+ ماوەیەكی كورتە لە ژاپۆن گەڕاویتەوە، دەمەوێ پرسیارێكی سەیرت لێبكەم كە بە هەستی بینینەوە بەندە: بەڕای تۆ ئافرەتی سوری جوانترە یان ژاپۆنی؟
- ئەو پرسیارە جوانە، سوری خەسڵەتی تایبەتی خۆی هەیە، هەروەها ژاپۆنیش خەسڵەتی تایبەت بەخۆی هەیە. بەشێوەیەكی گشتی ئافرەتی سوری یان عەرەبی دەكەوێتە دووتوێی كلتورێك كە سەركوتكردن رابەرایەتی دەكات، ئەو كلتورە بەشێوەیەكی دوژمنكارانە یان بەشێوەیەك لە شێوەكان رەنگدانەوەی خۆی بەسەر تاكەكانەوە هەیە. كاتێك دەبیتە كوڕی كلتورێكی سەركوتكراو ئەوە ئەو كلتورە پەرچەكردارت لا درووست دەكات، بۆیە ئافرەتی عەرەبی لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەویدیكەدا دوژمنكار دەكەوێتەوە، هەتا لەگەڵ خودی ئەویدیكەی ئافرەتیش، بەبڕوای من هەمان شت بەسەر پیاوی سوری و عەرەبی دەسەپێ، بەڵام لای ژاپۆنییەكان نە كلتوری دوژمنكارانە بوونی هەیە، نە كلتوری سەركوتكردن، بۆیە تاكی ژاپۆنی پیاو بێ یان ژن كەمتر دوژمنكارانە دەكەوێتەوە، بەگشتی رۆڵەی كلتوری خۆرهەڵاتی بوزی و كۆنفیوشی و شنتۆیی خۆشی لە نەرم و نیانی وەردەگرن كە هەندێجار وەك جۆرێك لە خۆش دویی سەیر دەكەوێتەوە، راستییەكەی ئەوەیە كە كلتوری بوزی كلتوری خۆرهەڵاتی لەسەر جۆرێك لە ناشەڕانگێزی و نا بۆ تۆڵەسەندنەوە وەستاوە، لە بەرانبەر ئەوەدا كلتوری ئێمە بانگ بۆ چەمكی تۆڵەسەندنەوە و شەڕانگێزی دەكات. لەڕووی جوانییەوە ئافرەتی عەرەبی ملكەچی كلتوری خۆراكی عەرەبییە، ئەو كلتورەی كە لەسەر چەوری و زۆرخۆری و كەباب وەستاوە...
+ پرسیاری جیاوازی ئافرەتی عەرەبی و ئافرەتی ژاپۆنیم لێكردی، بۆ ئەوەی پرسیار لە جیاوازی نێوان شاعیری عەرەبی و شاعیری ژاپۆنی بكەم، ئایا شاعیر لە هەموو شوێنێ هەر شاعیر نییە؟
- زۆرجار ئەو پرسیارەم لەخۆم كردووە، ئەو پرسیارە پێویستی بەوەیە كە شاعیر بۆ سەرچاوە كلتورییەكەی خۆی بگەڕێتەوە. سەرچاوەی كلتوری شاعیری عەرەبی میتافیزیكی نادیار و تاكپەرستییە، دواتریش ئەو كلتورە دەقێكی میتافیزیكی تاكپەرست بەرهەم دەهێنێ، بەڵام شاعیری ژاپۆنی جگە لە سرووشت هیچ سەرچاوەیەكی دیكەی نییە، هیچ سەرچاوەیەكی كلتوری میتافیزیكی بە مانا خۆرئاواییەكەی بۆ وشەی ئایین نییە، بۆیە شاعیری ژاپۆنی بەتەواوی لە شاعیری عەرەبی جیایە، ئەوەی ژاپۆنی لە شیعری عەرەبی بە جوانی دادەنێ بابەتی شیعری نییە، چونكە بابەتی شیعری عەرەبی بەتەواوی لە بابەتی شیعری ژاپۆنی جیایە، هەرگیز بابەتی شیعری عەرەبی بۆ نموونە بۆق، یان قەلەڕەش نەبووە.
+ نەخشەی قەسیدە فرەجۆرە، بەڵام لە شیعری عەرەبی ئاڕاستەیەك بەرەو كەمتەرخەمی و پشتگوێخستن و شیعری درێژدادڕ دەستی پێكردووە، كەواتە بۆچی میتافیزیكا "تێمە" بێ، ئایا دەبێ دەق لەسەر ئەوە حسابی لەگەڵ بكرێت؟
- لەسەر ئەوە حیسابی لەگەڵ ناكرێ، بەڵكو لەسەر ئەوە حیسابی لەگەڵ دەكرێ كە ئەزموونی دەكات، بۆیە من لە شیعری عەرەبی خۆم بە موتوربەكراوێكی نوێ دادەنێم وەك چۆن درەخت موتوربە دەكەین.
+ بەڵام تۆ ئەزموونێكت لە میتافیزیكا هەیە، ئەوەی ئەمڕۆ هێرشی بۆ دەكرێ، لەو بارەوە وازت لە چوار كۆمەڵە شیعری خۆت هێناوە، ئایا ئەوە تۆ ئازار نادات؟ ئایا بە نسبەت تۆ هەنووكە "نفێری" چی دەگەیەنێت؟
- بەهیچ جۆرێك. حیكایەتێكی ئەو سۆفییەت بیر دەخەمەوە، لە هەشتایەكان دەستی بەگریان كرد، لێمپرسی بۆ دەگریت، گوتی: دوای چل ساڵ لە دڵنیابوون (یەقین) بۆم دەركەوت من لە هەڵەدا بووم، هەڵەش بۆخۆی رێژەییە، چونكە هەڵەی رەها بوونی نییە. من گەیشتمە قۆناغێك كە ئەبستراك و میتافیزیكا وەك مرۆڤ تەعبیر لە من ناكات، تەعبیر لە هەبوونی من ناكات، بەوانیش ناتوانم هیچ شتێ بەجێبهێنم، بەو زمانە میتافۆرییە بوونم بەجێ نایەت.
كاتێك بۆ ئەو كۆمەڵانە و كۆمەڵەی یەكەمم دەگەڕێمەوە (المیامر والتساعات التابعە، دار اڵاداب، بیروت، 1988) هەستدەكەم هیچ پەیوەندییەكم پێوەی نییە، یەكێك بەدەر لە من نووسیوویەتی، دەزانی بۆ؟... چونكە نووسینێك هەیە تەنها بەسەر دەنووسرێت، باقی ئەندامەكانی دیكەت هیچ پەیوەندییەكی پێوەنییە، مەبەستم لە میتافیزیكا ئەوە بوو، واتە لە بیرەوەری كلتوری خۆتەوە بنووسی، نەك لە بیرەوەری جەستەیی- رۆژانەت، كە دەست و پێ و چاوت تێیدا بەشداری نووسین دەكەن، بۆیە كاتێك بە هەموو هەستەكانتەوە دەنووسی ئەوە زمانەكەت بۆ سەرەتاكان و بنچینەی خۆی دەگەڕێتەوە، ئەوە بۆخۆی بنەڕەتە، ئەگەرچی ئەوەی دەیڵێی ئاسایی و ناشیعریش بكەوێتەوە.
بەنسبەت نفێری ئەوە ئەو كێیە (من گوێیی پێنادەم)، من ماوەیەكی زۆرە لەبیرمكردووە، پشتم پێبەستاوە و نموونەی قۆناغێكم بووە، نفێری ئەوپەڕی پلەی میتافیزیك و تەجریدە، ناشێ لە دەقی ئەو یان هیچ دەقێكی سۆفی نزیك بیتەوە، بێ ئەوەی رەتیكەیتەوە. زۆر بە سادەیی بۆ من دەقی سۆفی هیچ شتێ ناگەیەنێت، نە نفێری و نە حەللاج، لەگەڵ رێزم بۆ هەموو ئەوەی كە دەقی سۆفی پێشتر پێشكەشی كردووە.
+ رۆشنبیرە ژاپۆنییەكان لەبارەی سوریاوە قسە دەكەن؟
- بە دڵنیاییەوە، دەمەوێ لە شتێ ئاگادارت بكەمەوە: ئەگەر لەو قاوەخانەیە تێكەڵی هاوڕێیان نەبام هیچ یەكێك لەبارەی ژاپۆنەوە پرسیاری لێنەدەكردم. بەڵام كاتێك بۆ ژاپۆن دەچم، دامەزراوەكان دێن و داوای لێكچەرم لەبارەی دنیای عەرەبی (ئافرەتی عەرەبی و فیكری عەرەبی) لێدەكەن، بەڵام لێرە زۆر بەداخەوە خەڵكی ئاسایی پێم دەڵێن لە ژاپۆن چ دەكەیت، بۆ لەبری كاری تەرجەمەكردنی شیعر وەكالەیەك بەدەست ناهێنی، هەڵبەت ئەوە خەمگینم دەكات. بەگشتی هەر كەسەو نزیكایەتییەكی بۆ ئەو وڵاتە هەیە كە تێیدا دەژی، بازرگانەكان.. ژاپۆن لە ئۆتۆمۆبیل و ماكینەدا دەبینن، بەڵام نزیكایەتی محەمەد عوزێمە نزیكایەتییەكی شیعری و هونەرییە، ئەوە بۆمن بەسە.
+ لەبارەی شیعری سورییەوە چ بە ژاپۆنییەكان دەڵێیت؟
- قسە لەبارەی گیروگرفتی میتافیزیكا و گرفتە تەجریدی و ریتمییەكان دەكەم، هەتا ئێستا شاعیرانێك هەن پەیڕەوی لە ریتم دەكەن، وەك چۆن قسە لەبارەی ئەو نەخۆشیانە دەكەم كە شاعیری عەرەبی خۆی تووش كردووە، قسە لە شیعری تازەمان دەكەم كە خوێنەریان تەنها لە بازنەیەكی بەرتەسك نەبێ نییە، چونكە خوێنەری عەرەبی ماوەی ئەوەی نییە قەسیدەیەك بەو ریتمە بەرز و نزمییە بخوێنێتەوە، ماوەی ئەوەی نییە قەسیدەیەك بخوێنێتەوە زێتر بێ لە پێنج دێر یان چوار دێر. لێرە پەلەكردن لە هەموو شتێ بەدی دەكرێت، من واهەستدەكەم كە نزیكەی ملیۆنان ساڵ لەنێوان شەستەكان و حەفتاكاندا بوونی هەیە. شیعرێك هەیە كە بە زمانی شەستەكان و حەفتاكان نووسراوە كە ناتوانین بیخوێنیتەوە، وا هەستدەكەیت سەدەیەكی بەسەردا تێپەڕیووە، چونكە هەستت گۆڕانی بەسەرداهاتووە، هەتا ئەوانەی ئەو دەقانەشیان نووسیووە ناتوانن بیخوێننەوە و بەرگەی دەنگە خەمگین و دڵتەنگییە رەشئامێزەكەی بگرن.
+ بۆچی هیچ شاعیرێكی عەرەبیت تەرجەمەی ژاپۆنی نەكردووە؟
- چی تەرجەمە بكەم هاوڕێ، ژاپۆنییەكان ئەوەندەیان وەرگێڕ هەیە كە بەشیان بكات. زۆرم بۆ زمانی فەرەنسی تەرجەمە كرد، بەڵام زۆربەی ئەو تەرجەمانە سەركەوتنیان بەدەست نەهێنا، شاعیری ئێمەی عەرەب كاتێ تەرجەمە دەكرێ تەواو دەبێ، بە مانایەكی دیكە شاعیری عەرەبی لە زمانەكانی دیكەدا هیچ مانایەك ناگەیەنێت، چونكە ئەو بابەتانەی كە بۆ ئەمڕۆی شیعری عەرەبی مانایەكی هەیە، ئەوەی لە چارەسەری بابەتدا بەكار دەهێنرێ، زمانێكە بەتەواوی تەجاوز كراوە، ئەو بابەتەی كە لەبارەیەوە قسەی لێدەكەم، تەجاوزكراوەو كۆتایی پێهاتووە، دەمەوێ نموونەیەكت بدەمێ: وا روویدا كە (نزار قەبانی) تەرجەمەی زمانی فەرەنسی بكەم، من بوومە تاكە وەرگێڕی نزار قەبانی بۆ زمانی فەرەنسی، بەڵام فەرەنسییەكان پێشوازییان لە دەقی نزار قەبانی نەكرد، نەك لەبەرئەوەی نزار قەبانی شاعیر نییە، بەڵكو چونكە زمانی فەرەنسی سەد ساڵ دەبێ تەجاوزی ئەو بابەتانەی كردووە كە نزار قەبانی لەبارەیانەوە دەدوێ، كاتێك نزار قەبانی قسە لەبارەی ئافرەت و چاوەكانی و مەمكەكانی دەكات، ئەمڕۆ ئەو مەسەلەیە بەو شێوەیە لە فەرەنسا ناخرێتە روو، هەتا قسەكردنی (ئەراگۆن) لەبارەی چاوەكانی (ئەلیسا)ش بەنسبەت فەرەنسییەكان بۆتە رابردوو.
ممارەسەكردنی سەركوتكردن لە زمانی عەرەبی وادەكات نزار قەبانی بۆ حاڵەت بگۆڕێت، هەروەها ئەو سەركوتكردنە سیاسییەی كە زمانی عەرەبی بە دەستییەوە دەناڵێنێ ئەوە وا دەكات (مەحمود دەروێش) تەرجەمە بكرێت، نەك ماناكەی لە زمانی دووەمدا، چونكە ئەو بزوتنەوە رزگاریخوازەی كە فەڵەستینییەكان ممارەسەی دەكەن، لە فەرەنسا تەجاوز كراوە، لە فەرەنسا هیچ زەوییەكی داگیركراو نییە كە رزگار بكرێت، بۆیە تەرجەمەكردنی سەركەوتن بەدەست ناهێنێ، چونكە شیعرێك پشت بە ریتم ببەستێ، مەحاڵە تەرجەمە بكرێت، بۆیە زمانی دەروێش و قەبانی لە تەرجەمەكردندا وەك زمانی چەرخی هەژدە دێتە بەرچاو، هەروەها ئەگەر بڵێین گەورەترین شاعیر لای ئێمە "موتەنەبی"یە، لەبەر ئەوەی لە دەرەوەی زمانی خۆی هیچ خزمەتێكی پێشكەش نەكردووە، ئەوە لەو قسەیەدا جۆرێك لە زیادەڕۆی هەیە، بەڵام زۆر لە راستیش دوور نییە، لە بەرانبەر ئەوانەشدا تەرجەمەكردنی (ئەدۆنیس) سەركەوتنی بەدەست هێناوە، چونكە شیعری ئەو تەنها لەسەر ریتم نەوەستاوە، بەڵكو فیكریشی پێیە، بۆیە كاتێك شیعری ئەو تەرجەمە دەكەین وەك ئەوە وایە كە بە فەرەنسی نووسرابێت.
+ تۆ پشت بە خۆشی دەبەستیت، بەڵام خۆشی بەهایەكە لەناودەچێ، ئایا ئەوە ئەو شتەیە كە لە دەقدا رەنگدەداتەوە؟
- بەڵی خۆشی یارمەتیم دەدات، بانكهێشتكردنی خۆشیش لە دەقدا رەنگناداتەوە. بانگهێشتكردنم بۆ ئەوەی پێیدەڵێن "دەقی خۆشی" بانگهێشتكردنێكە كەمێك لە خەمی شیعریم كەم دەكاتەوە، قەسیدەیەك دەنووسم و تۆ دڵخۆشی، بۆچی شاعیر قەسیدەیەك نانووسێ تەنها ئەو كاتە نەبێت كە دەكەوێتە قەیرانەوە؟ بۆچی شیعر لەبری خەم حاڵەتی خۆشی لەخۆ نەگرێ، یان ئایا دڵخۆشی شیعرێك نییە بكەوێتە نێو زیندەگییەوە؟.. لەو گوتەزایە دەگەیت، بەڵام تاقیبكەوە، تۆ شاعیری كە دڵخۆشی قەسیدەیەك بنووسە. گرفتەكە ئەوەیە شاعیران دڵخۆشی بە گاڵتەپێكردن و شیعری جیدی بە شیعری دڵتەنگ دادەنێن، كاتێ لەبارەی شیعری دڵتەنگییەوە دەڵێیت ئەوە تەنها شیعرێكە كە نوێنەرایەتی حاڵەتێكی جیدی دەكات ئەوە دەكەویتە حاڵەتێكی دوالیزمی تەكڕەوییەوە، چونكە تۆ دەزانی بە مانایەك لە ماناكان تاكڕەوی دژی دڵخۆشییە، ئەوەش بەشێكە لە كلتوری میتافیزیكی كە دڵتەنگی بە یەكێك لە خەسڵەتەكان و دامەزرێنەریی دادەنرێت.
+ تۆ لەڕووی چێژوەرگرتنەوە رووشاوی، شیعرییەتی تۆ بە رەتكردنەوە دەگات، تۆ گرەو لەسەر چی دەكەیت؟
- شیعرییەتی من لەسەر شتی سادە و ساكار و گرتەی زیرەكانە وەستاوە، ئاساییە چێژوەرگرتنێك برووشێنێ كە لەسەر پەروەردەیەك وەستاوە كە پێیوایە بەچێژترین شیعر بەچێژترین درۆیە.
+ تۆ تەنها نیت تۆ لەگەڵ منی، بەڵام لە رێبازە شیعرییەكەتدا پەڕگیری.
- هەرگیز پەڕگیر نیم، كاتێك لەسەر (600) شیعر كارم دەكرد و خستمە نێو دیوانی شیعری عەرەبی نوێ، لەو شاعیرانە بەشێك لە ئەزموونی خۆم بەرچاو كەوت، چونكە ئەوان دەلالەت بوون لە چێژوەرگرتنێكی نوێ.
+ تۆ یەكێك لە كۆمەڵە شیعرییەكانت بە "لا لن اعود الی البیت" مەبەستت كامە ماڵە؟
- ماڵ بۆخۆی ئیشكالە، پێشبینی ناكەم ئەوە بێت، لێرە ماڵی مەجازی هەیە، ماڵی سادەی شیعر، وەك چۆن ماڵی شیعری میتافیزیك هەیە، لێرە ماڵێك هەیە لە دیوار و بنمیچ، بە نسبەت من وشە بۆتە ماڵێك كە هەستیاریم دەوڕوژێنێ، بۆیە ئارەزووی ئەوە ناكەم بۆ هیچ ماڵێك بگەڕێمەوە.
+ ئەگەر لەبەرانبەر ماڵی شیعریی بوەستین، ئەوە تۆ هەتا ئێستا بە عەرەبی دەنووسی، تۆش دەڵێیت ئەو زمانە بەرەوپێش نەچووە، بەڵام تۆ هەتا ئێستاش دەكەویتە دووتوێی فەزای ئەو زمانەوە، باسی كامە ماڵ دەكەیت كە لێیدەچووبیت و ناتەوێ بۆی بگەڕێیتەوە؟
- ئەوە پرسیارێكی مەزنە، دەڵێن گرفتەكە لە زمانی عەرەبیدا نییە، بەڵكو لەوانەدایە كە بەو زمانە دەدوێن، بەڵام من دەڵێم: گرفتەكە لە هەردووكیانە و ناكرێ لێكیان جیا بكەینەوە، چونكە ئەو زمانە بۆخۆی دەلالەت و مێژووییەكی درێژی هەیە، ئەوانەی تازە بەو زمانە دەدوێن "من و تۆ تازەین" كاتێك بە زمانێكی دیكە دەدوێی نازانی كێ دەدوێ، بەڵام ئەو زمانە عەرەبییەی پێی دەدوێین بە كۆمەڵێك دەلالەت باركراوە كە دەكەوێتە پێش لەدایكبوونی من. هەندێ شت لە بونیادی زمانی عەرەبی پێویستی بە گۆڕان و گفتوگۆ لەسەركردن هەیە، بەڵام ئەگەر بمانەوێ بگەینە دواین خاڵی ئەو گفتوگۆ لەسەركردنەش، ئەوە بەرەو رووی كارەسات دەبینەوە. هەرچۆنێ بێ زمانی عەرەبی زمانی دایكمە، تەواوی بوونی من پێكدەهێنێ، جگە لەوە چارەسەرێكی دیكەم نییە، من دەتوانم بەو زمانە لەبارەی هەموو شتێكەوە و لەهەر ساتێكدا بنووسم، هەر شتێ دەستی لێدەم بێتە شیعر.
+ ئایا شاعیر جادوگەرە یان پەیامبەری شتە سەرسوڕمێنەكانە؟
- هەرگیز شاعیر جادوگەر و پەیامبەر نییە، چونكە شتەكان وەك خۆیان شیعرن، شاعیریش هەر ئەوە دەبینێ كە چاو دەیبینێ.
سەرچاوە: قــــیس مـصـطـفی
05 / 09 / 2007 لە www.oudaimah.com وەرگیراوە.
* شاعیر و نووسەر و وەەرگێڕی سوری بە توانا (محەمەد عوزێمە) لەنێوان وڵاتی شام و وڵاتی هەتاوی ژاپۆنی دەژیت. زێتر لە (30) ساڵە پردێكی رۆشنبیریی لەنێوان عەرەب و ژاپۆن درووستكردووە. (كەشتی مەرگ، ئەنتۆلۆژیای شیعری نوێی ژاپۆنی) محەمەد عوزێمە ئامادەی كردووە و لەلایەن وەرگێڕی ئەو گفتوگۆیە كراوە بە كوردی و ئامادەیە بۆ چاپ.