کۆڵان کۆڵان گێڕانەوەى تاکە، یان بەشێک لە ژیانى (کەریم کاکە)یە بە قەڵەمى خۆى. کۆڵان کۆڵان وەک گێڕانەوە، خودى نووسەر دەبڕێت، بۆ ئەوەى کەشفى جولە دیار و نادیارەکانى ژیانى سەردەمێکى دیاریکراو و ناوەوەى کوردى و ئاستى ژیان و رۆشنبیرى وەک بابەتى گێڕانەوە بخاتە روو. کۆڵان کۆڵان بە راستگۆیى و بێ پێلێنان بارگەى خۆى دەخات، بار خستنێ کە هاوسەنگى خود و بابەتى لەبەر چاوان بێت.. بە بڕواى من شێوازى دەربڕین لە کۆڵان کۆڵان گێڕانەوەدا، خۆى لە نێوان شێوازى دەربڕین لە رێگاى هەست و شێوازى دەربڕین لە رێگاى ژیانەوە دەنوێنێ: شێوازى دەربڕین لە رێگاى هەستەوە، خۆى لە ئاڕاستەخوازیدا دەبینێتەوە و پشت بە ریتم و گرامەر دەبەستێ، زمان تێیدا خاوە، بەڵام پەرتوبڵاو نییە. ئەوەى دووەم، شێوازى دەربڕین لە رێگاى ژیانەوە، پشت بە ریتمى ناوەکى ژیان دەبەستێ، وەک چۆن کار لە تێکشکاندنى گرامەر و رەنگاوڕەنگى دەکات و پەرتوبڵاویش نییە... بەڵام یادەوەرى (مذکرات) وەک ئەدەب دەچێتە توێى ئەدەبى خودگەراییەوە، لە پشت ئەدەبى خودگەرایى بڕوایەک هەیە، ئەویش ئەوەیە کە خود سەربەخۆیە و لە بەرانبەر خۆى تیوار و شەفافە...
یادەوەرى، یان بیرەوەرى بە گشتى لە سێ تەوەرەدا دەخولێتەوە (کردە)، (بیرکردنەوە)، (سۆز) تا سنورێکى زۆر چییەتییەکەى دیارى کراوە بۆ نموونە: یادەوەرى سیاسى، مێژوویى، دیکۆمینتارى، رۆشنبیریى... وەک چۆن لە خانەى یادەوەریدا یاداشتى کەسى (مذکرات الشخصیە) هەیە، تەواو دەکەوێتە نێوان بابەتگەرایى و مێژووى خودگەرایى سەربردەوە.
لە یادەوەریدا پرسیار ئەوەیە ئایا گێڕەڕەوە وێنەیەکى چەند راستگۆییانەمان لە بارەى خۆیەوە بۆ دەکێشێ؟ کاتێ چەپێنراوەکانى ناوەوەى خۆى و هەڵوێست و بیرکردنەوەکانى خۆى کەشف دەکات، دەیەوێ چیمان پێبڵێت؟
کۆڵان کۆڵان گێڕانەوە، نموونەیەکى بەرزى گێڕانەوەى ئەدەبییە، گێڕەڕەوە تێیدا دیارە، بەڵام بکەر ونە. وەک زەمەن بە ریتمێکى دوور لە شڵەژان و هێور هێور شۆڕ دەبێتەوە و بەرە بەرە خود دەبڕێت و ژانوژوارى ژیانى سەردەمەکەى وێنە دەکات. بە هێزى بیرهاتنەوە و بە پاراستنى هاوسەنگى و راشکاوى، گێڕەڕەوە گۆشەنیگاکانى دەنەخشێنێ، بە کوردییەکى رەوان و شیرین و جوان رایەڵى نێوان هۆکار و ئەنجام دەچنێ و دەقێکى ئەدەبى و هونەرى لێدروست دەکات. دەمەوێ بڵێم کەریم کاکە بە رەنگکردنى پانتاییەکانى گێڕانەوە و ئاستى شارەزایى بایەخى یادەوەرى دەخاتە روو.
سۆز (العاطفە -sentiment)
یەکێک لە رەگەزە بنەڕەتیەکانى دەقى ئەدەبى و کارى ئەدەبى گێڕانەوە، سۆزە، گێڕانەوەى وشک و مردوو ناتوانێ هەستى خوێنەر بۆ خۆى کێش بکات، هەمیشە خوێنەر دووچارى بێزارى دەکات، خوێنەر لە نێو دەقى مردوودا هەموو ئەوانەى دەیخوێنێتەوە بە ماوەیەکى کورت لە بیرى دەچێتەوە، لەبیرنەچوونەوە ئەگەر بەشێکى پەیوەندى بە سۆزەوە هەبێت، ئەوە بەشێکى گەورەى پەیوەندى بە رووداوەوە هەیە! دەمەوێ بڵێم سۆز و رووداو (الحدپ) جێکەوتەى خۆیان لە دەروونى خوێنەر چاپ دەکەن و شتێ لە دەروون و خەیاڵى خوێنەر دەجولێنن، کۆڵان کۆڵان گێڕانەوە، دەربڕینى واقیعە لە رێگاى ژیانەوە، نوسەر پشت بە ریتمى واقیع دەبەستێ، وەک چۆن هەوڵدەدات بە رەنگاوڕەنگى خۆى، پەرتوبڵاوى ژیان راست بکاتەوە! ئەو هەست و رەنگاوڕەنگییەى دەقى ئەدەبى لە خوێنەرەکانیدا دەیجولێنێ مەرج نییە هەمیشە شادى هێن بێت، خەم و پەژارە و گاڵتەجاریش جێکەوتەى خۆیان لە سەر خوێنەر بەجێدەهێڵن. وەک چۆن ترس و دڵەڕاوکێ...
کۆڵان کۆڵان، گێڕانەوە، هەستەکانى خۆى تەنها لەگەڵ خوێنەرانى سەردەمى یادەوەرییەکان بەش ناکات، بەڵکو لەگەڵ خوێنەرانى نادیاریش هەستەکانى خۆى بەش دەکات، وەک چۆن چێژ و خۆشییەکى زۆر بە هاوسەردەمەکانى دەبەخشێت، ئەگەر بشێ گێڕانەوە بیرۆکەکانى لە رێگاى وڕوژاندنى سۆزى خوێنەرەوە بێت، ئەوە بەو مانایە نییە، پەیامى نوسەر لە دەقدا لە دەرەوەى زمان و تەنها لە بابەتەوە هەڵگرینەوە، وەک چۆن یادەوەرى نوس ناشێ داندیانە خۆى لە نێو دەقى گێڕانەوەدا بنوێنێ (داندى: بە کەسێک دەگوترێ کە بەردەوام حەزى لە خۆنواندن و دەرکەوتن بێ). لە کۆڵان کۆڵان گێڕانەوەدا نە کەریم کاکە داندییە و نە دەق دەکەوێتە دەرەوەى زمانى ئەدەبییەوە... دەمەوێ بڵێم لەو یادەوەرییەدا (ژیان) وەک بابەتى سەرەکى سەرکێشییەکانى زمان و گێڕانەوە دەکێشێ. نوسەر ئەو کەسەیە کە جوان لە ژیان دەڕوانێ، نوسەر ئەو کەسەیە کە جوان زمان بەکار دەهێنێ. دواجار ئەوە کەریم کاکەیە روویەک لە حەقیقەتى ژیانى خۆى دەهێنێتە ناو گێڕانەوە.
هەموو ئەو قسانە بەرەو بیرکردنەوەمان دەبەن، بەڵام پرسیارى من لێرەدا خۆى ناخاتە نێوان پەیوەندى نێوان (بیرکردنەوە و زمان/ زمان و بیرکردنەوە) بەڵکو وێنەى ئەو پەیکەر و گۆشەنیگا دیاریکراوانە دەکێشێ، کە بە شێوەیەکى هاڕمۆنى نوسەر تێکەڵ بە یەکتریان دەکات، لە کۆى ئەو (63) بەشەى کۆڵان کۆڵان گێڕانەوەدا خوێنەر بەو تێکەڵبوونە ئاشنا دەبێت.
بیرکردنەوە (الفکرە -idea)
هەمیشە (بیرۆکە/ زمان) پەیکەر و گۆشەنیگاى دەقى لە سەر بونیاد دەنرێت، ناشێ دەقى یادەوەرى لە سەر کۆمەڵێک (بیرۆکە/زمان)ى پەرتوبڵاو یان دژ بەیەک بونیاد بنرێت، بەڵکو دەبێ پارێزگارى لە هێلى سەرەکى و پەیوەندى نێوان بیرکردنەوە و سۆز بکات، دەبێ هاوسەنگى نێوان هێلە لاوەکییەکان و پەیامى سەرەکى رابگرێت، واتە دەبێ راستگۆیانە لە نێوان سۆز و پەیام رازیمان بکات! کۆڵان کۆڵان گێڕانەوە، توانیویەتى هاوسەنگى نێوان بیرۆکەى سەرەکى و لاوەکى رابگرێت و تا ئەندازەیەکى گەورەش نەخشى نێوان سۆز و پەیام بە خوێنەران ببەخشێت. هەموو ئەوانەش دەشێ وەڵامى راستگۆیى بێت لە نێوان مێژوونوس و گێڕەڕەوەى ئەدەبى، دەشێ وەڵامى هاوسەنگى بێت لە نێوان ژیان و دەقى گێڕانەوە.
ئەوەى هاوسەنگى و راستگۆى لە دەقى یادەوەریدا بە یەک دەگەیەنێت حەقیقەت نییە، بەڵکو بەرجەستەکردنى ئاستى بەرزى گێڕانەوە و جوانییە، ئەوەى کۆڵان کۆڵان، گێڕانەوە بە خوێنەر دەلکێنێ فریوى گێڕانەوە و جوانییە، نەک فریوى حەقیقەت و مێژوو، جوانى بەرەو ئازادیمان دەبات، بەڵام حەقیقەت بەرەو باوەڕ! جێگیربوونى بڕوا بەرەو دۆگما دەچێ و جوانى لە کرانەوە و ئاستى ئەگەرى جیاوازدا کۆمەڵێک رووى حەقیقەتمان نیشان دەدات، دواجار دەرکەوتنى رووەکانى حەقیقەت لە کارى ئەدەبى و هونەرییدا لەنێودژى تاریکى و رۆناکیدایە، نەک باوەڕ...
بیرکردنەوەى کۆڵان کۆڵان، گێڕانەوە لە سەر چارەنووسى تاکەکان دەوەستێ، نەک رووداوە سیاسییە گەورەکان، لە سەر دیوە نەبینراوەکانى واقیع دەوەستێ، نەک پاڵەوانە بینراو و دیارەکان... جیاوازى یادەوەرى لەگەڵ نوسینەوەى مێژوو ئەوەیە، کە لە نوسینەوەى مێژوودا ژیانى تاکەکان بایەخیان نییە، ئەوەى شوێنى بایەخ بێت رووداوە سیاسییەکان و پاڵەوانبازى و لێپرسراوە گەورەکانن. گێڕانەوەى ئەدەبى بیر لە ئەگەرەکانى ناو واقیع دەکاتەوە و جوانییەکانى رێکدەخات، کەچى مێژوونوس بیر لە رووداوە سیاسییەکان دەکاتەوە و دەیانکات بە حەقیقەت. هەمیشە واقیع دەوڵەمەندترە لە مێژوو، جوانى دەوڵەمەندترە لە حەقیقەتى بەرجەستەکراو.
کردە (الفِعل -act)
کەریم کاکە میمۆرى خۆى و کۆمەڵگاکەى بە زمانێکى ئەدەبى دەگێڕێتەوە، هەموو ئەو وێنە کۆمۆنییە بە زمان دەنەخشێنێ و لە چوارچێوەى کردەى زمانەوانیدا ئەو بنچینە و پێوەرە کۆمەڵایەتییانە دیارى دەکات، کە بەهاى مرۆیى ئەو وڵاتەى لە سەر بونیاد نراوە. ئەو میمۆرییە خۆى وەک رەمزێکى رۆشنبیریى و زمانەوانى دەکاتەوە، کە کۆمەڵگاى کوردى لەخۆ دەگرێت... بەڵام جولەى جوانى ئەو گێڕانەوەیە هەر تەنها خۆى لە جوانى زمان و ئازادى هەڵناگرێتەوە، بەڵکو لە خەیاڵى مرۆییانە و کەشفکردنى ژانوژوار و ململانێى واقیع و بەهاى ژیان و سروشت و ئایینیدا دەبینێتەوە.
کردەى گەیشتنى زمانەوانى، یان تیۆرى راستى گوتن لە کۆڵان کۆڵان گێڕانەوەدا، بەو مانایە دێ، کە چۆن بیرۆکەکان بە وشەکان دەگوترێن، چۆن بیرۆکەکان دەنوسێتەوە؟ ئەو نوسینەوە و گوتنە هەرگیز بە سادەیى سەیرى زمان ناکات، بەڵکو زمان وەک کارێکى فرە لایەن و فرە رەهەند و فرە مەبەست دەبینێ، کردەى گەیشتنى زمانەوانى لە سەر پرۆسەى بەرهەمهێنانى گێڕانەوە کار دەکات و دەبێتە کردەى بەیەک گەیاندنى دال و مەدلول، دال و مەدلول بەرەو بونیادنانى دەلالەت یان واتامان دەکاتەوە، بەو مانایەش ئەوە کردەى زمانە نوسەر و خوێنەر بەیەکەوە دەبەستێتەوە، نەک رووداوەکان!
جیاوازى نێوان رووداو و کردەى زمانەوانى ئەوەیە، کە گێڕانەوە تەنها بە بیرۆکە و رووداو دروست ناکرێ، رووداو تەنیا سەرهات نییە، بیرۆکە تەنها پەیام نییە، بەڵکو بیرۆکە و سەرهات لە کردەى گەیشتنى زماندا دەتوانن جوانى خۆیان بگێڕنەوە، دەتوانن ئازادى پرۆسیسە بکەن. کردەى زمانەوانى لە جوانیدا دەگات، بە ئازادى جیاوازییەکان دەدوێنێ! بەڵام رووداو لە حەقیقەتدا کورت دەکرێتەوە، باوەڕ دەچەسپێنێ... کۆڵان کۆڵان گێڕانەوە، هونەرى جوان تێکەڵکردنى ئازادى و باوەڕەکانە لە رێگاى کردەى زمانەوە.
ئەوەى کردە و رووداو لێکجیا دەکاتەوە، تەماشاکردنى رووداوە وەک سروتى گەڕانەوە و سەرەتایى و وەک یەکەم خاڵى دامەزراندن، وەک ئەوەى چەقى دامەزراندن لە سەر یەک رەنگ و یەک دەنگ وەستا بێت، یەک باوەڕ کۆیان بکاتەوە... بەڵام کردەى زمانەوانى دەرکەوتنێکى تایبەتى ئازادییە کە لە کارى هونەرییدا روودەدات. هەمیشە هەڵگرى ئامادەییەکى هەنووکەییە، نەک گەڕانەوە بۆ خاڵى یەکەم، بەو مانایەش کردەى زمانەوانى وەک رووداوى ئازادى، یان جۆرێک لە جولەى جوانى بابەتى تەئویلکردنە و هونەرمەند یان نوسەر دایدەهێنێ و خوێنەران تەئویلى دەکەن.
هەولێر 5/5/2017