كتێبی "ئێزیدییەت لەكۆن و نوێدا"، لەلایەن یەكێك لەمیری ئێزیدییەكان" ئیسماعیل بەگی چۆل"ەوە نووسراوە و لە سێ بەشی تایبەت بە بیروباوەڕی ئێزیدییەكان و دابونەریت و هەندێك لە ڕووداوە مێژووییەكانیان و ژیانی یەكێك لە میرە هاوچەرخەكانیان پێكهاتووە.
ئەم كتێبە لە لایەن یەكێك لە مامۆستاكانی مێژووی ڕۆژهەڵات لە زانكۆی بێروتی ئەمریكی، "دكتۆر قوستەنتین زریق"، لەساڵی 1934دا و لە چاپخانەی ئەمریكی لە بێروت بەچاپ گەیشتووە.
"دكتۆر قوستەنتین زریق"، لە پێشەكی كتێبەكەدا و هەر لە دەستپێكەوە ئاماژە بەوە دەكات، كە خودا تێكەڵەیەك لە ڕەگەز و تایفە و میللەتانی جیاجیای، بەشێوەیەكی بێهاوتا لە هەموو شوێنێكی تری دنیا خزاندۆتە، ناوچەی موسڵی باكووری ئێراق و بەتایبەتیش دەوروبەری خودی شاری موسڵ، هەر لە عەرەب و كورد و سریان و ئاشوری و تورك و ئەرمەن. لە تایفە ئایینییەكانیش یەعقوبی و نەستووری و سونی و شیعە و كەمینەیەكی جوولەكەی جێماوی سەردەمی بەندایەتی سەردەمی بابلییەكان و هەروەها سوبی و مەندائیی و دواجار ئێزیدییەكانیش دەبینرێتەوە كە دەمێك ساڵە بوونەتە مایەی سەرنجڕاكێشانی دنیا، بەتایبەتیش وەك زانراوە بە"پەرستنی شەیتان" ناسراون.
"دكتۆر قوستەنتین زریق"، ئاماژە بەوە دەكات كە لە نێوان خودی ئێزیدییەكاندا، هەن باوەڕیان وایە بە ڕەچەڵەك دەچنەوە سەر "یەزیدی كوڕی معاویە"ی خەلیفەی ئەمەوییەكان و هەشن باوەڕیان وایە دەچنەوە سەر یەزیدێكی دیكە كە ناوی" یەزیدی كوڕی ئەنیسە"ی سەركردەی خەوارجیەكانی سەردەمە نێوەندەكانی ئیسلام.
ئەمە لەگەڵ بوونی ئەو بۆچوونانەی كە پێی وایە، "ئێزیدییەت" وەك ناو لەناوی شاری یەزد، یان لە"یەزدان"ەوە وەرگیراوە كە بە فارسی بە واتای خودا دێت، یان رەنگە لە"ئێزد"ەوە هاتبێت، كە لە ئایینی فارسەكاندا بەو فریشتانە دەگوترێت، كە پەیامی خوداوەندی میهرەبان بە بەندەكان دەگەیەنن، بەمەش زاراوەی "ئێزیدییەت" دەبێتە" بەندە یان شوێنكەوتووانی خودا"یان "شوێنكەوتووانی فریشتەكان".
ئیدی "دكتۆر قوستەنتین زریق"، دژواریی ساغكردنەوەی ئەسڵ و فەسڵی ئێزیدییەكان ناشارێتەوە، چونكە هەروەك خۆی ئاماژەی پێ دەدات، یەكێك لە هۆكارەكانی ناتەبایی خودی ئێزیدییەكانە، سەبارەت بە سەرجەم شتگەلە تایبەتەكانی ئاینەكەیان، كە بە چەشنێك تێكەڵ بە خورافات و ئەفسانەی كاڵوكرچ بوون، كە دواجار ساغكردنەوە و یەكاڵاكردنەوەی دەبێتە مەحاڵ،
بۆ نموونە لەكاتێكدا هەندێكیان پێیان وایە ئەوانیش وەك هەموو بنیادەمان لە باوكە ئادەمەوە هاتوون، بەڵام لەوەدا خۆیان جیادەكەنەوە و خۆیان دەكەنە خەلیفەی ڕاستەقینەی باوكە ئادەم، كە گوایە ئەمان هەر لە خودی باوكە ئادەمەوە هاتوون، نەك دایكە حەوا، لە كاتێكدا سەرجەم میللەتانی دیكە بە بڕوای ئەوان دەرئەنجامی بەیەكگەیشتنی ئادەم و حەوا هاتوونەتە دنیا. ئەمە جگە لە بۆچوونی كۆمەڵێك لەو ئێزیدیانەی كە پێیان وایە دامەزرێنەری ئاینەكەیان بەبنەچە دەچێتەوە سەر "موعاویەی كوڕی سوفیان"، بەتایبەتیش ئەو دەمی "موعاویە" ژنێكی هەشتا ساڵەی خواست و ئەو ژنە بەشێوەیەكی سەیر گەنج بۆوە و بووە دایكی یەكەمین دامەزرێنەی ئاینی ئێزیدییەكان.
لێكۆڵەرێكی وەك"مێنزل" دەڵێت:
(هێشتاكە ئەسڵ و فەسڵ و گەشەكردنی ئاینی ئاڵۆزی ئێزیدییەكان یەكاڵانەبۆتەوە، بەڵام دیارە باوەڕی ئاینییان ڕەگەزی ئاینە بتپەرستییە كۆنەكان لەخۆ دەگرێت"بەڵام جودا لەو ئایینانەی كە خۆر و مانگیان پەرستووە"، ئەمە جگە لەخۆگرتنی هەندێك بڕوای زەردەشتی وەك دوالیزمی فارسی، هەروەها مانیزم "مەزهەبی مەعریفەی فارسی" و یەهودییەتیش "بەتایبەتیش لە حەرامكردنی خۆراكەكاندا" و مەسیحیەتیش "بەتایبەت لە شیوی خوداوەندانە و سەردانی كڵێساكان لە كاتی زەماوەندی هاوسەرگیریدا و حەڵاڵاكردنی مەی"، ئیسلامیەتیش بەتایبەت لە "خەتەنەكردن و رۆژووگرتن و قوربانی كردن و حەج و...." و سۆفیزمی رافیزییەكانیش "لە شاردنەوەی باوەڕ و مەزنڕاگرتنی كۆمەڵێك لە شێخانی سۆفیزیم" و سوبیشن لە تەقەمووس و شامانیشن لە چەشنە ڕێگەكانی مردووناشتن و راڤەكردنی خەون و سەماكردندا").
هەر لەپێشەكی كتێبەكەشدا "دكتۆر قوستەنتین زریق"، ئاماژە بە حەقیقەتی پەرستنی شەیتان لە لایەن ئێزیدییەكانەوە دەكات، كە لای ئەوان بە"مەلەك تاووس" ناو دەبرێت و لەپێناو ئەودا خودا، خالیقی ڕاستەقینەی گەردوون و سەرجەم بوونەوەران لەیاد دەكەن و ئەمە جگە لەوەی لای ئێزیدییەكان زۆر جار پلەوپایەی شێخ "ئادی" دەگەیەننە ئاستی "شەیتان -مەلەك تاووس" و "دكتۆر قوستەنتین زریق"یش هەر لە بەرایی كتێبەكەدا ڕاستی تەمومژاویی بوون و نادیاربوونی حەقیقەتی راستەقینەی شێخ "ئادی" ناشارێتەوە، كە ئەویش وەك سەرجەم سیمبۆل و شتگەلە ئاینییەكانی دیكەی ئێزیدییەكان، ئاشكرا نییە و كەس بە تەواویی بۆی ساغ نابێتەوە.
راستییەكی دیكە كەلەپێشەكی كتێبەكەدا خراوەتە ڕوو تایبەتە، بە تایبەتمەندی پێشینەی ئێزیدییەكان سەبارەت بە خوێندن، كە جگە لە پیاوە ئاینییەكانیان هەر كەسێكی دیكە فێرە خوێندەواری ببایە لای وان بە كافر لە قەڵەم دەدرا، دیارە گۆڕانی ئەم قەناعەتە و دواتر چوونە قوتابخانەی منداڵانی ئێزیدییەكان پەیوەست بوو بەو گۆڕانكارییە مێژووییانەی كە لە دنیا و ناوچە ئێزیدی نشینەكاندا بە درێژایی مێژوو ڕوویدا.
پاش تەواو بوونی پێشەكی كتێبەكەش، بەشەكانی كتێبەكە دەست پێ دەكات، كە پێكهاتووە لە سێ بەش:
سەرگوزشتەی ژیانی "ئیسماعیل بەگی چۆل"ی میری ئێزیدییەكان.
بیرو باوەڕی ئێزیدییەكان و داب و نەریتیان.
كورتەیەك لە ڕووداوەكانی چیای شەنگال.
بەشی یەكەم بە ناساندن و خستنەڕووی ژیانی "ئیسماعیل بەگی چۆل"ی میری ئێزیدییەكان، دەست پێ دەكات، باس لەزۆر وردەكاری ژیانی دەكات بەتایبەتیش ئەو كچەی كەبۆ یەكەم جار لەژیانیدا حەزی لێكردووە، كەناوی "رەوشی"بووەو چۆن رەدووی كەوتووەو دواجار چۆن پاش لەدایك بوونی "عەبدلكەریمی" نۆبەرەی ژنی یەكەمی ئەمری خوای كردووە.
ئیدی بەزمانێكی حیكایەت ئامێزانە یادەوەرییەكان درێژەی دەبێت و لەمیانی گێڕانەوەی بەسەرهات و ڕووداوەكاندا زۆر شت دەكەوێتەڕوو، وەك ئەو سەفەرە دوور و درێژەی كە"ئیسماعیل بەگی چۆل" دەیكات و چۆنیەتی مامەڵەی لەگەڵا ئەو موسڵمانانەی كەلەڕێگە پێیان دەگات، ڕاشكاوانە و بێ پەردە رك وكینەی بەرانبەر بەموسڵمانان و ئاینییان دەردەخات، تەنانەت لەشوێنێكدا بەفێڵا و بۆ مەرامی خۆی وەك موسڵمان و موریدێكی شێخ "عەبدولقادری گەیلانی"
دەناسێنێت و ئیدی سەرباری كۆكردنەوەی پارەو داهاتێكی زۆر بەناوی ئەوەوە كەگوایە بۆ تەكیەی شێخی كۆدەكاتەوە، بۆ خۆی دەڵێت كاتێك پێشنوێژی موسڵمانانی ئەو شوێنەم كرد، لەجێی دوعاو نزا، چونكە دەمزانی تێناگەن جوێن و قسەی ناشرین و سووك و سەلیمم بەموقەدەساتی ئەوان دەداو داوام لەمەلەك تاووس و شێخ ئادی دەكرد كەلەناویان بەرێت.
ئیدی لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت، كەنووسەر بێلایەن و بابەتیانە نەبووە لەخستنەڕووی بابەتەكان، چونكە ناكرێت بەو هەموو ركوكینەیەی كەبەرانبەر بەئاینی ئیسلام هەڵیگرتووە، راستگۆیانە رووداوە مێژوویی و بەسەرهاتەكان و وەك خۆیان بخاتەڕوو، ئەمە لەكاتێكدا گەڕیدەیەكی موسڵمانی دینداری وەك"ئیبن بەتووتە"كاتێك دەبێتە میوانی شێخێكی كوردی ئێزیدی ناوچەی شەنگار، زۆر بەپێزانین و رێزەوە باس لەجوامێری و میوان پەروەرێتی ئەو شێخە ئێزیدییە دەكات.
لەدرێژەی نووسینەكەیدا "ئیسماعیل بەگی چۆل"، باس لەوە دەكات كەچلۆن لەڕێگەی سەفەرەكەیداو ئەو دەمانەی بەئێزیدییەكانی شوێنانی دیكە گەیشتووە، ئامۆژگاری كردوون كەجل و بەرگی رەگ نیلی و كراسی مل كراوە لەبەر نەكەن، سەرباری نەخواردنی كاهوو و كەلەرم، كەدیارە ئەمانەو زۆر شتی دیكە لەئایینی ئێزیدییەكاندا دەچنە ڕیزی شتە حەرامەكانەوە، تەنانەت وەك لەلاپەڕە 15ی كتێبەكەدا هاتووە، داوا لەئێزیدییەكان دەكات:
( ئەوەی كاهوو و كەلەرم لەكێڵگەكانیاندا چێنراوە، دەبێت لەئێستاوە تا دە رۆژی تر بیانفەوتێنێت و نەیانهێڵێت).
نووسەر دەرئەنجامی سەفەر و تێكەڵبوونی بەئێزیدییەكانی شوێنانی تری دنیاو ئیرشادكردنیان، تووشی چەرمەسەری دەبێت، تەنانەت چەند جارێك دەست بەسەردەكرێت و بەمەش زۆر لەمەرگ نزیك دەبێتەوەو دەرەئەنجامیش هەموو جارەكان رزگاری دەبێت.
لەدرێژەی باسەكاندا "ئیسماعیل بەگی چۆل"، باس لەوە دەكات چۆن خۆی دەگەیەنێتە كن دەسەڵاتی ئەو دەمی ئینگلیز و بەڵێنیان پێدەدات هاوكاریان بێت، جا دیارە بەفیعلی و عەمەلیش ئەم چەشنە هاوكارییە لەنێوانیاندا لەبگرەو بەردەیەكی سەیردا چەند جارێك چێ دەبێت.
بەهەرحاڵا دەتوانین بڵێین ئەم كتێبەش وەك زۆر سەرچاوەی تری تایبەت بەئێزیدییەكان، ناتوانێت بەتەواوی وەڵامی هەموو پرسیارە نەزانراوەكانمان سەبارەت بەئێزیدییەكان بداتەوە، بەڵام لەگەڵا ئەوەشداو سەرباری هەر كەموكوڕییەك كەئاشكراو دیار، یان پەنهان و لەپشت دێڕەكانەوە خۆی حەشارداوە، هەر چۆنێك بێت بەقەڵەمی یەكێك لەسەرانی ئێزیدییەكان نووسراوە.
ژێدەر: "ئێزیدییەت لە كۆن و نوێدا" /ئیسماعیل بەگی چۆل /1934/ چاپخانەی ئەمریكی-بێروت.
وێنەی نووسەری كتێبەكە: ئیسماعیل بەگی چۆل