عەقڵ بیر لە مانا دەكاتەوە، هیرمینۆتیكا (تەئویل) هەر لە سەرەتای ئەسڵی یەكەمەوە ئەو مانا زیادەیە تەرجەمە دەكات، كە بە بووندا تێدەپەڕێ و تەجاوزمان دەكات. بۆیە پێویستە هیرمینۆتیكا وەك هەڵوێستێكی فەلسەفی لە بەرانبەر دنیای رەمز و دەقەكان و هەموو ئەوانەی تێگەیشتن و راڤەكردن قبوڵ دەكەن، قبوڵ بكەین، هیرمینۆتیكا هۆكارێكە بۆ دەركەوتنی هەوڵ و پیاهەڵدانی بوونی ئەو فیكرەیە، بۆ خۆ ئاشكرابوونیش پشت بەو پێدراوانە دەبەستێ كە لە فیكری ناوبراو دێتە دی، واتە ئەوەی كە بە هیرمینۆتیكا دێتە جێبەجێكردن، كەواتە هیرمینۆتیكا شوێنی چارەسەركردنی فیكر دەگرێـتەوە و فیكر لە وەهمەكانی حوكمكردن رزگار دەكات و دێ بۆ ئەوەی لایەنی هەڵهاتوو(Evasif, Fugitif) لە فیكردا روون بكاتەوە. لێرەدا لەبەر پێویستی مەعریفەی میتۆدی دەبێ بپرسین ئایا هیرمینۆتیكا لای ریكۆر چ دەگەیەنێت؟ كۆی ئەو پەیوەندییانە چین كە لەگەڵ بوون و حەقیقەت دایدەمەزرێنێ، هیرمینۆتیكا پەیوەندی لەگەڵ زانستە مێژووییەكان "مرۆییەكان" چییە؟ هەروەها لەگەڵ مێژوو بە شێوەیەكی جیاواز؟
پۆل ریكۆر لە 27ی فێبرایەر لە فالینسا (Valence) ی فەرەنسا بە هەتیووی لە دایك بووە، سەرەتای خوێندنی فەلسەفی لە دواناوەندی "رانس" لەسەر دەستی مامۆستای مەزن "رۆلان دلبیز" دەست پێدەكات. لە ساڵی 1930 بە هاوڕێتی فەیلەسوف "جبریل مارسیل" و مرۆڤدۆست "ئەمانۆیل مۆنییە" بەدوای فێربوونی فەلسەفە دەكەوێت. دوای گەڕانەوەی لە زیندان لە "مۆرانیا" ساڵی 1940-1945 دەبێتە مامۆستا لە زانكۆی ستراسبۆرگ، دواتریش لە ساڵی 1946-1956 لە پاریس-سۆربۆن درێژە بە مامۆستایەتی دەدات. لە ساڵی 1956-1970 دەبێتە مامۆستای فەلسەفە و راگری كۆلیژی "نانتیر"ی ئەدەبی، ئەو ساڵانە لە هەموو رروەكانی (سیاسی، فیكری، رۆشنبیریی، كۆمەڵایەتی و ئابوری) گەرم و پڕ لە گرژی بوو.
لە ساڵی 1970 تا 1985 لە زانكۆی شیكاكۆ وانە دەڵێتەوە، لە ساڵی 1995 زنجیرەیەك بەرهەمی لە بارەی فەلسەفە دانا و دەنگدانەوەی باشی لە هەموو دنیا بەدەست هێنا و بە فەیلەسوفی فەرەنسی ناسرا، هەروەها كارە فیكرییەكانی لە بواری فەلسەفە و فیكردا خۆی لە رێبازی ئەسڵییدا هەڵدەگرێتەوە، هەر لە ساڵی 1950 ئەو رێچكەیەی لەژێر "رەمزی فەلسەفەی ئیرادە" درێژە پێدا. ئەو كارەی ماوەی 50 ساڵی برد و دواجار بە هۆی ماندوبوونێكی زۆرەوە بەرەو فەلسەفەی كاری خودی سەرچاوەداری ئەخلاقی و سیاسی هەنگاوی نا و وەك چۆن خۆی بۆ گرفتی دادپەروەری وەك فەزیلەت و لە هەمان كاتتدا وەك دامەزراو، تەرخان كرد. كتێبی "فیكرە ئامادەكان"ی لە بارەی بیۆگرافیا(سیرە ژاتیە) ی رۆشنبیرییە و بە زمانی فەرەنسی چاپكراوە، ئەو ناونیشانە لە بەرانبەر فەلسەفەی لێوردبوونەوەی تەقلیدی فەرەنسی وەك ئایینێكی نوێ خۆی دەخاتە روو و شوێنی خۆی لە رەهەندەكانی دیاردەگەرایی و هیرمینۆتیكیدا هەڵدەگرێتەوە.
كۆجیتۆی "من بیر دەكەمەوە" و تێكۆشەر و بریندار
بیۆگرافیای پۆل ریكۆر نوێنەرایەتی ئەو سێ دابڕانە بە دامەزراوكراوانە دەكات كە بە تەواوی دەستیان بەسەر فیكری نووسەردا گرتووە. هەتا لە قوتابخانەی "رۆلان دلبیز" ئەو رۆحە فزویلی و نیگەرانە دەبینین، كە فێر بوو بەری هەموو پرۆپاگندەكان بگرێ. لای ریكۆر "راستەوخۆیی" و "هاوگونجان" و "روونی" هەڵگری تایبەتمەندی زانستی و زەرورەتی رەهان و لە تایبەتمەندی كۆجیتۆی دیكارتی و من بیر دەكەمەوەی كانتی جیا دەبنەوە. ئەوە ئەو كارە بوو، كە ریكۆر هەوڵیدا لەرێگەی گۆڕینی جمگەكانییەوە بەرەو بارێكی فەلسەفی و فیكری بەرێت، یان لەڕێگەی روونكردنەوەی ئەوەی كە بۆچی دەبێ شوێنی ناوەندگەرایی بۆ "راستەوخۆیی" بەجێبهێلین.. چۆن دەكرێ تەجاوزی "هاوگونجان" بكەین، بێ ئەوەی بۆ حەقیقەتە فیكرییەكەی بگەڕێینەوە.. چۆن دەكرێ لە شوێنی "روونی" فیكرەی تاوان وەك ساتەوەختی یەكەمی گەواهیدان دابنێین. لای ریكۆر ئەو سیانە ناوبراوە نوێنەرایەتی جەوهەری كۆجیتۆی تێكۆشەر و بریندار دەكات.
بۆ تێگەیشتن لەو كۆجیتۆیە و تەواوی فەلسەفەی پۆل ریكۆر لەلایەك پێویستە بۆ ئەو رەمزە فیكرییە گەورانە بگەڕێینەوە، كە لە مێژووی فەلسەفەدا، نوێنەرایەتی فەلسەفەی "ئەدمۆند هۆسرەل" و "كارل یاسبرز" و "جابریل مارسیل" دەكەن، لەلایەكی دیكەش پێویستە هەموو كارەكانی پۆل ریكۆر بخوێنینەوە تاكو ئەوە بەرهەم بهێین، كە رەنگە بە تەواوی نەتوانین بە مانا "هیگل"ییەكەی وەك نەسەقێكی فەلسەفی دایبمەزرێنین، هەروەك رێگە لە هەموو ئەو فەلسەفەیەش دەگرێ كە دەیەوێ لە رێگەی ئازادبوونی گریمانە فیكرەكانی پێشووی خۆی بگات، چونكە لای ریكۆر ئەوەی هەڵگری سەرچاوە نەبێ دواتریش سەربەخۆ نابێ، هەموو كارەكانی دوایی ریكۆر ئاماژە بە قەناعەتێك دەكەن ئەویش ئەوەیە كاتێك ریكۆر گەنج بوو تیۆری فەلسەفەی هیرمینۆتیكی ببووە خولیای ئەو.
كەواتە چۆن دەتوانین قسە لە كۆجیتۆی تێكۆشەر بكەین؟ ئەگەر لە میانی رێبازی فەلسەفی و شێوەی نووسینی فەلسەفی تەماشای ریكۆر بكەین، دەبینین وەك چۆن هەمیشە تێیگەیشتبووین هەڵگری ژانرێكی ئەدەبی گاڵتەئامێز نییە، وەك چۆن هەڵگری فەلسەفەیەكی پەیوەستكارانەش نییە، واتە هاوڕێتیكردنی لەگەڵ "ئیمانۆیل مۆنییە" و بزاڤی " Esprit" بەس نییە بۆ ئەوەی بیخەینە دووتوێی لیستی فەیلەسوفە پەیوەستكارەكانەوە. پۆل ریكۆر هەرگیز لە تێكۆشان لە پێناو فیكری فەلسەفی نەوەستاوە و هەرگیز لە گفتوگۆی زانستی نەوەستاوە. وەك چۆن گرنگی بە گیروگرفتی شار دەدات و لە رێگەی كتێبە گەورەكەی "مێژوو و حەقیقەت/Histoire et verite 1994" بەردەوام لە خزمەتی سیاسەت و دامەزراوەكان و زانكۆ و دامەزراوە یاساییەكان دابووە.
ئایا كۆجیتۆی "بریندار/ Le Cogito blesse" چ دەگەیەنێت؟ بۆ دەرككردنی مانای ئەو كۆجیتۆیە، دەبێ بۆ فەزا بەرفرەوانەكانی فەلسەفە و ئیرادە بگەڕێینەوە، وەك چۆن لە ساڵی 1949 پۆل ریكۆر لە میانی كتێبی "ئیرادە و نائیرادە" خستوویەتە روو، هەروەها بۆ وەسفكردنی دیاردەگەری بواری ئیرادە لە پرۆژەوە بەرەو پێشبینیكردن و پاشان بەرەو قبوڵكردن هەنگاو دەنێ. بەڵام ئیرادە مۆڕكی سییانی لەخۆ دەگرێ، زیندەگی و نەست بە شێوەیەكی مشتومڕئامێز لە رێسای حوكمكردن و قبوڵكردن پێكدێت و لە قوتابخانەی "جبریل مارسیل" وەرگیراون. ریكۆر لە ساتەوەختی بیركردنەوەی لە رێبازی فەلسەفی خۆیدا زانستی ئەخلاقی كەشف كردووە، ئەو زانستە شاراوەو نەدۆزراوە دواتر مۆڕكی خێری لەخۆ گرتووە. فەلسەفەی ئیرادەش ژێر خانێكی ئەنتۆلۆژی و ئەنترۆپۆلۆژی بەو چەمكە بەخشیووە و ئەوەش لە نەگونجان و پێوانە دیاریكراوەكان و گرفتی هەر سێ بابەتە گشتییەكەی مێژووی حەقیقەتی مرۆیی دەردەكەوێ، كە پێكهاتوون لە: پەرتبوون (ئەنترۆپۆلۆژیا)، رەخنەگرتن (شەڕی ئەخلاقی)، نەگونجان (ئەنتۆلۆژیا) ئەوانەش ئاماژە بە سێ ناوەندگە دەكەن، كە لە پێوانەكان پێكهاتوون ئەو ناوەندانەش بۆخۆیان نوێنەرایەتی ئاماژە ناوەندییە ناتەواوەكەی نێوان كۆتایی و ناكۆتایی دەكەن؟
رەمز وەك دەستپێكردنی بیركردنەوە
لەسەر ئاستی ئەنترۆپۆلۆژیا "مرۆناسی"ی ترانسندنتال فیكرەی گوناح (La Faillibilite/ یان تاوان) نوێنەرایەتی رووە بنەڕەتییەكەی كۆجیتۆی بریندار دەكات. ئەو (كونبوون و سمین)ەی كە "مرۆڤی گوناحكار، Lhomme faillible 196" و "رەمزییەتی شەڕ، La symbolique du mal 196" لە بەرانبەر فەلسەفەی هیرمینۆتیكی دووچاری دەبێ، دەشێ بەو هەوڵەوە بەندی بكەین كە دەكەوێتە بازنەی بیركردنەوەیەكی تەنگەبەر لە رەمز و ئەفسانەكان و لەلایەن بەشێك لە كەلتورە گەورەكانەوە ئاڕاستە دەكرێ. ئەگەر كۆجیتۆی بیركەرەوەی ریكۆر بە سیانەی "راستەوخۆیی/ Limmediatete" و "روونی/دیودیار/ La Transparenc" و "ئاشكرایی/دەركەوتن/ Lapodicticite" وەسف بكرێ، ئەوە كۆجیتۆی تەئویلكەر "تەئویكار" و بریندار بە زەرورەت بە "ناوەندگەرایی/ La mediation" و "تەمومژی/ Lopacite" و "رەمز و گەواهیدان/ Lattestation" جیا دەكرێنەوە. لێرەوە لەو دەروازە بەرتەنگە و لە رێگەی لێوردبوونەوە لەبارەی زمانی دانپیانان بە گوناحەوە، پۆل ریكۆر دەچێتە نێو هیرمینۆتیكا، لەوێش ئەو زمانە كەشف دەكات، كە توانا و قورسایی هیرمینۆتیكای فەلسەفەی رەمزی گوناح/ Le peche، و پیسی/ La culpabilite بە ئەفسانە گەورەكانی وەك ئەفسانە كۆسمۆلۆژییەكان، تراژیدییەكان، ئادەمییەت و ئۆرفییەت بەند دەكات، لەوێوەشەوە دەچێتە ناخی مرۆڤایەتییەوە.
كەواتە ئەو هیرمینۆتیكایە چەقی قوڕسایی خۆی وەك تەعبیركردنێكی دووانەیی مانا لە رەمزدا (Le symbole) دەدۆزێتەوە. ئەو وێناكردنەش بۆ هیرمینۆتیكا وا لە ریكۆر دەكات كە لە میانی بەدواداگەڕانی ئەو مەرجانەی كە شیكردنەوەی بونیادگەری بەرە بەرە دەخەنە نێو فەلسەفەی لێوردبوونەوە مل بۆ هەڵبژاردنی بونیادگەری كەچ بكات، تاكو لەرێگەیەوە دەستكاری بكات، واتە دووبارە بونیادی بنێتەوە. بە هەمان پلەش گرنگی بە شیكردنەوەی دەروونی وەك چالاكیەكی هیرمینۆتیكی دەدات و هەر لە میانی شیكردنەوەی دەروونیشەوە لە كتێبی لەبارەی هیرمینۆتیكا و هەوڵێك لەبارەی فرۆیدەوە، كردەی تێكشكانی خود وەك ئاگایی پراكتیزە دەكات.
لە ساڵانی 1960-1970 وێنەی "كۆجیتۆی بریندار" دەكێشێ و لەوێ وەك بنەڕەتێك ئاڕاستەی بابەتی ململانێی تەئویلەكانمان دەكاتەوە، كە نە دەشێ هیچ چارەسەرێكی بۆ بدۆزینەوە و نە لە میانی تەئویلكردنی بەتاوانباركردنی (ماركس، نیچە، فرۆید) و تەئویلكردنی مانای زیادەی (هیگل، مرسیا ئیلیاد) دەشێ تەجاوزی بكەین. لە كارەكانی دواتریشیدا دەستكاری كۆمەڵێك تیۆری گرنگی كردووە، لە ناوەڕاستی 1970 تەئویلكردنی رەمزی بەرەو تەئویلكردنی دەقەكان گواستۆتەوە. ئەو گرنگیە گەورەیەی كە ریكۆر بە ناوەندگەرایی دەقەكانی دەدا، وەك بەرهەمێكی ئەنتۆلۆژی و كردەی رێگە بۆ بەدواداچوونە نوێ و گەورەكان خۆش دەكات.
بەو ئیعتبارەی كە دەق گوتارە (یەكێك شتێك بە كەسێك دەڵێ كە لە دەوروبەریەتی) ریكۆر سێ بواری فەلسەفی كەشف دەكات: ناوەندگەرایی لە میانی بابەتگەرایی ئیمپراتۆریەتی ئاماژەكان، داننان بە ئەویدیكەی نێو كردەی قسەكەر، پەیوەنیكردن بە دنیا و بوون.
لە دەقەوە بۆ كردە
ریكۆر بە سەختی بەرگری لەو وێناكردنە زمانەوانییە دەكات، كە ئەرزش بۆ مەبەستگەرایی سەرچاوەدار دەگێڕێتەوە. شیكردنەوەی پێدراوەكانی وێنەی مەجازی روونی دەكاتەوە، كە ئەو زمانەی راستەوخۆ بە سەرچاوەمان ناگەیەنێت بە شێوەیەكی باشتر و چاكتر نهێنی شتەكانمان پێدەڵێ. بۆیە شیكردنەوەی (گێڕانەوە) حیكایەت لە كەشفكردنی ئیبداعی زمان وەك قەڵەمبازێك سەیر دەكرێ. نهێنیگرەكانی حیكایەت مانایەكی مرۆیی بە زەمەن و پێكهاتە نەگونجاوەكان دەبەخشێ، سەرەڕای ئەوەش (خوازەی زیندوو/La metaphore vive 197) و (زەمەنی حیكایەت/1980-1983 Temps et recit l – III) نوێنەرایەتی دووانەیەكی فیكری دەكەن. شیكردنەوەی وەزیفەی حیكایەتیش تەعبیر لە پێشكەشكردنێكی تیۆری گرنگ دەكەن، بۆیە سەرەڕای ئەوەی نهێنیگرەكانی گێڕانەوەی حیكایەتی خەیاڵی دەكەونە نێو مێژوو، لەگەڵ ئەوەشدا سێ كردەی لەنێو خۆ بەیەكەوە لكاو دەخەنە روو: بەر لەبەشتوون La prefiguration- بەشتبوون La configuration ـ دوای بەشتبوون La refiguration. ئەوەی دواییان كردەیەكە زیاد لە پێویست تەعبیر لە مەبەستگەرایی سەرچاوەدارانە و رەهەندی ئەنتۆلۆژیانەی حیكایەتئامێز دەكات، ئەگەر نموونەی گوتراو ئەوە بێ، كە رەمز دەستپێكردنی بیركردنەوەیە و بەسەر تەئویلكردنی یەكەمدا زاڵە، ئەوە سەختی رستەی گوتراو ئەوەیە چەند راڤەكردن زێتر بێ ئەوەندە تێگەیشتن باشتر دەبێ و رۆڵی سەرەكیش لە هیرمینۆتیكای دەقدا دەگێڕێ. هەموو ئەوەش مشتومڕی ئاوێتەی نێوان راڤەكردن و تێگەیشتن دەسەپێنێ، كە هەر تەنها هیرمینۆتیكا بەسەر زانستی دەقدا ناكاتەوە، بەڵكو رێگەیەكی نوێش بۆ فەلسەفەی كردە دەكاتەوە، كە لە رێگەیەوە دەست بەسەر كردەی مرۆیی و باری ناوەندگەریی نێوان دەق و مێژوودا دەگرێ.
ژیانی خێر، پێوانەی ئەخلاقی و حیكمەتی زانستی
بەیەكگەیشتنی شیكارگەرایی و دیاردەگەرایی-هیرمینۆتیكای كردە لەوێوە بە ترۆپك دەكات كە تۆ وەك ئەویدیكە بیت Soi meme comme un autre 1990. ئەویش بە پەخشكردنی پرسیارگەلێكی یەك لەدوای یەك: كێ قسە دەكات؟ كێ كار دەكات؟ بابەتی گوناحباركردنی ئەخلاقی چییە؟
ریكۆر بەدوای خۆیدا رستێك لە فەلسەفەی كۆجیتۆی جێهێشتووە، ئەوانەی كە بارێكی دامەزراوەیی دەبەخشنە خودی دامەزراو و لە هەمان كاتیشدا زۆر بڵێی كۆجیتۆ (Anti – cogito) دەخەنە پشت گوێوە و لەوێشەوە جیاكاری دەخەنە نێوان دوو روو لە ناسنامە: ناسنامەی هاووێنە و ناسنامەی ئەویدیكە كە لەسەر ئاستی ناسنامەی گێڕانەوە بەیەكدەگەنەوە، لەنێو ئەو خانەشدا مشتومڕی نموونە و ئەویدیكە نەشونما دەكات و بەرەو تیۆرێك لە بارەی كردەی ئەخلاقی دەچێ، ئەوەش سێ رێسای بەیەكەوەلكاو لەخۆ دەگرێ: مەبەستگەرایی و دامەزراوەگەرایی (ئەو ئەخلاقەی وا لە ئارەزوو دەكات، كە لە ژیاندا ئاكامی خێر هەبێ). دیونیتۆلۆژی (ئەو ئەخلاقەی كە مەبەستی هێزی پێوانە و تایبەتمەندی جیهانییە) هەروەها هوشیاركردنەوە چونكە بەرەو حیكمەتی زانستییە و توانایەكە بۆ گەڕانەوەی دانوستان لەبارەی هاوسەنگییەكی باشتر و چاكتری نێوان جیهانگەرایی و تایبەتمەندێتی حاڵەتە مرۆییەكان. حیكمەتی تراژیدی لەسەر بەیادهێنانەوە بێ كۆتایی مەرگەساتئامێزەكانی ململانێكانی ئەوەی كە كردەی مرۆیی لەخۆ دەگرێ‌َ، ناوەستی. بۆیە ئیتر لێرەوە دواین رووی كۆجیتۆی بریندار وێنە دەكەین، بەو مانایەش ئەویدیكە لەدەرەوەی خودەوە ئیزافە ناكرێ، بەڵكو لە خودی ناسنامەكەی و لە هەمان یەكەكەیەوە درووست بووە. ئەوەش وامانلێدەكات رووە زۆرە نێگەتیفەكانی –ئەویدیكە لەمیانی مێژوو لە ئەویدیكەدا و لە خوێن و دەنگی وێژدانی ئەخلاقی ئەویدیكەوە دیاری بكەین، ئەوەی كە دواجار نوێنەرایەتی ئەویدیكەیەكی دوور دەكات.
ریكۆ پەیمانی بە خوێنەرانی داوە، لە رێگەی "یاسبرز"ەوە گەشە بە فەلسەفەی ترانسندنتال بدات، كە لە هەمان كاتتدا لەبارەی ئیرادەی پەیوەستكاریشەوە وەك تەعبیركردنێكی شیعری خۆی دەنوێنێ، بەڵام هەر بەوەندە واز ناهێنێ و ساڵ دوای ساڵ فەلسەفەكەی بەرەو فەلسەفەیەك دەبات، كە رەها نییە، دواین كتێبەكانی بەرە بەرە لەمیانی ئیڕادەگەراییدا لەبری ئەوەی خواوەندانەو ئایینی رەها بكەوێتەوە، زێتر بۆ تێگەیشتن خۆی دەسەپێنێ.
سەرچاوە:
cfijdida.over-blog.com