سازدانی: ئەفشین غوڵامی
ـ بە ڕاى ئێوە سەرەتاكانى نووسین لە ڕوانگەى میژووییەوە، لەكەیەوە دەست پێدەكات؟
ـ گەڕانەوە بۆ سەرەتاكان و ڕۆچوونە نێو موعەماكانى میێژووەوە، كاریێکى سەختەو هەندێک جارانیش چەواشەكار و هەڵخەڵەتێنەرە، بەتایبەت لەساغكردنەوە ئەركیۆلۆژییەكاندا، جا چە نیازپاكانەو خۆڕسكانە بێت، یان بەئەنقەست و دەستێك لەپشتەوە گەمە بەحەقیقەتەكان بكات.
بەجیاكردنەوەى میێژووى نووسین و مێژووى نووسینى ئەدەبى كەدوو بوارى جیان، وەك زانراوە میێژووى نووسینى ئەدەبى بەجیاوازى بگرەو بەردەى ساڵانى نووسینى، بەڵام تا ئێستا هەمووان كۆكن بەئەژماركردنى داستانى گلگامش بەكۆنترین تێکستى ئەدەبى نووسراو و دواتریش پاش چەندین سەدەش ئەلیادەو ئۆدیسەى هۆمیرۆس و جودایى و جیاوازى گلگامش-ش لەگەڵ ئەو دوو داستانەى دیكەى هۆمیرۆس-دا كەمەزەندە دەكرێت نۆسەد یان هەشت سەد ساڵی پێش زایین گوترابێت و لەحەوت سەد ساڵى پێش زاینیشدا لەلایەن كەس و كەسانێکەوە نووسرابێتەوە، هەر بۆ خۆى جیاكەرەوەى دوو دنیاى جیاوازە لەشێوازى بیركردنه‌ەوەى مەعریفى و فەلسەفیدا.
ـ بێ گومان زمانى سانسكریتیش بەشێکى ئەو ئەدەبیاتە كۆنەى پێ نووسراوەتەوە؟
ـ ڕِاستە و وەك گوتم، ساغكردنەوەى ئاسان نییەو ڕەنگیشە لەئایندەدا نووسراوى دیكە بدۆزرێتەوە، هەر وه‌ك چۆن دۆزینەوەى داستانى گلگامش رێکەوت بوو. دەگوترێت داستانى ڕامایاناو ماهابهاراتا وەك نمونەیەكى بەرچاوى زمانى سانسكریتى پێش زایین بەچەند سەدەیەك نووسراوە.
ـ دەبێت رۆژئاوا لەسەردەمانى خۆیدا ئاگادارى ئەم تێكستە سانسكریتیانە بوو بێت، یان هەر ئاگادارى ئەلیادەو ئۆدیسەى هۆمیرۆس بووە؟
ـ دەبێت لەخۆمان بپرسین كەئاخۆ هەر لەسەردەمانى بەكارهێنانى سانسكریتى لەنووسیندا، لەماوەى مۆریاو گۆپتا-دا كە لەهەشت سەد ساڵی پێش زایینەوە بۆ دوو سەد ساڵی پێش زایینى خایاندووە، هیچ كام لەتێكستەكان نەگەیشتبێتە رۆژئاواى ئەو دەم، بێگومان دەبێت گەیشتبێت. یان تۆ بڵێی نەگەیشتبێت؟!.. دەگوترێت كتێبى "مردووانى میسرى" گوایە هەزار و هەشت سەد ساڵە، یان هەندێک دەڵێن دوو سەدو پەنجا ساڵ لە پێش زاییندا نووسراوە.بەڵا لەسەدەى نۆزدەداو پاش كەشفكردنى جفرەكانى "بەردى ڕەشید" توانرا بخوێنرێتەوە، بەڵام ئاخۆ لەسەردەمى نووسین و دانانى بەردى رەشید-دا كتێبى "مردووانى میسرى"و چەندین تێكستى دیكە نەخوێنراونەتەوە؟ بێگومان خوێنراونەتەوەو لەگەڵ چەندین مەعریفەى دیكەى تریشدا گوازراونەتەوە بۆ رۆژئاوا.
ـ بابگەڕێنەوە سەر یەكەمین تێکستى ئەدەبى نووسراو؟
ـ داستانى گلگامش چ وەك كۆنترین تێکستى نووسراو كە تائێستا لەبەردەستدایەو چ وەك ئەو قووڵاییەى كەهەیەتی سەرسووڕهێنەرە، بەشێوەیەكى باڵاو كاملەن پرسیارە كەونیى و ئەنتۆلۆژییەكان لەخۆ دەگرێت، دەگوترێت دوو هەزار ساڵ پێش زایین نووسراوەتەوەو لەهەمووشى سەیرتر ئیمزاو ناوى كەسێکى لەسەرە بەناوى " شین ئوقى ئونینى" كەنەزانراوە ئاخۆ نووسەرى داستانەكەیە یان ئەو كەسەیە كەنووسیویەتییەوە. داستانەكە باس لە گلگامش دەكات كە پاشاى "ئۆرك-وەركا"یەو دایكى خوداوەندەو باوكى لەتوخمى مرۆڤى فانییەو بەمەش ئەویش دەبێتە بوونەوەرێکى فانى. تاكرِەوانە حوكمى كردووەو لەتاو زوڵم و زۆرى، خەڵكى "ئۆرك" پەنا بۆ خوداوەندەكان دەبەن تا چارەسەرێكیان بۆ بدۆزنەوە، یەكێک لەخوداوەندەكان كەناوى ئۆرۆرۆ-یە پیاوێکى بەرایى و بەهێزى سەرەتایى توكنى بۆ دروست دەكات كەلەنێو ئاژڵاندا وەك ئەوان دەژى بەناوى "ئەنكیدۆ"و پاش ئەوەى چەند جارێک ئاژەڵان لەتەڵەى ڕِاوچییان ڕزگار دەكات و دەبێتە مایەى كۆسپ بۆ خەڵکى، خەڵكەكە پەنا بۆ گلگامش دەبەن و شەكواى حاڵى خۆیانى بۆ دەكەن. گلگامش-یش فێڵبازانەو تەنانەت بەشێوازێكیش كەبەدرێژایى مێژوو بەكارهاتووە، مێینەیەك بۆ تەفرەدانى دەنێرێت. لەداستانەكەدا یەكێك لەكارەكەرەكانى پەرستگەى عەشتار بەناوى"شمخات" دەنێرێت بۆ دەستەمۆكردنى دڕندایەتى "ئەنكیدۆ" و ڕابواردن لەگەڵی تا ئاژەڵان لێى بتەرنەوەو ببێتە كەسێكى ڕامكراو و مەدەنى. ئیتر فێرى جل لەبەركردن و خواردنەوەى شەراب و كەیف و سەفاو شت گەلێکى لەو چەشنەى دەكات. ئینجا پاش ئەو گۆڕانە، ئافرەتە نێردراوەكە غیرەى "ئەنكیدۆ" دەبزووێنێت و باسى ئەوەى بۆ دەكات چۆن غەرێمیکى هەیە كەناوى گلگامش-ەو یەكەمین شەوى پەردەى هەموو کچانى مەملەكەت بۆ ئەوەو بەمەش "ئەنكیدۆ" هار دەبێت و مەیدان له گلگامش دەگرێت، بۆ زورانگرتن و ململانە.
هەردووكیان زۆر بەتوندى بەگژ یەكتردا دەچن و هەرچەند لە هێزدا یەكسانن و بەرانبەر دەوەستنەوە، بەڵام بەددان پێداهێنانى "ئەنكیدۆ" بەهێز و تواناى گلگامش-دا. گلگامش بەسەركەوتوو ئەژمار دەكرێت و ئیتر بەمە دەبنە دوو هاوڕێی زۆر خۆشەویست و لەدرێژەى داستانەكەدا "ئەنكیدۆ" لەپێناو بەرگریكردن لە گلگامش، كاتێك خوداوەندەكان پاى پیرۆز بۆ كوشتنى گلگامش دەنێرن، پەلامارى قۆچى پاى پیرۆز دەدات تا گلگامش زەفەرى لێبێهێنێت و بیكوژێت، بەكوشتنى پاى پیرۆزیش ئەنجومەنى خوداوەندەكان كۆدەبنەوەو بڕیار دەدەن "ئەنكیدۆ" بكوژن، ئیتر تووشى نەخۆشییەكى دەكەن و پێى دەمرێت.ئەمەش وا لە گلگامش-دا دەكات دەیان پرسیار لەبارەى بوون و نەبوون بەمێشكیدا گوزەر بكات و نغرۆى خەم و پەژارەیەكى هێجگار قووڵ ببێت و عەوداڵى دۆزینەوەى نهێنییەكانى بوون و فەنا بوون ببێن، لەم پێناوەشدا دەست دەكات بەسەفەركردن و لەدریژەى سەفه‌رەكەشیدا دەگاتە لاى ئەو كەسە نەمرەى كەناوى "ئوتنابشتم"ەو پاش ڕزگاربوونى لەتۆفانە مەزنەكە. خوداوەندەكان نەمرى هەتا هەتاییان بەخۆیى و ژنەكەى بەخشیوە. پاش هەولڵێکى زۆرى گلگامش بۆ رازیكردنى "ئوتنابشتم" تا نهێنى نەمرى پێ بڵێ. ئەو زاتە نەمرە مەرجى شەش رۆژ و حەوت شەو نەخەوتنى بۆ دادەنێت، تا پێی بڵێت.ئەمەش بەگلگامش ناكرێت و پاش بێدارییەكى زۆر دەخەوێت و هەلى بەدەستهێنانى نەمرى یان زانینى نهێنى نەمر بوون لەدەست دەدات.ژنى "ئوتنابشتم" بەزەیى بە گلگامش-دا دێتەوەو نهێنی گەنج بوونەوەى پێدەڵێت و پاش بەدەست هێنانى ئەو گیایەو دەرهێنانى لەنێو دەریادا، ئەویش لەغەفڵەتێکدا مار دەیخوات، ئیتر مایە پووچانە دەگەڕێتەوە دەگاتە ئەو یەقینەى چارەنووسى هەموو مرۆڤێك مەرگ و فەنا بوونە.
ـ هەر ئەمەشە كە بە ڕوونى لەفەلسەفەى رۆژهەڵاتى و دنیاى سۆفییەكاندا ڕەنگدەداتەوە؟
ـ بەڵێ تەنانەت كاتێك گلگامش سەفەرەكەى دەست پێدەكات، بۆ دۆزینەوەى نهێنییەكانى نەمر بوون و مانه‌ەوەى هەتا هەتایى، جلى پاشایەتى دادەكەنێت و جلى وەك هى سۆفییان و دەروێشان دەكاتە بەرو لەڕێگەش بەقسەو هەوڵ و تەقەللاكانى خوداوەندى خواردنەوەو شەراب"سیدورى" هەڵناخەڵەتێت، كە پێی دەڵێت دنیا بۆ خواردنەوەو ڕابواردن كراوەو لەجێی عەوداڵبوونت بەشوێن وەڵامى پرسیارەكاندا خۆت لەچێژبینین و ڕابواردندا غەرق بكە. بەڵام ئەو گوا لەو قسانە ناگرێت و درێژە بەسەفەرەكەى دەدات.
ـ ئەدەبیاتیش بۆ خۆى سەفەر و گەڕانە، پێتان وانییە هەر ئەم پرسیارگەلانەیە، ئەدەبیات سەرقاڵییەتى؟
ـ بەڵى ئەمە لاى سەرجەم ئەو ژمارە كەمە لەنووسەرە جدییەكانى دنیا وایە، ئەوانەى حەوسەڵەو توانا و تاقەتى قووڵبوونەوەو تێپەڕ کردنى ئاستە سەتحییەكانیان هەیە، وەك كافكا و ئیتالیۆ كالڤینۆ و بۆرخیس و ژمارەیەك لەنووسەرە جدییەكانى دنیا.
ـ بەڕاى ئێوە، ئەو شتانەى واقیعى ئەدەبى لەدنیاى نووسینداو واقیعى حەقیقى لەیەكتر جیادەكاتەوە كامانەن؟
ـ پرسیارەكەتان فرەڕەهەندەو گەڵێک وەڵام هەڵدەگرێت، وەك دەڵێن یەكێک لەجیاكەرەوەكانى ئەدەبیات لەواقیعى حەقیقى میتافۆرە، بەڵام بەڕای جۆرج لاكۆف و جۆنسۆن میتافۆر تەنها پەیوەست نییە به‌گوزارشته زمانه‌وانییه‌كانه‌وه، به‌ڵكو په‌یوه‌سته بەبیركردنەوەو كردار و هەستكردنەكانمانەوە، پەیوەستە بەفۆڕمۆڵەبوونى ڕایەڵەى چەمكەكان لەبەڕێوبردنى كردەوە مۆڕاڵییەكانمانەوە. مەبەست لەوەیە لەخودى بیركردنەوەو تێڕوانین و دنیابینى و تەنانەت فڕفێڵا و كاروكردەوە هەڵخەڵەتێنەرەكانى مرۆڤیشدا، میتافۆر حزوورى هەی. ئیتر بەشێك لەبەرەو پێشچوونە شارستانییەكان پەیوەستە بەمیتافۆرەوە كەپاش دروستبوونى زمانێکى تایبەت، بەچەشنێك لەچەشنەكان لەنێو هەناویدا و هاوتا لەگەڵ بەكارهێنانى بەردەوامیدا دێتەبوون. ئەگەر كەمێک زیاتر قووڵبینەوە دەبینین بیستن رۆڵێکی سەرەكى هەیە لەقسەكردن و ئاخافتن و پەڕەپێدانیدا. هەروەك "مەولانا جەلالەدینى رومى" دەڵێت: ( هەر وەڵامێك لەڕێی گوێوە بچێتە دڵەوە، چاوت پێت دەڵێت، وازى لێ بهێنەو گوێڕاگری من بە. بزانە گوا بازاڕییە. بەڵام چاو ئەهلى ویساڵە.. چاو ساحێبى حاڵە. بەڵام گوا ئەهلى مەقامەو لە گوێگرتندا سیفاتەكان دەگۆڕێن. بەڵام لەبینیندا زات دەگۆڕێت).
ـ كەواتە دنیاى عیرفان و سۆفیگەرى و نووسینەكانیان لەدنیاى ئەدەبیاتى جیدییەوه نزیكەو وەك چۆن توانیووتانە لەسەرجەم رۆمانەكانتانداو بەتایبەتیش لەڕۆمانى" وێڵگەى یادەوەرییە گریمانكراوەكان"دا رایەڵەیەكى نهێنى و ئەفسوونئامێزانە لەنێو ئەو دوو دنیایەدا دروست بكەن، واتە ئەدەب و عیرفانتان كردۆتە دوو دیوى یەك تێکستى ئەدەبى؟
ـ تۆ بڕوانە دنیاى ئەو عاریفانە هێندە قووڵ و فرەڕەهەندە، هەیانە،جگە لەدەیان كتێبی فیكرى و فەلسەفى و عیرفانى، لەئەدەبیاتیشداو بەتایبەتیش لە بوارى گوتنى شیعردا بەیت و پارچه شیعرى زۆر كاریگەرو سەرسام ئامێزیان هەیە، یان تەنانەت دیوانە شیعریان هەیەو هەشیانە تەنها بەشیعر هەموو ئەزموونە ناوەكییە قووڵەكەى خۆى خستۆتەڕوو. ئەوانەى زۆر بێدەنگ و تەریكیش بوون، زمانى حاڵ و دەربڕینیان هەر شیعر بووە..لەگەڵ بوونى ئەو جەزب و ڕاكێشانەى كەتەنها لەدنیاى عریفاندا هەیەو رۆحى بنیادەم تووشى هەژان و سەرسامبوون دەكات، لەپشت هەر بەیتێكیاندا دنیایەك ماناى زۆر قووڵ لەباتن و زاهیردا حزووریان هەیە.سەیركە من و تۆ چیمان لێدێت بەرانبەر تەنانەت بەیتە شیعرێكى فەریدەدینى عەتتار و حافزى شیرازى و حەللاج و ئیبن عەرەبى و مەولانا جەلالەدینى رومى كەخۆدى ئەو زاتە دەرحەق بە"عه‌تتار" دەڵێت:( عەتتار سەفەرى بەهەر حەوت مەملەكەتەكەى عیشقدا كردو كەچى ئێمه لەسەرەڕێگەى شەقامێكى عیشقدا چەقیووین). هەروەها هەموو توانستە شیعرییەكانى خۆى دەباتەوە بۆ "عەتتار"و تەنانەت دەڵێت:( هەڵەكانیشم هەر لە عەتتار-ەوە فێر بووم).ئەمەیە ئەدەب و ڕەوشتى ئەهلى عیرفان كەبەدەر لەمل شكاندنى یەكتر و حەسادەت،پێکەوە كار لەخوڵقاندنى دنیاى مەجازیدا دەكەن، ئەوەتا مەولانا ئاماژە بەوە دەكات،هێندە كاریگەرى عەتتار-ى لەسەرە، تەنانەت هەڵەكانیشى هى ئەون، بەڵام لەواقیعى ئەدەبیات و نووسینى ئەم دەڤەرەى ئێمەدا، ئەوەى تۆ بۆ خۆت كەشفت كردووەو زادەى شەونخوونى و ئەزموونى مەعریفى و رۆحیتە، كاتێک دەیخەیتەڕوو، لێرەو لەوێ ئەوەى پێی گەیشتوویت، بەلاسایى كردنەوە یان بردنى دەبێتە بابەتێک یان چەند بابەتگەلێکى بڵاوكراوە، لەڕو هاوشێوەو لەناوەخندا كاڵوكرچ و دزێو. ئیتر چى لەوە ترسناكتر هەیە لەواقیعێكى ئاوادا هەبیت و بنووسیت و دڵنیابیت ئەوەى تۆ گوتووتەو لەڕووكەشدا بێدەنگى لێکراوە، هەر وەك ئەوەى نەبینرابێت و نەخوێنرابێتەوە، كەچى لە ڕاستیداو بە بێدەنگى و لەتاریكیدا كار بۆ فامكردن و راڤەكردنى كراوەو پاش ماوەیەك لێرەو لەوێ ئاوەژوو یان بەكەمێک دەستكارییەوە بەناوى كەس و كەسانێکى ترەوە بڵاودەكرێتەوە؟!
ـ كەواتە تێکستە ئەدەبییەكانى عاریفان، ئەدەبى راستەقینەو جدین؟
ـ لەڕاستیدا ڕۆژهەڵتناسەكان توانیان سەرتاپاى ئەدەبیات و فیكر و بیروبۆچوونى ڕۆژئاوا لەبنەڕەتەوە بگۆڕن، بەوەرگێڕان و گەیاندنى دەیان تێكستى ئەدەبى و فیكرى و مەعریفى و زانستى و عیرفانى رۆژهەڵات.زۆریان تەمەنى خۆیان بۆ كەشفكردنى نهێنى و پەنهانى عیرفان و دنیاى سۆفییان تەرخانكرد، لەوانە "لویس ماسینیون"ى فەڕەنساییە، بابەتى دەرحەق بە"سەلمانى فارسى"و "ئیبن سەبعین"و "حەللاج"نووسیوە، بەتایبەتیش نزیكەى سى ساڵ لەتەمەنى خۆى بۆ ناساندنى بەرهەم و ژیانى "حەللاج" تەرخانكردووە، "ئازارەكانى حەللاج " ناونیشانى كتێبێكى تۆكمەو جوانى ئەو زاتەیە.
ـ دووبارە راڤەكردنى مێژوو و خوڵقاندنەوەى سەرلەنوێشى، لەهەموو ڕۆمانەكانتاندا بەرچاو دەكەوێت، سەربارى بینینەوەى لەهەندێك لە وتار و لێکۆڵینەوەو بابەتى ڕەخنەیى و وەرگێڕانەكانیشتاندا، هۆكارى گرنگى دانتان بەمێژوو بۆ چى دەگەڕێتەوە؟
ـ وەك وەبیرم دێت و تەنانەت پێش فامكردنى تەواویشم بۆ دنیا، باس و خواس و بەسەرهاتە مێژووییەكان زیاد لەگەمەو یاریكردن سەرنجیان ڕادەكێشام، بەبێدەنگى بەدیار بەساڵاچووەكانەوە دادەنیشتم بۆ گوێ بیستى ئەو حیكایەتە مێژووییانەى كەنازانم بۆ هەر لەو دەمەوە لەواقیعى ژیان جوانتر و بەتامتر دەهاتە پێش چاوم و بێزار نەدەبووم لەهەموو ئەو گێڕانەوانەى كە ساڵێ لەدواى ساڵێ منیان ئالوودەو شەیداى خوێندنەوەى مێژوو كرد، بۆ ئەوەى لەنێو خەیاڵ و خەونەكانمدا ببێتە بەسەرهات و ماجەراو و داستان و حیكایەتگەلێکى جیاواز لەوەى كەلەواقیعدا هەبووەو روویداوە.گێڕانەوە مێژووییەكانى سەردەمى منداڵیم، ئەوەندەى گوێبیستیان دەبووم، هەستم بەسامى وشەكان و قووڵایەكانى زەمەن دەكرد، زەمەنێك كەبۆنێکى تایبەتى هەبوو. بۆنێک بوو، وەك بۆنى خودى بەساڵاچووەكان. دەمزانى ئەو كەسانەى حیكایەتە مێژووییەكان دەگێڕنەوە، هەر یەكێکیان چەند جیاوازن لە كەسێکى تریان، لە گێڕاندنى هەمان بەسەرهات و ماجەراى مێژوویدا. كاتێك باسى ئەسكەندەرى مەقدۆنییان بۆ دەكردم و دواتر لەشویێنێکى ترەوە باسى زولقەڕنەین-یان بۆ دەكردم و ئیدى كاتێك لاى یەكێکیان جیابوون و لاى یەكێكى تریشیان هەردووكیان هەر یەك بوون، زۆر سەرسام و حەیران دەبووم، بەو توانستە سەیر و سەمەرە عەجایبەى، كەدنیایەكى جیاوازى واى دەهێنایە پێش چاوم، كە دەبوو لە گەڵ یەكێكیان بم و لایەنگرى تەسەوراتى بم، دژ بەوى تریان. یان پێچەوانه‌ى هەردووكیان بم و هەموو ئەمەش دەبووە مایەى چەندین پرسیارى بێکۆتا، كەهەم ڕووبەڕووى ئەوانەم دەكردەوە كە حیكایەت و بەسەرهاتە مێژووییەكانیان بۆ دەگێڕامەوەو هەم لەكەسانى تریشم دەپرسى، ئیدى هەر لەسەرەتاوە بەپرسیار و نایەقین بوونمەوە دەرحەق بەوەى دەیبیستم، هاتمە نێو دنیاى بەسەرهات و ماجەرا مێژووییەكانەوە، بەگومانەوە كەوتمە ڕوانین و سەرنجدانى سەرجەم دیاردەو شتەكان.
ـ هەر بۆیە دەتەوێت بگەڕیت بەشوێن مێژووى نەنووسراو و نەگوتراوى شتەكاندا؟
ـ ئێمه هەموومان چ لەئێستادا لەنێو مێژووداین و چ پاش مەرگیشمان لەنێو مێژوودا دەمێنینەوە. بەكەسە ناسراو و نەناسراوەكانیشەوە.ئیتر ئەگەر مێژووى نووسراویش نەبێت، ئەوە مێژووى شەفەهى دەتوانێت كەسە نەناسراوەكان بهێڵێتەوەو دەماو دەم بەسەرهاتى ژیانیان بگێڕێتەوە. بۆیە بوونى من و تۆ لە مێژوودا، چەندە بابەتێكى حەقیقى و واقعییەو وەك خۆى و لەخۆیدا بوونى هەیە، ئەوەندەش بابەتێكى ئەبستراكت و جیاوازە.ئەمە جگە لە چۆنیەتى بینینى ئەویتر بۆ من و تۆ. بۆ نمونە "هیتلەر" لاى من و تۆ، تەنها دیكتاتۆرێکى خویێنڕێژ و ماڵوێرانکەر و تاوانبارە، بەڵا لاى هەموو ئەوانەى تا دوا دڵۆپی خوێنیان بەرگرییان لێکردو لەپێناویدا جەنگان شتێكى ترە. "هیتلەر" لەتێڕوانینى بیرمەندەكانیشدا جیاوازە، بیرمه‌ندێكى داهێنەرى وەك"هایدگەر" یەکێک بووە لەحەیران و موعجیبەكانى، كاتێک پێی دەڵێن چى لەو پیاوە سەتحییەدا دەبینیتەوە، وا هێندە پێى موعجیبیت؟ لەوەڵامدا دەڵێت، تەنها جووڵانەوەى دەستى بەسە! واتە بۆ گۆڕینی كەساتییەكان و هێنانە ژێر باریان.ئیدى "هایدگەر" بەكۆڵێک ئەقڵەوە كەسایەتییەكى وەك هیتلەر لەناخەوە دەیهەژێنێت؟!
" ئۆشۆ" لەكتێبى "لەكۆیلایەتییەوە بەرەو ئازادى"دا ئاماژە بەوە دەكات، ( كەئەڵمانیا وڵاتى كانت و هیگل و فیورباخ و كارڵ ماركس و فرۆیدو مارتن هایدگەر-ە بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كەسێکى سایكۆباتى پلە سێى وەك "ئەدۆلف هیتلەر" توانى میللەتێكى ئاقڵى وەك ئەڵمان بەلاى خۆیدا ڕابکێشێت) دەڵێت( بەڕای من ئەگەر بەشەرییەت هیچ لەمەوە فێر نەبێت، ئەوە مێژوو خۆى دووبارە دەكاتەوە.ناچێتە ئەقڵەوە كەیەكێك لەناودارترین فەیلەسوفەكانى چەرخى بیستەم، كەسێکى وەك "مارتن هایدگەر" ببیێتە هەوادار و لایەنگرى هیتلەر. هیتلەر بووە سەرۆكى ئاقڵترین وڵاتى دنیا، هەموو خاوەن بڕوانامەكان چوونە پپاڵ پیاوێکى نەخوێندەوار و گەورەترین ئیمپراتوریەتی فاشیستى لەدنیادا دروستكردو دە ملیۆن ئینسانى كوشت، بەبێ ئەوەى پشتگیرى لایەنگرانى لەدەست بدات ).
ـ پێتان وایە كارى ئەدەبە بەدووى ڕاستییەكاندا بچێت و هۆكارى نەهامەتییەكانى مێژوو بدۆزێتەوە؟
ـ "سیباڵد"ى بەڕەگەز ئەڵمانى یەکێکە لەو نووسەر و ڕۆماننووسە جدییانەى كە بەبێدەنگى ساڵانێک خەریكى كشفكردن و خوێندنەوەیەكى نوێگەرانەی جیاواز بوو بۆ مێژوو.. تا مەرگى لەناكاوى لەساڵى 2003-دا بەڕووداوى هاتوچۆ لەبەریتانیا، پرۆژەى زۆر تایبەت و ناوازەى نووسینى ئەو پیاوەى وەستاندو پاش مەرگى ئینجا ئەم نووسەرە بەتوانایەیان بیركەوتەوەو خەڵاتى "ئیندیپێندێنت"ى چیرۆكیان بەخشى بەیەكێك لەڕۆمانەكانى بەناوى"ئۆسترلیز"و بەگشتى ڕۆمانەكانى تێکەڵییەكن لە ڕێپورتاژ و وتار و لێکۆڵێنەوە چیرۆك و تەنانەت هەندێك جار كتێبەكانى وێنەش لەخۆ دەگرن. شێوازێكى زۆر تایبەتى هەیە لەخستنەڕووى ڕووداوەكانداو كاتێك ڕۆمانەكانى دەخوێنیتەوە، هەست دەكەیت بەدەر لەسۆز و عاتیفەى موزەیەفانە، دەتوانێت مامەڵە لەگەڵ قوربانیانى جەنگدا بكات. لە ڕۆمانى "ئۆسترلیز" واقیع و خەیاڵ تێکەڵ دەبێت و باس لەدروستكردنى هۆڵۆكۆست و كلتوورى شیوەنكردن و یادەوەرى دەكات و سەربارى خوڵقاندنى شێوازێكى نوێی نووسین. ئەتمۆسفێرى دەقەكانى كافكاو ئیتالیۆ كالڤینۆ و بۆرخیس-مان بیردەخاتەوە. لەساڵى 2008-دا لەدایالۆگێکمدا كە لە گۆڤارى ڕامان بڵاوبۆتەوە ئاماژەم بە ڕۆمانى"مەدارەكانى ساتوورن"ى "سیباڵد"كردووەو گوتوومە:
( زەمەن بۆ خۆى نەفى دۆگماو وەستان دەكاتەوەو بێَكۆتا بوونى زەمەنیش، وامان لێدەكات لێکچوون و هاوشێوەبوونێکى زەمەنى لەنێوان دوێنێ و ئەمڕۆ و سبەینێدا ببینینەوە، هەروەك لە ڕۆمانى مەدارەكانى ساتوورن-ى سیباڵدا دەبینرێتەوە. لەمیانى گەشتێك بەنێو زەمەندا، بەئامانجى گەیشتنە حەجى مەسیحیان، تاقیبى ڕێگەى قەرەجان و گەڕیدەكان دەكات و لە ڕێگەی سەردو مەنەلۆگەوە، ڕووداوو و كارەسات و ساتە سەیر و سەمەرەكانى مێژوو زیندوو دەكاتەوە، بەچەشنێک كە هەر دەڵێی لە ئێستادا روو دەدات و خوێنەر ناچار دەكات بپرسێت. سیباڵد وامان لێدەكات بكەوینە پرسیاركردن، سەبارەت بەچەقۆ ئاساییەكانى نێو مووبەقەكانمان، چونكە هەر ئەو چەقۆ ئاساییانە بوون كەلەدووهەمین جەنگى جیهانیدا، سەرلەبەرى خەڵكانى شارۆچکەیەكى پێ سەربڕدرا ). سیباڵد لە جۆرە نووسەرانەیە كاتێك گەشت بەنێو مێژوودا دەكات و بەسەرهاتە مێژووییەكانمان بۆ وێنا دەكات، خۆى لەقەرەى خستنەڕووى گوتارە سیاسى و تێڕوانینەكانى خۆى نادات و تەنها بەوەى دەیخاتەڕوو پرسیارمان لا دروست دەكات.
ـ هەرچەند پرسیارى ترمان زۆرە، بەڵام هەڵیدەگرین بۆ دەرفەتێکی تر و بەنیازى بەردەوامیتان.
ـ سوپاستان دەكەم
izadyusf@gmail.com