەڵگەش جۆرەكانی بوون لە مردندا هیچ تەباییەكی زەمەنییان لە نێواندا نییە و هەر تەنێك یادەوەریەكی زەمەنی و بۆماوەیی لە مردندا لە خۆ هەڵًگرتووە
واتە: جیاوازیی شێوەكانی بوون گێرەشێوێنیەكی جیاواز بوونیان لە وەزیفەی مردن لە خۆدا هەڵگرتووە. ئەمەش دەمانگەیێنێتە دەرەنجامێكی دیكە.
4- دروستبوونی تەنی ئۆرگانی و نائۆرگانیی نوێ لە گەڵ خۆیاندا وەكو پۆلێنكردنێكی شێوەیی، مردنی جیاوازیان لە گەڵ خۆیاندا هێناوەتە بوونی خۆیانەوە، واتە شێوەی هەر كۆمەڵە بوونەوەر و بوونێكی جیاواز، زەمەنی مردن وشێوەی مردنەكانیان جیاوازە، واتە ئەگەر بێتوو دووبارە دەسكاری لە بوونی شێوەیی وەزیفیی تەنەكاندا بكرێ ئەوا لە ناوچوونی تەنەكان یاخود بە مانا فەلسەفیەكەی مردنی تەنەكان یەك بەهای زەمەنی لە گەڵ خۆیاندا ناهێننە بوونەوە، مەبەست لێرەدا جیاوازیی زەمەنی نییە بە پێوەری ساڵێك یا دوان یا دە، بەڵكو مەبەست ئەوەیە كاتێك مرۆڤ دەگاتە ئەو دەرەنجامەی دەسكاریی كیمیایی وفیزیایی تەنەكان بكات، هەروەها دەسكاریی بایۆلۆژی وفیزیۆنۆمیی زیندەوەرەكان بكات بە مرۆڤیشەوە، ئەوا ئەو دەسكاریی شێوەی بوونەكان دەكات وبەمەش دەسكاریی خودی وەزیفەی مردن دەكات لە هەر جۆرە بوونەوەرێكدا. ئەو دەرەنجامانەی مردن جۆرێك لە پاشەكشێ بە خۆیەوە دەبینن. واتە بەرجەستەبوونی هەر تەنێك لە گەردووندا ئۆرگانی بێت یا نائۆرگانی مردن بە دەوری خۆی سنوورێكی بۆ مانەوەی داناوە، ئەو سنوورەی تەنەكان هەر خۆیان دارێژەری ئەو زەمەن وسنوورەن وهەر خۆشیان لە پاشاندا دەبنە هۆی ئەگەری درێژبوونەوە و كورتبوونەوەی ئەو وەزیفەیە و تەنانەت لابردنی ئەگەرەكانی لە ناوچوونی یەكجارەكی. بە دەسكاریكردنی شێوەی شتەكان.. لە سۆفیگەراییدا دوا قۆناغی سۆفیگەر لەناوچوونە لە بوونی خوادا، لە ڕاستیدا ئەم بیرە لێرەدا ڕوونكردنەوەی زۆرتری دەوێ. بەوەی لە ئایندا خوا ئەو بوونەوەرەیە كە مردن تیایدا شوێنی نابێتەوە، ئەو هێز و دەسەڵاتەیە كە هەر خۆی خوڵقێنەری ژیان وبوونە، كاتێك مرۆڤ دەیەوێ وەكو هاوبەشی كارێكی بوون بگاتە ئەو هێزە، ئەو بەو شێوە جەستەییەی هەیەتی ناگاتە ئەو ئاستە بەڵكو بە شێوەیەكی دیكە و بەرجەستەبوونێكی دیكەی بوونی خۆیەوە دەگاتە ئەو ئاستە لە بووندا. واتە دەستبەرداری بوونایەتیی بەرجەستەیی وشێوەیی خۆی دەبێت بەوەی دەركەوتەیەكی نوێی بوونایەوتی وشێوەیی وبەرجەستەیی لە خۆ دەگرێت. واتە لە زانستدا كاتێك ئەگەری دوورخستنەوەی مردن دەبێتە ڕاستییەك ئەوا مرۆڤ بەو شێوە بەرجەستەییەی خۆی نامێنێتەوە بەڵكو بە شێوەیەكی دیكەی دەركەوتنیەوە دێتەوە بوون، لە ڕۆمان و فیلمە خەیاڵی زانستییەكاندا. ئەگەری گواستنەوە بۆ بوونی مرۆڤ شیبوونەوەی مرۆڤە بۆ گەردیلەی نەبینراو و دووبارەكۆبوونەوەی ئەو گەردیلانە لە شێوەیەكی نوێدا كە توانای دووبارە شیبوونەوەی تێدایە بۆ باری پێشوو. واتە لە نێوان بیری فانتازی خەیاڵی وئەفسانەیەیی و ئاینی و زانستیدا جۆرێك لە پێكگەیشتنەوەی گەوهەری هەیە لە لابردنی دەور و وەزیفەكانی مردن و شێوەی مردن. بەڵام ئەمە ئەوە ناسەلمێنێ كە مردن هیچ وەزیفەیەكی ڕەوشتی وئایدۆلۆژی هەڵگرێت هەرچەندە بوون هەرخۆی مردن دێنێتە ناخی خۆیەوە، ئەمەش ئەو ڕاستیەمان بۆ دەردەخات كە مردن جۆرێك لە تەباییبوونی هەیە لە گەڵ شێوەی شتەكان و وەزیفەیان لە ژیاندا، بەلایەنی هەردوو بوونی ئۆرگانی و نائۆرگانییەوە، لە گەردووندا چاكترین نموونەی ئەم شێوە گۆڕینە و پەیوەستبوونی بە هاتنەكایەوە و لەناوچوونەوە، دروست بوونی ئەستێرەكانە كە لە دوا وێنەكانی تەلیسكۆبی هابڵ و پەیمانگای ئەمریكیدا. وێنەی گەرداوێكی زەبەلاحی گەردوونی گیراوە كە پێی دەڵێن هەڵًۆی (نیبوولا). ئەو تۆز و گەرداوە لە سووڕانەوە و جووڵەیەكی بەردەوامدا و هەر ساتێك بە هەزاران ئەستێرەی زەبەلاح و بچووكی لێ دروست دەبێت دەرەنجامی یەك گرتن و كۆبوونەوەی گەردیلەكانی ئەو تۆز و گەرداوە مەزنەی گەردوون، كە بە دەوری خۆیان شوێنی خۆیان لە گەردووندا دەكەنەوە بە پێی ئەو هێزە موگناتیسیەی كە لە گەردووندا هەیە و هەموو ئەستێرەكان لە شوێنی خۆیان سەقامگیر دەكا و وەزیفەیەكی جم وجۆڵ و خولانەوەیان پێ دەبەخشێ. لە كیمیادا تێكەڵكردنی گازەكان وتەنە ڕەق و شلەكان. ڕەگەزی نوێ دروست دەبێت كە جیاوازە لە ڕەگەزی پێشوو، دروستبوونی ئاو لە هایدرۆجین و ئۆكسجین. خۆی لە خۆیدا شوێنی ووردبوونەوەی گۆڕینی بوونەكانە. ئەم گۆڕینانە هەموو كاتێك دەسكاریی بەهاكانی لەناوچوونی شتەكان و دووبارە دروستبوونەوەیانە كە لە وەزیفە و دەوریاندا لە بووندا زۆر لە یەك جیاوازن،. ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێ مرۆڤ لە مردنیدا جیاوازیەكی گەوهەریی نییە لە گەڵً مردنی شتەكاندا هیچ نەبێ لە بەها فەلسەفیەكەیدا. بەوەی گۆڕینی شێوەی شتەكان شێوەی مردن و وەزیفەی مردن بەرە و جۆرێكی جیاوازتر دەبات، بەڵام هێشتا بیری مردن جیاوازە لە ژیان لە بیری مرۆڤدا نەویستراو و نەخواستراوە.
مرۆڤ لە ژیاندا هەمیشە لە گەڵ وەهمی نەمرییدا دەژێت و هیوایەك بۆ ژیان بە لای خۆیدا دەیبات. كەواتە مرۆڤ هێشتا بەو شێوە عەفڵی و فیزیۆنۆمیەی خۆی ڕازی نییە بە حوكمی مردن ولە ناخیدا یاخیبوونێكی بوونگەرایی هەیە كە مردن ڕەت دەكاتەوە، ئەمەش مانای وایە مردن كە وەكو هێزێكی نەبینراو و نابەرحەستەیی لێ دێت، پێویستیی بە جۆرێك لە قەرەبووكردنەوە و ئومێدی دیكە هەیە، ئەو بیرەی هەمیشە دواخستنێكە بۆ مردن. گرنگ لێرەدا هاوتەبایی وهاومانایی و هاوشێوەیی وهاوزەمەنییەكی نهێنی و نەبینراو و دەركپێنەكراو هەیە لە نێوان مردن و بوونی شتەكان، ئەو تەباییبوونەی مردنی كردۆتە دیاردەیەكی گەردوونیی گشتگیر و وەكو دەسەڵاتێكی گەردوونیی بەرجەستەیی بۆتە بەشێك لە ژیان و بیركردنەوە، نەك بەوەی مردن بۆ بە جێگەیاندنی وەزیفەیەكی ڕەوشتی داڕشترابێت. چونكە زەمەنی مردنی تەنەكان بە مرۆڤیشەوە بە پێی زەمەنە گەردوونی و پانتاییە گەردوونییەكان ئەوەندە بچووكە بایی چاوترووكانێك ناكات بە هەموو مێژووی مرۆڤەوە لە سەر زەوی،
بۆچی بوونی ئێمە وابەستەی مردن كراوە
............................................................
لەم بەشەی پێشوودا باسمان لە تەباییبوونی نێوان مردن و بوون كرد. لێرەشدا بە دووی ئەو پرسیارەدا دەچین كە هەزاران ساڵە مرۆڤی سەرسام كردووە، كە ئێمە دەمرین و نازانین بۆچی دەمرین و بۆچی بوون بە مرۆڤیشەوە وابەستەی مردن كراوە؟ ئەم نووسینە وەڵامێكی یەكلاكەرەوەی بۆ ئەم پرسیارانە نییە. بەڵكو لەو ئەگەر و كەرەستانە دەكۆڵێتەوە كە وا لە مرۆڤ دەكەن پرسیار لە خۆی بكات ئایا ئەو دەتوانێ پرسیاری وا بكات و وەڵامی بۆیان هەبێت؟ هۆكاری ئەگەرەكان چین؟ مرۆڤ چ پەیوەستێكی نهێنیی بە بوونەوە هەیە؟ بۆچی ئێمە وابەستەیەكی واقیعیمان لە بوونماندا لە گەڵ هەموو شتێكدا هەیە؟
1- سنوورەكانی بیركردنەوە و سنوورەكانی خەیاڵ
........................................................................
لەو باوەڕەدا نیم نە لە دەركەوتە و دەرەنجامە نە زانستییەكان و نە لاهووتی و نە فەلسەفییەكاندا پەیوەستێكی كۆتاییپێهاتوو بۆ ئەو پەیوەندییە هەبێ كە ئێمەی مرۆڤ بە مردنەوە دەبەستێتەوە. هۆیەكەش ئەوەیە سنووری شوێن لە لاماندا پەیوەست كراوە بە بینین و تواناكانی مرۆڤەوە كە ئەوانیش بە سنوور و توانای بیركردنەوەمانەوە پەیوەست كراون، لە گەیشتن بە شوێنەوە، هەروەها لە ئایندا سنووری بیركردنەوەمان تا ئەو ئاستەیە كە ئێمە هەموو ئەو پرسیارانە و شەرعیەتی كردنیان وابەستە كراون بەو دەقە پیرۆزانەوەی كە پێمان دەڵێن ئێوە بۆتان نییە پرسیاری وا بكەن و ئەمە كاری خودایە، بەڵام مرۆڤ نەیتوانی بگاتە ئەو باوەڕەی لە ناخەوە لە خۆی و مردن و بوونی كاتیی خۆی لە سەر زەوی ڕازی بێت، كەواتە بۆی هەیە بە دووی پرسیارە گوماناویەكانی خۆیدا بڕوا یا نا؟
أ- مرۆڤ كۆتایی زانینەكانی بوون نییە
................................................
بە وەهم گەیاندنی مرۆڤ و بە وەهم كردنی ژیانی یەكێكە لەو دەرەنجامانەی زانستی نوێ پێمانی گەیاندووە. بەوەی ئاخۆ تۆ لە ناخەوە باوەڕت بەوە هەیە بە مۆبایلێك قسە لە گەڵ یەكێكی دیكە بكەی كە هەزاران كیلۆمەتر لە تۆوە دوورە، یا لە هەزاران كیلۆمەترەوە ڕاستەوخۆ وڵاتان و شاران دەبینی. ئاشكرایە زانست وەڵامی بەشێك لەم پرسیارانەی لە لادایە. بەڵام ئەو وەڵامەی لە لادا نییە كە هەموو گواستنەوەكانی وێنە و دەنگ و هەناسە و بیرەكانی مرۆڤ لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دیكە تەنها لە خولگەی بوونێكی نیمچە خەیاڵی و نابەرجەستەییدایە، كەواتە با بیر لەوە بكەینەوە كە گەردوون سات لە دوای سات فراوان دەبێتەوە، سنوورێك نییە بۆ فراوانبوونەوەی، بە ملیۆنەها هەسارە هەن و بە ملیارەها ئەستیرە. بەرامبەر بەمەش مرۆڤ لە زەویەكەی خۆیدا بەرامبەر بەو گەردوونە زەبەلاحە بە كۆمەڵێك ڤایرۆسی بیركەرەوەی سادە و ساكار دەچن. چ لە بیركردنەوە و چ گواستنەوە بۆ شوێنی دی و چ لە قەبارە و بارستە و چ لە تێگەیشتن كەڵەكەبوونی دەیان هەزار ساڵ لە ژیانی. ئەم بوونە چی دەنوێنێ بە لایەنی ئەوەوە، لێرەوە نائومێدیە تاریكەكانی مرۆڤ زۆر كارەساتاویی وخەمگینن. كەواتە دەبێ مرۆڤ بەهایەكی گەورەتری هەبێت لەو بەها و لەو واقیعەی كە خۆی وبیركردنەوەی خۆی تیایاندا دەژی؟
دانانی ئەو ئەگەرەی كە مرۆڤ ناوەندی زانینی دەركبەخۆكاری بوونە، ئەگەرێكی نەشیاو و ڕەتكەرەوەی ئەو مێژووەیە كە بوونی مرۆڤ دەسەلمێنێ لە سەر ئەم زەوییە. مرۆڤ لە هیچ قۆناغێكی مێژوویی خۆیدا ئەو هێزە عەقڵی و ڕووحیەی لە لادا دروست نەبووە كە ئەو ناوەندە بێت لە بووندا، بەڵكو سەرجەمی مێژووی بە ناوەندكردنی مرۆڤ بەوەی بەشێكە لەم بوون و لەم گەردوونە تەنها بیری نامۆیی و دەرچوونی ئەوی نواندووە لە بووندا، لە زانستدا مرۆڤ هەمیشە لە نێو ئەو ڕەگەزانەدا كاری كردووە. كە دەیسەلمێنن بە بەراوورد لە گەڵ گەورەیی و فراوانیی گەردوون ئەو لە پەراوێزێكی گەورە و ناماقووڵ و زۆر زۆر فراواندا بوونی هەیە و هەموو ئەگەرەكانی تەنها خوڵقاندنی وەهمن. بەوەی مرۆڤ ڕۆژێك لە ڕۆژان دەگاتە ڕاستیی بوون و دەتوانێ بە سەر زەمەن و شوێندا زاڵ بێ. لە ئاینیشدا هەموو ئەو هێزانەی مرۆڤ كە بۆیان هەیە لە بوونی خۆیان دەرچنە دەرەوە بۆ بوونێكی هاوبەش و ناوەند لە گەردووندا بوونێكی پاشینەییە و لە سەر مەرجی مردن دیاری كراوە، ئەگەر هەموو گواستنەوەیەكی مرۆڤ لە شوێن و بووندا پەیوەست بێ بە ئامادەبوونەوەیەكی دیكەوە لە بووندا. ئەوا لەوە دەگەین كە مرۆڤ قەت بەم بیرو بەم بوون وبەم جەستەیەی خۆیەوە ناگاتە ئەو ئاستانە تەنها بە گۆڕینیان نەبێت كە ئەمەش سەلمێنەری ئەو تێزەیە كە مرۆڤ لە بوونی خۆیدا بەو جۆرە هاتۆتە بوونەوە كە بە مردن ڕازی بێت لە پێناوی بوونێكی دیكە و بەرامبەر بەمەش مرۆڤ دەبێ بەردەوام لە دایك بێ و بمرێ تاكو دەگاتە ڕاستییەكان وڕاستییەكانیش لە داهاتوودا گەر لە توانای مرۆڤدا بن. كە ئەمەیان بیركردنەوە ناتوانێ‌ً پێشبینیی بكات. تەنها بە وەهمكردنی مرۆڤە لە بوونی بەرجەستەیی خۆی و ئەوانی دی. لە ڕاستییدا شوێنی پرسیارە كە بۆچی ناتوانین بەراووردی پەنجا ساڵ لە بیركردنەوەی مرۆڤ بكەین لە گەڵ دەیان هەزار ساڵی ئەو لە سەر زەویدا؟ بەوەی هەموو گەشەسەندنە گەردوونی وفیكری و زانستیەكانی ئەو لەم پەنجا ساڵەی دواییدا ئەوەندە فراوانە بە لایەنی بیركردنەوەی ئێمەوە كە هەموو پەیوەستەكانی خۆی بە گەشەسەندنی ئەو دەیان هەزار ساڵەی كە بە ئەگەرەوە باسی دەكەین بەراوورد بكات.. ئەو بیرەی لەم بەراووردكردنەوە دێتە دەست ڕوون و ئاشكرایە كە مرۆڤ قەتاوقەت بەشێكی كامڵكەری بوونی بەرجەستەیی گەردوون نییە و گەردوونیش قەتاوقەت مەرجی بوونایەتیی بەرجەستەیی مرۆڤ نییە. ئەم دوو ڕاستییە تاڵەش ئەوە دەسەلمێنن كە بوونی مرۆڤ وابەستە نەكراوە بە ئامادەبوونی بەرجەستەیی ئەو لە گەردووندا، واتە مرۆڤ بە هەموو پێوەرە گەردوونیەكانی خۆی بوونەوەرێكی تازەیە لە سەر زەوی و ئەو گەشەسەندنەی كە بە لامانەوە زۆر فراوانە تەنها وەهمێكی بوونایەتی خەیاڵیی بە مرۆڤ بەخشیوە، ئەمەش مانای وایە مرۆڤ كۆتایی زانینەكانی بوون نییە و خۆشی كۆتایی بوون نییە و ناوەند نییە. كەواتە مردنی مرۆڤ دەكەوێتە كوێی بوونەوە،؟
مردنی مرۆڤ بە هەموو پێوەرە عەقڵییەكان لە سەر بناغەی ئامادەبوونەوەیە. چ لە ڕێگەی شیبوونەوە و چ لە ڕێگەی منداڵ خستنەوە. ئەو كردارە زنجیرەییەی كە وامان لێ دەكات ئێمە لە هەموو مێژووی خۆماندا لاسایی ژیانێك و مردنێك بكەینەوە كە بە بوونی هەموو بوونەكانەوە بەستراوەتەوە و لێیان جیا نابێتەوە، واتە ئەگەر بوونی مرۆڤ بوونێك بێت نزیك بێت لە وەهمەوە ئەوا مردنەكەشی لە بازنەی ئەو وەهمەدا بوونی هەیە، چونكە بوون هەر خۆی لە پاش هەموو لێكدانەوە زانستی وفەلسەفیەكان بوونێكی دووسەرەیە و یەكسەرە نییە. هیچ بوونێك بوونی نابێت گەر لە بازنەی دووسەرەبوون دەرچووە دەرەوە. هیچ مانایەكیش بۆ مردن نییە گەر بەرجەستەی دووسەرەیی خۆی نەكرد تەنها وەك مردن نەك وەكو دژێكی ژیان. ئەو ڕاستیەی ئەوە دەگەیێنێ كە بوون ومردن پێك گەیشتنەوەی وەهمە لە گەڵ واقیعێكی دیكەدا كە دەیەوێ لە وەهم دەرچێ بە هەموو سیما وەهمدارەكانی خۆیەوە، كەواتە لەم پێشەكیەوە چیمان بۆ ڕوون دەبێتەوە؟
زانین كە بناغەی كەڵەكەبوونێكی مێژوویی مرۆڤە سنوورێكی دیارییكراوی لە پێشدا نییە وەكو واقیعی ئامادەبوونی مرۆڤ لە سەر زەوی و چۆنێتی بیركردنەوەی چونكە ئەوەتانێ مێژووی مرۆڤ و گەشەسەندنی عەقڵیی ئەو گەواهیدەرن لە سەر ئەو هێزە نادیارەی سنوورەكانی گەشەسەندنی ئەو دەخەنە بەر گومانەوە ولە دواییشدا بەرەو وەهمی دەبەن، هێزێك كە ڕازییبوونی ئەوی كردۆتە واقیع، كە لە چاوەڕوانییدا ڕازییە بە ژیان ومردنی خۆی، هەموو بیركردنەوەكانی لە دواخستنی زانینێكدایە كە ناتوانیًَ بیر لەو تراژیدیا گەورەیەی مێژووی ڕازییبوونی خۆی بكاتەوە. بەمەش واقیعێك كە پڕە لە وەهم شوێنی بە واقیعێكی كارەساتاویی بوونی مرۆڤ و چارەنووسەكەی چۆڵ كردووە. مرۆڤێك لە نێوان گومان وباوەڕەكانی خۆیدا ژیانێكی مەرجدار و ئەگەراوی بە سەر دەبات. كەواتە مردن چ بە هایەكی ڕەوشتی یا ناڕەوشتی دەنوێنێ و ئەگەر مردن پەیوەست كەین بە مرۆڤەوە بەلای ئەوەوە چی دەگەیێنێ؟
هەموو بیركردنەوەكانی مرۆڤ لە هەموو باوەڕ و كارەكانیدا لە سەر ئەوە گەشەیان سەندووە كە بەهایەكی واقیعی و فانتازی و خەیاڵی و ئایندەیی لە لای مرۆڤدا بنوێنێ و كڕۆك و گەوهەری ئەو بیركردنەوانەش وایان لە مرۆڤ كردووە. مردن بە لایەوە یاخود ڕووداوێكی واقیعی بێت یاخود ڕووداوێكی وەزیفەیی بێت، هێزی ئەم بیركردنەوەیەشی لە خۆی و لەودیوی خۆیەوە دەبینێ. هەردوكیش لە سەر ئەوە كۆكن مردن بەهایەكی بوونایەتیی هەبێت بەوەی مردن دەبێتە وەزیفەی جەستەو عەقڵ. لە زانستدا مردن كۆتاییهاتنە بە عەقڵ و وەزیفەكانی، لە ئایندا مردن لە پێناوی دووبارە زیندووبوونەوەیە و بەجێهێنانی فەرمانێكی سەرەوەییە. هەردووكیش لەوەدا هاوبەشن بەهایەكی زانستی و ڕەوشتی بە مردن ببەخشن. لەو كاتەی مردن بە هەموو بەهاكانییەوە گەورەترین نوشوستی وكارەساتی بوونی مرۆڤە بۆ خودی خەڵقبوونەكەی و قەت بەهایەكی نە فانتازی و نە زانستی ناتوانن لەو ڕاستییە دەرمان كەنە دەرەوە كە ئێمە دەمرین و نەزانینەكانی خۆمان لە گەڵ خۆماندا سەدە لە دوای سەدە بۆ نەوەكانی پاش خۆمان دەگوازینەوە، هەموو زانینەكان ناتوانن لەوە دەرمان كەنە دەرەوە كە لەگەڵً مردنماندا ئێمە هەستێكی پڕ لە غوربەت و تراژیدی و كارەساتاوی لە پاش خۆمانەوە جێ دێڵین كە مرۆڤ دەمرێ و بەو تاسەیەوە دەمرێ كە ئەو لە ژیانیدا بوونێكی دوور، زۆر دووری لە هەموو شتەكاندا بە سەربردووە. كە ئەو هیوایەك لە ناخیدا دەمرێت كە ئەویش ئەوەیە بۆچی لە ڕێگەی مردن و ژیانەوە ئەو ئامادەبوونی لە سەر زەویدا هەیە؟
مردن وژیان ئەگەر گەوهەری دووسەرەبوون بنوێنێ، ئەوا لە هەمان كاتدا میكانیزمێكی وێنەیی سیستەمدار دەنوێنێ، واتە میكانیزمێك لە سەرەوەی توانای خودی مرۆڤ وشتەكانی دەوروبەریدا و لە دەرەوەی بیركردنەوە و خواست و ویستەكانی ئەودا گەشە دەسەنێ و مێژوو دروست دەكات. ئەو سیستەمە میكانیزمدارەی مردن و ژیانیش لە واقیعدا دەركراوەتە دەرەوە، واتە لە دەرەوەی شتەكانەوە دێت و دەوری هەر یەك لە شتەكان دیاری دەكات، واتە شتەكان ئەگەرچی مەرجی هاتنە بوونیانەوە لەخۆگرتنی ئەو میكانیزمەیە، بەڵام ئەو میكانیزمە بەشێك نییە لە بوونی ئەو لە شوێندا، واتە میكانیزمێكی بوونایەتیی نادیار لە بوونی كاتیی شتەكان لە بووندا هەیە، بەم مانایەش خودی ئەو میكانیزمەش كە بوونێكی هێزداری نادیار و شاراوەی هەیە، لە بوونێكی دیكەی شاراوەوە هاتۆتە نێو بوونی واقیعیانەی ئەوەوە و ئەو بوونە نادیارەش تەنها ئاماژەیەكە بۆ بوونی دیكە و ژیانی بیركەرەوەی دیكە لە دەرەوەی بوونی ئەودا، كە تاكو ئێستا هەریەك لە بیرە تیۆلۆژی و زانستییەكان بیروڕای جیاوازیان هەیە بۆ چەمكی هێزی نادیار و تواناكانی ئەو هێزە((ئەمە پەیوەندیی بە بیری بوونی خوداوە نییە))، ئەگەر بێتوو ئەگەری بوونی دیكەی شاراوە، وەكو خەیاڵ وفانتازیاش دروست بێت، یا شوێنی لێكدانەوە بێت ئەو بۆچوونە بە هێزەوە خۆی بە سەرماندا دەسەپێنێ كە مرۆڤ دوا بوونەكانی شوێن نییە و پەیوەستەكانی ئەو بە بوون وهێزی بوونەوە تەنها پەیوەست نییە و خاوەنی ناوەندێتیەكی تاكگەرایی ئەو پەیوەستانە نییە و بەڵكو پەیوەستی بە هێزتری بوونی دیكە بە جیهانی نادیاری بوونەوە هەیە كە مرۆڤ لە ژیانیدا پێیان ناگات. كە لێرەوە دێینە سەر ئەو بوونانە.
بیری تارمایی و خەیاڵ وئامادەبوونێكی شاراوەی دیكە لە ژیانی مرۆڤدا. هەرچەندە تاكو ئێستا لە كولتووری بیركردنەوە و ژیانی مرۆڤدا وەكو ڕاستییەك باس ناكرێ، بەڵام لە دەركەوتە ژیانییەكانی ئەودا بۆتە واقیعێكی ڕاستەقینە. تاكو ئێستا بە دەیان ناوەندی كەوتنەدوو و لێكدانەوەی تارمایی لە وڵاتە هەرە پێشكەوتوەكاندا هەیە، بە دەیان ناوەندی لێكۆڵینەوە لە دیاردە شاراوەكانی وەكو یوفۆ لە جیهاندا هەیە. دەیان سەنتەر و ناوەندی دیكەش بۆ لێكۆڵینەوە لە دیاردە شاراوەكانی سەر زەوی و دەرەوەی ژیانی مرۆڤ هەیە. ئەوەی وای كردووە هەموو ئەم شوێنانە دامەزرێن و تاكو ئێستا نەبووبێتنە بەشێك لە كولتووری عەقڵیی مرۆڤ و پەروەردەی مرۆڤ، ترسناكیی ئاكامەكانی ئەو پەروەردەیە لە سەر ئەو ژیانەی بەرهەمی زانستێكە كە لە سەر بناغەی واقیع دامەزراوە و تەنها مامەڵە لە گەڵ بوونە واقیعییەكاندا دەكات. مەترسییی گەورەتری ئەم شاردنەوەیە بە هۆی ئەوەوەیە كە مرۆڤ ناتوانێ ژیانێكی سروشتی بژێ! لەو كاتەی دەزانێ بوونی ئەو هەروەها پەیوەستێكی شاراوەی بە بوونی دیكەوە هەیە و ئەو لە چاوی ئەو بوونەوە هەموو تواناكانی سنووردار كراون و هەموو بەرجەستەی ژیانێكی خەیاڵی و وەهمی دەكەن، كە زانینەكانی مرۆڤ ئەو ناوەندێتیە بوونگەراییە نانوێنن كە دەیان سەدەیە عەقڵی نەوەكانی لە سەر پەروەردە دەكرێ. مرۆڤیش زانینی زۆری هەیە كە تاكو ئێستا لە لای ئەودا تەنها پرسیارن و بەس، كەواتە ئەوەی لەم بۆچوونانەوە ئەگەر وەكو گریمانێكیش لێكی دەینەوە ئەوە ڕوونە كە مرۆڤ دوا بوونەكانی شوێن نییە و دوا زانینەكانی بوونیش نانوێنێ چونكە بوونی ئەو لە دەرەوەی میكانیزمێكی سەرەوەیی بووندایە كە شاراوەیە و سەرچاوەی هێزی ئەو میكانیزمە نادیارە بە سەر كۆی بووندا سەپێنراوە، ئەمەش ئەو دەركەوتە تراژیدیەی بوونی مرۆڤە لە شوێندا. كە بە دەیان بۆچوونی فەلسەفی وفیكریی لە سەر داڕشتراوە، بەڵام پرسیاری گەوهەری لێرەدایە كە بۆچی ئەو میكانیزمە بەسەر بوونی مرۆڤدا سەپێنراوە لەو كاتەی تەنها مردنە كە دەبێتە گەورەترین سەركێشیەكانی ژیان وبیركردنەوەی ئەو؟
ئاشكرایە دروستبوونی شتەكان بە هەر شێوەیەك بووبێت. لە پاشاندا دروستبوونی مرۆڤ و هەموو بوونەوەرە زیندووەكان ڕووداوێكی گەورەی بوون نین. نە ناوەندێتیەكن لە بووندا، بەوەی بوون و نەبوونی مرۆڤ ئاكام و دەركەوتەیەكی نە فیكری و نە زانستی و نە ئایدیالیی نییە لە گەردووندا. بەڵكو هاتنەژیانەوەی مرۆڤ لە پەراوێزی بوونێكی زۆر بەرفراوان و بێسنووردایە. هاتنە كایەوەی ئەو زۆر دوورە لە مانایەكی گەورەتر كە مانای دروستبوونی خودی گەردوون وفراوانبوونەوە بێ‌سنوورەكانیەتی، هەر بۆیە مردن و ژیانی مرۆڤ لەم زەویەدا ڕووداوێكی دەركەوتەیی و دیاردەییە، هەروەك هەزاران ڕووداوی گەردوونیی دیكە. واتە بوون و لەناوچوون و ژیانەوەی مرۆڤ دەركەوتەیەكی پەراوێز بووی سیتەمێكی بوونایەتیە و گەوهەری نییە پەیوەست بە بوونەوە، ئەمەش مانای وایە ئەگەر مردن وەكو دیاردەیەكیش لە لای مرۆڤدا نەمێنێ، ئەوا بوونی ئەو لەو پەراوێزبوونەی بوونایەتی دەرناچێتە دەرەوە و ژیانی مرۆڤ هەمان دووبارەبوونەوەی ژیانی پێشووی دەبێت،