ئا: ئیدریس عەلی
ئیدریس عەلی: با لە وتەیەكی "پیتەر سڵۆتەر دایك"ەوە دەست پێبكەین كە دەڵێت: "من لەژێر ئاسمانێكی تردا دەنووسم"، ئەمە لای ئێوە چی دەگەیەنێت؟!
یوسف عیزەدین: ئەم گوتەیە پێچەوانەی یەكێك لەتەسەوورە كۆنەكانی مرۆڤە كە لەسەردەمانێكدا ڕەنگە پێی وابووبێت، ئاسمان گومەزێكە بەسەر ئەو پانتاییە جوگرافییەوە كەتێیدا دەگوزەرێت. ڕاشكاوانە ئەم تەسەوورە كاریگەری بەسەر كایە فیكری و مەعریفییەكاندا هەبووە، هەروەك چۆن شوێن پەنجەی خۆشی لەبیناسازییدا جێهێشتووە، هەر بۆ نموونە دەكرێت گومەزی قەیسەرییە دێرینەكان، وەك دەرئەنجامێكی ئەم تەرزە تێڕوانینە ببینینەوە.
كاتێك پێت وابێت كەلەژێر گومەزێكدایت، ئاستەمە دووچاری نابزۆزی و سستی و دۆگما نەبیت... یەقینی بوونی ئەو گومەزە هەموو جۆرە خستنەڕووی پرسیارگەلێكی نوێ دەكوژێت. ئیدی هەموو دنیات لێدەبێتە قەیسەرییەكی سەرگومەزگیراوو بەناچاریش دەبیتە ڕێبوارێكی نێو گوزەرەكانی ئەو شوێنجێگەیەی كەبەچەشنێك لەچەشنەكان، تۆ وەك خۆت پێی نەیاریت.
جا بۆیە "پیتەر سلۆتەر دایك" لەژێر ئاسمانێكی تردا دەنووسێت و بەزمان و فیلۆلۆژیایەكی جوداو جیاواز گوزارشت لەوە دەكات كەدەبێت بگووترێت و باسی لێوەبكرێت.
ئەمە جگە لەوەی "پیتەر سلۆتەر دایك" مەبەستیەتی بڵێت" من بەشێوەیەكی تەقلیدی نانووسم"، بەتایبەت ئەگەر سەرنجی بابەتە نووسراوەكانی بدەین، دەبینین كەسانێك كەبەدنیای فەلسەفەش ئاشنانین، دەتوانن بابەتە فەلسەفییەكانی بخوێننەوە، گەرچی لای ئەو هەموو شتێك جوداوجیاوازە لەوەی كەپێشتر خوێندوومانەتەوە.. هەر لەخودی زمان و شێوازی نووسینییەوە تادەگاتە چەشن و چۆنیەتی خستنەڕووی تێزەكانی. ئەو مەبەستییەتی هەموو سنوورەكان ببەزێنێت.. لەكاتێكدا دەبێت ئەوەمان لەیاد نەچێت كەهەموو سنوورەكان لەهەناوی خۆماندایە.. وەك "ڕۆشێللا ڕانتەر" ئاماژەی پێدەدات، ئیدی ئەم گوتەیەی "دایك" زۆر لەوە زیاتر هەڵدەگرێت كەبتوانین لەم دەرفەتە دیاریكراوەدا وەڵامی بدەینەوە.
ئیدریس عەلی: ئەگەر خودی ئەو گوتەیەی " پیتەر سلۆتەر دایك" بگوێزینەوە بۆ نێو دنیای گێڕانەوە حیكایەتئامێزەكان و لەوێدا مامەڵەی لەگەڵدا بكەین، پێت وایە نووسەرانی پێش ئێوە، ئەوانەی لەدنیای ڕۆمان و چیرۆكدا نووسیوویانە، توانیبێتیان لەژێر ئاسمانێكی تردا بنووسن؟
یوسف عیزەدین: دیارە قسەكردن لەسەر كایەیەكی فەلسەفی جیاوازە لەدنیای گێڕانەوەكان.. گەرچی تێكچڕژانێكی مەعریفی لەنێو كایە جیاوازەكاندا دەبینرێتەوە. دەكرێت پاش خوێندنەوەی تێكستێك، تەسەوورێكی فیكری یان دەرئەنجامێكی فەلسەفیمان لا دروست بێت... بەڵام كەباس دێتە سەر خودی گوتەكەی "پیتەر سلۆتەر دایك" ، ئەوە ڕاڤەكردنێكی زۆری دەوێت، بەتایبەت ئەگەر مەبەست گوێزانەوەی بێت بۆ نێو كایەو بوارێكی تر.. ئەو هەر وەك بۆخۆی دەڵێت:
"من پێشبینی ڕابردوویەكی تر بۆ فەلسەفە دەكەم" ڕەنگە ئەم تەرحە بەلای كەسانێكەوە سەیر بێت و بپرسن و بڵێن: "چۆن دەكرێت پێشبینی ڕابردوویەكی تر بۆ ڕابردوویەكی زانراو بكرێت؟!" چونكە خودی ئیشكالەكە لەزەمەندا دەبیننەوە، لەكاتێكدا نیتشە دەڵێت: "تۆ كۆنترە لە من". دیارە زەمەن یەكێكە لەو چەمكانەی كەدەكرێت لەزۆر گۆشەنیگای جیاجیاوە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت.. ئاشكراشە هەر تێڕوانینێكی نوێ و جودا بۆ زەمەن، بەواتای خوێندنەوەیەكی نوێی بیری خودگەرایی دێت... ئیشكالەكە لەوەدایە كەزەمەن بۆخۆی شتێكی پێناسەكراو نییە، هێندەی ئەوەی كەئێمە بۆخۆمان پێناسەیەكی بۆ دەدۆزینەوە. سەبارەت بەپرسیارەكەشتان ڕەنگە وەڵامەكەی لەگوتەیەكی "بەتڵیمۆس"دا ببینمەوە كەدەڵێت: "هەر شوێنێك دەكەوێتە ژێر ئاسمانی تایبەتی خۆیەوە"
بەوپێیەی گێڕانەوە حیكایەتئامێزەكانی كوردیش هەر هەمووی لەسەر شوێنێك ڕانەوەستاوە، بۆیە ناشێ و ناكرێت تەنها ئاسمانێكی هەبێت و لەژێریدا جێی بكرێتەوە؟! بەتایبەتیش ئێمە وەك میللەتێك بەتەواویی تەسەوورێكی كامڵمان لەسەر مێژووی خۆمان نییە.. تەنانەت پێناچێت بەتەواویش كەسایەتییە مێژووییەكانی خۆشمان بناسین؟! نازانم ئەگەر "سمكۆی شكاك" ئەو لیدەرە كوردە ناسیۆنالیستە بێت وەك "كرێس كۆچێرا" پێمان دەناسێنێت؟!..ئەی چلۆن پاساوی تاڵانكردنی شاری مەهابادی بۆ بدەینەوە.. بەڕای "میهرداد ئیزەدی"، وەك لەكتێبی "كوردەكان"دا ئاماژەی پێداوە: "ئەو-واتە سمكۆی شكاك- لەپیاوكوژێك زیاتر هیچی تر نییە".
باشە تۆ بڵێی بتوانین هیچ پاكانەیەك بۆ كوشتنی "مارشەمعون" بەدەستی "سمكۆ" بكەین و لەو كارە نەشیاوەی "سمكۆ" حاڵی ببین؟! بۆیە دەكرێت بەدەر لەو هالەو تەقدیسكردنەی كەسەبارەت بەكەسایەتییەكی مێژوویی دەخرێتەڕوو، خوێندنەوەو ڕاڤەیەكی نوێمان هەبێت.
ئیدریس عەلی: بەهۆی سەفەركردنتەوە، ماوەیەكی دوور و دێژ لەكاری نووسین و وەرگێڕان دابڕایت، پاشان سەرەتا بەڕۆمانێك هاتیتەوە بەردیدەی خوێنەران، بەڵام ئەوەی هەستی پێكرا ئەو گۆڕانە بوو لەزمان و شێواز و تەكنیكی نووسیندا، ئەبێ ئەم گۆڕانە چەند پەیوەست بێت بەسەفەركردن و مانەوەت لەتاراوگە؟
یوسف عیزەدین: پێموایە هەر كەسێك لەئێمە بەشێوەیەك لەشێوەكان، موسافیرەو لەسەفەردایە، ڕەنگە زۆرجار ئەو سەفەرە تەنها سەفەرێكی ڕۆحی بێت.. دیارە سەفەر تەنها گۆڕینی شوێنێكی تۆبۆگرافی و جوگرافی نییە، بەشوێنێكی دیكە؟!.. ئێمە لەوەتەی هەین گوێبیستی حیكایەتی سەفەرەكانین.. سەفەری زۆر كەس و كەسایەتی، بەتایبەتیش سەفەری ئەوانەی كەلەئێستادا مردوون.. ئێمە بەردەوام گوێبیستی سەفەری پاڵەوانە ئەفسانییەكان بووین بۆ نێو دنیا بێكۆتاكانی خەیاڵ و ئەندێشە گریمانكراوەكان؟!
جا پێموایە هەموو جۆرەكانی سەفەر، گەر بۆ ساتەوەختێكیش بێت، دابڕانێك لەنێوان ئێمەو ئەو واقیعەی كەتێیدا دەژین دروست دەكات.. هەر ئەوەندەی چووینە نێو فانتازیاو كەش و هەوای دنیای سەفەرەوە، ئیدی تاڕاددەیەك تۆ بوونەوەرێكی دابڕاو و نامۆیت بەهەموو ئەو شتانەی كەپێشتر لەگەڵیدا ژیاویت و مومارەسەتكردووە.. سەفەر بەخەونێك دەچێت كەلەساتەوەختێكدا بەئاگا دێیتەوەو هەست بەوە دەكەیت كەتەنهایت و لەو كات و شوێنەدا نیت كەپێشتر پێت وابووە لەنێویدایت، گەر بەڕاستیش لەشوێنێكی دیكەی دنیادا بیت و بەفیعلیش سەفەرتكردبێت.. چونكە هەمیشە ناچاریت بگەڕێیتەوە بۆ نێو دنیای خۆت، ئەو دنیایەی كەلەنێو خۆتدایە، دنیایەك كەڕەگ و ڕیشەی دەچێتەوە نێو كۆریدۆرەكانی منداڵی.
دەكرێت بڵێم شتێك نییە كەبەتەواویی داتبڕێت لەهەموو ئەوانەی كەبۆتە بەشێكی خەونەكانت.. بۆتە بەشێكی بێئاگایت.. دەكرێت ئەو جیاوازییانەی كەلەشوێن و جێگەیەكی تردا دەیبینیتەوەو هەستی پێدەكەیت؟ یان ئەو نامۆ بوونەی كەئێخەت پێدەگرێت، تەنها ئیزافەیەك بێت بۆ پێشینەی تەسەوور و تێڕوانینەكانت.
ئیدریس عەلی: زۆرێك لەنووسەرانی ئێمە بەتایبەت ئەوانەی كار لەسەر بەرهەمهێنانی دەق دەكەن، غوربەت و تاراوگەیان كردۆتە بابەت و كەرەستە لەدەقەكانیاندا، ئاخۆ لای ئێوە ئەم حاڵەتە تاچ ئاستێك ڕەنگی داوەتەوە، یاخود ژیان و كولتوورو سروشتی جیاواز تاچەند كاریگەری لەسەر بەرهەمهێنانی واتاو فۆرمی نوێ دەبێت؟
یوسف عیزەدین: مەنفا شوێنجێگەیەكی دیاریكراو نییە، هەروەك چۆن پێناسەو مانایەكی حازربەدەستیشی نییە.. مەرجیش نییە كاریگەرییەكی لێكچوو و هاوشێوەشی هەبێت لەسەر سەرجەم ئەو نووسەرانەی كەلەیەك ئان و ساتی زەمەنیدا لەمەنفادا دەژین.
سەبارەت بەژیان و كولتوور و سروشتی جیاواز و كاریگەریشیان، لەڕاستیدا تۆ بەخودی كولتووری كۆمەڵگەكەی خۆشت نەیار و نامۆیت.. ئەمە جگە لەوەی كەلەگەڵا هەر دابڕانێك.. تۆ مەحكومی بەوەی ڕووبەڕووی دنیایەك ناشیرینی و دزێوی شوێنە جیاوازەكان ببیتەوە؟!
جا ئەگەر ئەو شوێنەی دەبێتە مەنزڵت، بەهەشت ئاسا، دڵگیر و دڵڕفێن بێت.. دواجار هەر بێزار دەبیت و هەوڵی هەڵهاتن دەدەیت.. هەموو ئەو دیاردانەی كەسەرەتا پێی سەرسامیت، دواجار دەبێتە شتێكی ڕۆتینی و بگرە هێدی هێدی لێی بێزاریش دەبیت. ئیدی ئێمە بەگیانداری نێو سەدەفەكان دەچین، مەگەر تەنها لەنێو سەدەفەكانماندا ساتێكی ئارام بەرینە سەر.. لەكاتێكدا نابێت ئەوەشمان لەبیر بچێت، هاتنە ناوەوەی تەنها دەنكە لمێكیش بۆ نێو ئەو سەدەفەی كەخۆمانمان تێدا حەشارداوە بریندارمان دەكات؟!..
"ئۆرهان پامووك" پێی وایە، گەر نووسەرێك هەموو ژیانی لەتەنها ژوورێكدا بردبێتە سەر، دەتوانێت لەمیانی باسكردنی ئەو دنیا تایبەتەی خۆیەوە زۆر شتمان پێ بڵێت، بۆیە بەشێوەیەكی سەرەكی مەسەلەی نووسینی جدی، بەر لەهەموو شتێك، پەیوەستە بەجدییەتی خودی نووسەرەكەوەو....؟!
ئیدریس عەلی: لەئێستادا قسە لەسەر ئەوە هەیە كە ئەو نەوە تازەیەی دەستیداوەتە چیرۆكنووسین، شێوە خەیاڵێكی شاعیرانە تەنانەت بەسەر زمان و جۆری دەربڕینیاندا زاڵەو ئەمەش بەخەوشێك لێكدەدرێتەوە، لەمبارەوە ڕای تۆ چییە؟
یوسف عیزەدین: نازانم فەیلەسوفێكی وەك "پیتەر سلۆتەر دایك" دادوبێدادیەتی بەدەست زمانێكی خاوەن گرامەر و زیندووی وەك زمانی ئەڵمانی و ناچارە بونیادی زمانە بنەڕەتییەكە تێكبشكێنێت و دەستكاری بكات و بەچەشنێك گوزارەكان بگۆڕێت كەنەكرێت خوێنەری ئەڵمان پێی سەرسام نەبێت.. جا ئەگەر ئەمە بۆ زمانی ئەڵمانی جائیز بێت، ئەی دەبێت بۆ زمانی كوردی چی بڵێین؟!.. بەڵام مەسەلەی زمانی شاعیرانەو شیعرییەتی تێكست و ئەوەی بەتایبەت بۆتە تەوژمێكی باوو، لەگەڵا ئەوەی ڕەنگە زۆریشی دوور و نزیك شیعرییەتی تێدا نەبێت، مەسەلەیەكی ترەو قسە زۆر هەڵدەگرێت و پێم وانییە لێرەدا بتوانین گەر خۆمانی لێبدەین حەقی خۆی بدەینێ.
سەرنج: لەژمارە -729-ی ئاڵای ئازادی-یدا بڵاوبۆتەوە