گفتوگۆى برگسۆن* و ئاینشتاین* له باره‌ى زه‌مه‌نه‌وه گفتوگۆیه‌كى سایكۆلۆجى/ فیزیاییه، به‌ڵام هه‌ندێ له فیزیاییه‌كان ده‌یانه‌وێ تێگه‌یشنێكى تاكرِه‌هه‌ند به زه‌مه‌ن ببه‌خشن و ئه‌و كه‌لێنه دابخه‌ن، كه ئه‌پیكۆرییه‌كان به كراوه‌یى جێیانهێشتووه! لێره‌دا گرفتى قسه‌كردن له سه‌ر زه‌مه‌ن له لاى برگسۆن قسه‌كردنه له زه‌مه‌ن وه‌ك مه‌سه‌له‌یه‌كى خودى، وه‌ك مه‌سه‌له‌یه‌ك كه به مرۆڤه‌وه به‌نده، به‌ڵام لاى ئاینشتاین و قسه‌كردنه له سه‌ر حه‌قیقه‌تێكى بابه‌تى كه به ده‌ره‌وه‌ى مرۆڤه‌وه ده‌لكێ.
زه‌مه‌ن چییه؟ ئه‌و پرسیاره دێرینه‌ى، كه (ئۆگستین)* ى مه‌زن به‌رزى كرده‌وه، وه‌ك ده‌بینین لاى برگسۆن له ده‌یموومه‌دا خۆى ده‌بینێته‌وه... برگسۆن ره‌هایى له به‌رده‌وامییدا ده‌بینێته‌وه، پێیوایه به‌رده‌وامى زه‌مه‌نى حه‌قیقییه.. ئه‌و زه‌مه‌نه‌یه كه مرۆڤ تێیدا ده‌ژى، بۆیه ده‌بێ مرۆڤ له جیهانى ده‌ره‌وه دوور بكه‌وێته‌وه، به‌ره‌و ناوه‌وه، چونكه هه‌ر له ناوه‌وه هه‌ست به هه‌ڵقووڵینى زه‌مه‌نى حه‌قیقى ده‌كات، زه‌مه‌نێك كه رابردوو و ئێستا له‌یه‌ك باردا كۆده‌كاته‌وه و سه‌ر له نوێ به‌ره‌و داهاتوو پاڵى ده‌نێت. برگسۆن ده‌یه‌وێ (بوون) له سه‌ر ده‌یموومه وێنا بكات. له‌به‌ر ئه‌وه‌ى (ده‌یموومه-به‌رده‌وامى) دێ و ده‌رِوا، بۆیه قبولى دابه‌شبوون و به‌ش به‌شبوون ناكات.. به‌رده‌وامى پێشكه‌وتنى رابردووه، كه داهاتوو به‌رهه‌م ده‌هێنێ، هه‌رچه‌نده پێشبكه‌وێت گه‌وره ده‌بێت. هه‌ر له سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ش (من/الانا) لاى ئه‌و یه‌كێتییه‌كه دابه‌ش نابێت. ئازادیش به ده‌یموومه‌وه به‌ند ده‌كات، ده‌یموومه‌یه‌ك كه جیابوونه‌وه ناس ناكات، یه‌كێتییه‌ك پێكده‌هێنێ كه ناشێ به سه‌ر ساته‌وه‌ختدا دابه‌ش بكرێت. به‌مجۆره ئازادى ته‌عبیر له كه‌سێتى ده‌كات. هه‌ڵبه‌ته برگسۆن بۆ جه‌ختكردن له تێزه‌كه‌ى مۆزیكا و شێوازى ئاگایى وه‌ك نموونه ده‌هێنێته‌وه..* كه‌واته لاى برگسۆن جه‌وهه‌رى ئێستا، رابردووه.
زه‌مه‌ن له چه‌ندین وێنه‌دا
كتێبى (جدلیه الزمن)ى باشلار* دیموومه‌ى زه‌مه‌ن به‌و مانایه‌ى كه لاى برگسۆن هه‌یه، ره‌تده‌كاته‌وه و ده‌ڵێت زه‌مه‌ن به‌یه‌كه‌وه‌لكاو نییه، به‌ڵكو به‌یه‌كه‌وه‌نه‌لكاوه (متصل نییه، منفصله).. هه‌روه‌ها ده‌ڵێ به هۆى فیكرى به‌یه‌كه‌وه‌نووساوه‌وه (متصل) ناتوانین به شێوه‌یه‌كى جه‌وهه‌رى به‌ره‌و یه‌كێكى دیكه بگوازینه‌وه.. ئه‌گه‌رچى ده‌یموومه پێدراوى راسته‌وخۆى ئاگاییه، به‌ڵام ئه‌و دیموومه‌یه ده‌سته‌مۆیه، كه‌واته ئاگایى له شاره‌زایى ده‌ره‌كى وه‌رگیراوه، چ به هۆى (دابرِان یان به‌رده‌وامى) بێت. به‌و مانایه‌ش لاى باشلار ئاگاییمان به زه‌مه‌ن، ئاگاییه به ساته‌وه‌خت: زه‌مه‌ن واقیعى نییه ته‌نها له چركه‌ساتدا نه‌بێت. كه‌واته باشلار له‌گه‌ڵ تێزى فه‌لسه‌فى (ساته‌وه‌خت/چركه‌سات- اللحڤه-Instant) و كتێبى (Siloce)ى (گاستۆن رۆبناڵ- Gaston Roupnel) یه‌كده‌گرێته‌وه و له ته‌واوى كتێبى (حدس اللحڤه) پشتگیرى له تێزه‌كه‌ى ئه‌و ده‌كات. (رۆبناڵ-Roupnel) پێیوایه واقیعى زه‌مه‌ن ته‌نها له‌و چركه‌ساته‌دایه، یان به مانایه‌كى دیكه زه‌مه‌ن واقیعێكه به چركه‌سات ئابڵوقه‌دراوه و ده‌كه‌وێته نێوان دوو عه‌ده‌مه‌وه. كه‌واته زه‌مه‌ن له نوێوه ده‌ژى، به‌ڵام به‌ر له‌وه بژى، ده‌بێ بمرێ، چونكه ناتوانێ خۆى له ساتێك بۆ ساتێكى دیكه بگوازێته‌وه، بۆ ئه‌وه‌ى ببێته ده‌یموومه.*
له رسته‌یه‌كى فه‌لسه‌فیدا باشلار ده‌ڵێت: من هه‌موو شتێكم ونكردووه بۆ ئه‌وه‌ى هه‌موو شتێ به‌ده‌ستبهێنم. به‌مجۆره لاى باشلار هونه‌ر، دابرِان له‌گه‌ڵ به‌رده‌وامى ژیانى رۆژانه‌ى باو دروست ده‌كات. چونكه به‌رده‌وامى ژیان نابه‌رده‌وامى له‌دایكبوونه.* ئێمه له‌و ساته‌وه‌خته‌دا ده‌ژین، هه‌ر له‌و حاڵه‌ته‌دا هه‌ستده‌كه‌ین هه‌ین، واته له‌و ساته‌وه‌خته و به هۆى ئه‌و چركه‌ساته‌وه هه‌ست به بوونى خۆمان ده‌كه‌ین. له نێوان هه‌ستكردن به ئێستا و هه‌ستكردن به ژیان هاویه‌كییه‌كى (وه‌كیه‌كى) ره‌ها هه‌یه. لێره له دیدى ژیانه‌وه ده‌توانین هه‌وڵده‌ین به هۆى ئێستاوه له رابردوو بگه‌ین، به‌بێ ئه‌وه‌ى به‌رده‌وام هه‌وڵده‌ین به هۆى رابردوو راڤه‌ى ئێستا بكه‌ین.
زه‌مه‌ن چییه؟ ده‌توانم بڵێم له كۆى گێرِانه‌وه‌كانى (عه‌تا محه‌مه‌د)دا مرۆڤ له چه‌ندین وێنه‌دا به زه‌مه‌نى ساته‌وه‌خته‌وه ده‌لكێ، به‌رده‌وام زه‌مه‌ن به كراوه‌یى به‌جێده‌هێڵێ، به‌و مانایه‌ش وێنه‌كانى عه‌تا محه‌مه‌د نارِاسته‌وخۆ ده‌كه‌ونه ساته‌وه‌خته‌وه، له رۆمانى پاسه‌وانانى خودا- مێژووییه‌كى تر بۆ بینینى خۆمان (له ناوه‌ندى رۆشنبیرى و هونه‌رى ئه‌ندێشه چ 2 ساڵى 2016 پێدراوه) وێنه‌كان به دواى خه‌لق كردن و عه‌شق و عه‌ده‌مه‌وه‌ن، كۆى رووداوه‌كانى ئه‌و رۆمانه له ساته‌وه‌ختێ له دایك ده‌بن، كه ده‌یموومه‌ى نییه، وه‌ك چۆن هێل له خاڵ پێكهاتووه، ئه‌و رۆمانه‌ش له كۆمه‌ڵێ رووداو پێكهاتووه. (هیچ ئه‌سڵێك بوونى نییه، ژیان بریتییه له ژیانى وێنه‌كان... ئه‌وه‌ى پێشیده‌وترێت رۆح یان جه‌وهه‌رى مرۆڤ، هیچ نییه جگه له هه‌وڵێك بۆ ده‌ربازكردنى مرۆڤ له‌و وێنه سێرِه‌هه‌ندییه‌ى درێژى و پانى و به‌رزى، بۆ ئه‌وه‌ى ره‌هه‌ندێكى ترى بداتێ، كه قوڵاییه، بۆ ئه‌وه‌ى له گیانداره‌كانى ترى جیا بكاته‌وه. پاسه‌وانانى خودا ل153).
زه‌مه‌ن چییه؟ ده‌توانم بڵێم كاراكته‌ره‌كانى پاسه‌وانانى خودا به‌رده‌وام بایه‌خى كرده‌ى ئاگایى له ئه‌زموونى ساته‌وه‌ختیدا تۆمار ده‌كه‌ن، چونكه هیچ حه‌قیقه‌تێكى به‌ڵگه‌نه‌ویست به‌بێ ویست (ئیراده) و بێ هه‌ستكردن بوونى نییه، هه‌ر ئه‌وه درێژ ده‌بێته‌وه تا برِیار له سه‌ر كرده بدات. به‌مجۆره خودى گێرِه‌رِه‌وه‌كانى عه‌تا محه‌مه‌د ته‌نها وه‌ك بكه‌رێكى زه‌مه‌نى نه‌بێ، ناتوانن بڵێن هه‌ین. زه‌مه‌نیش بوونه‌وه‌ره، چركه‌ساته، جیابوونه‌وه‌یه، دابرِانه، داهێنان و خه‌لقكردن و عه‌شق و كرده‌ى چوونه ژووره‌وه‌ى له‌پرِه...
كه‌واته زه‌مه‌نى گێرِانه‌وه‌ى ئه‌و رۆمانه ده‌لاله‌ت له جه‌وهه‌رى گۆرِاو، مرۆڤى خاوه‌ن قاچ... ده‌كات، كاراكته‌ره‌كان هه‌موو شتێكیان ونكردووه، بۆ ئه‌وه‌ى هه‌موو شتێ به‌ده‌ستبهێنن، بۆیه قبولى دابه‌شبوون و به‌ش به‌شبوون ده‌كه‌ن، چونكه زه‌مه‌ن به‌یه‌كه‌وه‌لكاو نییه، به‌ڵكو به‌یه‌كه‌وه‌نه‌لكاوه، به‌و مانایه‌ش وێنه‌ى كاراكته‌ره‌كانى ئه‌و رۆمانه به گێرِانه‌وه‌ى زه‌مه‌ن و جه‌وهه‌ر و سه‌ر... ناناسرێنه‌وه؟! پرسیار ئه‌وه نییه مرۆڤ وه‌ك كۆپیكه‌رى شته‌كان، ئه‌و چیرِۆكه خه‌یاڵیانه وه‌ك سروشتێكى خولقێنه‌ر یان دروستكه‌ر به‌رجه‌سته ده‌كات... قسه ئه‌وه‌یه كه زه‌مه‌نى سروشتى خولقێنه‌ر كراوه‌یه و زه‌مه‌نى سروشتى دروستكه‌ر داخراوه! به‌و مانایه‌ش زه‌مه‌نى داخراو وێنه‌ى گێرِانه‌وه‌ى زه‌مه‌ن ده‌كێشێ، زه‌مه‌نى كراوه وێنه‌ى زه‌مه‌نى گێرِانه‌وه ده‌نه‌خشێنێ...
مرۆڤى دروستكه‌ر هه‌ر ته‌نها به خاكه‌وه په‌یوه‌سته، به‌و شوێنه‌وه كه لێى له دایكبووه، هه‌ر ته‌نها به نشتیمان، ره‌گه‌ز، نه‌ته‌وه، ئایین، كلتور... په‌یوه‌سته، سه‌رچاوه‌ى جه‌وهه‌ر نه‌گۆرِ مرۆڤى دروستكه‌ره... به‌ڵام كاراكته‌ره‌كانى رۆمانى پاسه‌وانانى خودا وه‌ك مرۆڤى خولقێنه‌ر پێیه‌كانیان ئامرازى برِینى ریگا دووره‌كانه و هه‌نگاو ده‌نێن و سه‌رى خۆیان هه‌ڵده‌گرن و له ره‌گ و ریشه و ره‌چه‌له‌كى خۆیان هه‌ڵدێن! مرۆڤى خولقێنه‌ر ده‌ستكارى بوونى خۆى ده‌كات، ناسنامه‌ى خۆى ده‌گۆرِێت، سه‌رچڵانه‌ش له جه‌وهه‌رى نه‌گۆرِ ده‌بێته‌وه... ئه‌و ده‌ڵێ من كێم؟ وێنه‌یه‌كێت، وه‌ك من كه ته‌نها وێنه‌یه‌كم... پاسه‌وانانى خودا، ل206.
مێژووى فیكرى پاسه‌وانانى خودا
رۆمانى پاسه‌وانانى خودا- مێژووییه‌كى تر بۆ بینینى خۆمان، له رێگاى زه‌مه‌نه‌وه كۆمه‌ڵێ بابه‌ت ده‌خاته ژێر لێكۆڵینه‌وه و چاره‌سه‌رییه‌وه، وه‌ك گیروگرفته‌كانى ئازادى، په‌یوه‌ندى نێر و مێ، كێشه‌ى یاده‌وه‌رى، كێشه‌ى مردن و بوون، كێشه‌ى زمان... عه‌تا محه‌مه‌د پێیوایه مێژووى مرۆڤ وه‌ك مێژووى ململانێى نێوان نێر و مێ خۆى ده‌نه‌خشێنێ! ئه‌و پێیوایه ته‌نانه‌ت داگیركردن و ئیمپریالییه‌ت، ململانێى نێوان رۆژهه‌ڵات و رۆژئاوا، ده‌ستگرتن به سه‌ر سامان و سواربوونى ئۆتۆمبیل و جنێودان و سیستمى زمان... له مێژووى ململانێى نێوان نێر و مێدایه! ئه‌و دیده‌ى عه‌تا محه‌مه‌د بۆ كێشه‌ى ئافره‌ت و كێشه‌ى بوون و مردن و كێشه‌ى خۆرهه‌ڵات و خۆرئاوا، دروستكردن و خه‌لقكردن، عه‌شق و خۆشه‌ویستى... و هه‌موو ئه‌و كێشه مرۆییانه‌ى له رێگاى ئه‌فسانه و گێرِانه‌كانه‌وه به ئێمه گه‌یشتوون... هه‌موو ئه‌و كێشه مرۆییانه‌ى له چیرۆك و رۆمانه‌كانیدا ره‌نگى داوه‌ته‌وه، هه‌موو ئه‌و كێشه مرۆییانه بۆ ململانێى نێوان نێر و مێ ده‌گه‌رِێته‌وه، برِوانه ل107.
ئه‌و بۆچوونه‌ى عه‌تا محه‌مه‌د بۆ مێژووى ململانێى مرۆڤایه‌تى له‌و قسه‌یه‌ى (جان بیار بریسه 1837-1923 زاناى زمانه‌وانى فه‌ره‌نسى) نزیك ده‌بێته‌وه، كه پێیوایه مێژووى مرۆڤایه‌تى له ناوه‌رِۆكى زماندایه... به‌ڵام هه‌ر ته‌نها له وشه‌وه -word-ه‌وه نییه، به‌ڵكو له جیهان -world- ه‌وه‌یه! وشه مێژووه، ئه‌و مێژووه‌ش ره‌نگدانه‌وه‌ى مێژووى به‌دواداگه‌رِانه، وشه وه‌ك زانستى رێزمان له ناو هه‌ڵێنجراوه، هیچ شتێكى نوێ و سه‌یرى تێدا نییه... به كورتى ره‌نگدانه‌وه‌ى مێژووى مرۆڤایه‌تى ره‌نگدانه‌وه‌ى زمانه له جیهاندا... برِوانه: عنف اللغه، جان جاك لوسیركل، ترجمه وتقدیم/ د. محمد بدوی، المنڤمه العربیه للترجمه، بیروت، گ2، 2006، ص133. 137. ده‌شێ ئه‌و تێرِوانینه‌ى بریسه به جۆرێ له جۆره‌كان په‌یوه‌ندى به كتێبى (دى مایسترۆ) ئۆگستینه‌وه هه‌بێت، كه به‌ڵگه‌ى بوونى خودا به زمانه‌وه په‌یوه‌ست ده‌كات و ده‌ڵێت خودا له ده‌روونى مرۆڤ دایه و له رێگاى زمانه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت.
جوانى له ناكامڵیدایه
ئێمه له ناوه‌وه‌ى خۆمانه‌وه جیهانێكمان ((world)) هه‌ڵگرتووه، وه‌ك چۆن له جیهانێكدا (word) نیشته‌جێین كه زمانه.* گێرِانه‌وه هه‌وڵێكه بۆ ئه‌وه‌ى له نێوان جیهان و زمان جۆرێك له ئاوێته بوون و هاوگونجان دروست بكات! هه‌ر له‌وێشه‌وه (خودى مرۆڤایه‌تى) پێگه‌یه‌كى سێنترالیانه له كرده‌ى گێرِانه‌وه‌دا وازى ده‌كات، وه‌ك ریكۆر* ده‌ڵێت:- ژیانى مرۆڤ چیرۆكێكه له حاڵه‌تى له دایكبووندا.*
ته‌كنیكى گێرِانه‌وه له رۆمانى پاسه‌وانانى خودا په‌یوه‌ندى به زه‌مه‌نى گێرِانه‌وه‌وه هه‌یه، نه‌ك گێرِانه‌وه‌ى زه‌مه‌ن! ده‌مه‌وێ بڵێم زه‌مه‌نى گێرِانه‌وه په‌یوه‌ندییه‌كى راسته‌وخۆى به خه‌لق كردنه‌وه هه‌یه، به‌ڵام گێرِانه‌وه‌ى زه‌مه‌ن به دواى دروستكردندا ده‌رِوات، یه‌كه‌میان ده‌كه‌وێته نێو زمان و دووه‌میان جیهان! زه‌مه‌نى گێرِانه‌وه ده‌كه‌وێته نێو زمان و گێرِانه‌وه‌ى زه‌مه‌ن ده‌كه‌وێته نێو جیهانه‌وه. خه‌لقكردن ده‌كه‌وێته نێو زمان و دروستكردن ده‌كه‌وێته نێو جیهان، عه‌شق ده‌كه‌وێته نێو زمان و خۆشه‌ویستى ده‌كه‌وێته نێو جیهان، مێ ده‌كه‌وێته نێو زمان و نێر ده‌كه‌وێته نێو جیهان... جوانى زمانیش له ناكامڵیدایه، مرۆڤیش هه‌وڵده‌دات هه‌میشه جیهان جوانتر بكات، چیرۆك و كاراكته‌ره‌كانى عه‌تا محه‌مه‌دیش له‌و هاوگونجانه ناكه‌ون ؟!
لێره‌وه پرۆسیسه‌كردنى گێرِانه‌وه ده‌كه‌وێته دووتوێى ئه‌و ماوه شاراوه‌یه‌ى، یان ئه‌و بۆشایى و خه‌یاڵه‌ى، كه له نێوان زمان و جیهاندا هه‌یه، ئه‌وه‌ش واته ئاشنابوونى خود (كه له‌و رۆمانه‌دا له كاراكته‌رى سه‌ره‌كى رێبواردا ده‌یبینینه‌وه) له‌گه‌ڵ جیهانى شته‌كان و دیارده‌كان له رێگاى پرۆسه‌ى خه‌ڵقكردنى مانا و ده‌لاله‌ته‌كانى ئه‌و دیاردانه و بردنیان بۆ بوارى ئاگایى فه‌ردى و پاشان ئاگایى ده‌سته‌جه‌معییه‌وه! به‌و مانایه‌ش خودى گێرِه‌رِه‌وه له میانى زه‌مه‌نى گێرِانه‌وه‌دا بوونى هه‌نووكه‌یى خۆى به مانا هایدیگه‌رییه‌كه‌ى له رێگاى زمانه‌وه واڵا ده‌كاته‌وه.*
زه‌مه‌نى زمانه‌وانى
ئه‌وانه‌ى به ئارِاسته‌ى (رۆمانى نوآ) كاریان ده‌كرد, واته (رۆب گرێیه ء میشیل بۆتۆر ء ناتالى سارۆت ء كلۆد سیمۆن ء جان ریكاردۆ) پێشبینى ء تیۆره‌كانیان له باره‌ى ته‌وزیفكردنى زه‌مه‌ن, له ئاماژه‌ى زمانه‌وانى به زه‌مه‌نه‌وه وه‌رگرتووه, وه‌ك چۆن (لاینس) روونى ده‌كاته‌وه ء ده‌ڵآ: خه‌سڵه‌تى بنه‌رِه‌تى گوته‌زاى زه‌مه‌ن خۆى له پشت ساته‌وه‌ختى رووداو له رسته‌دا ده‌بینێته‌وه, واته له (هه‌نوكه‌ى) به‌زارداهاتندا خۆى هه‌ڵده‌گرێته‌وه.
رۆمانى پاسه‌وانانى خودا له زه‌مه‌ندا وازى ده‌كات، بۆیه رووداوه‌كانى قسه له كێشه‌كانى سه‌رده‌م ده‌كات، هه‌موو شتێكیان، هه‌موو كێشه‌كانیان له ئێستاوه نزیكه, رابردوو, داهاتوو هه‌ر ته‌نها ده‌بنه كۆمه‌ڵه لقێكى به‌رهه‌مهاتووى ئه‌و زه‌مه‌نه‌ى كه ساته‌وه‌خت به‌رهه‌مى هێناوه. له رۆمانى پاسه‌وانانى خودا (زه‌مه‌نى زمانه‌وانى) زه‌مه‌نێكه خۆى به گوتنه‌وه په‌یوه‌ست ده‌كات, به‌و مانایه‌ش سێنته‌رى ئه‌و زه‌مه‌نه له به‌رهه‌مهێنانى گوتندایه. زه‌مه‌نى زمانه‌وانى كرده/ چالاكییه (فعل/فعالیه: Acte). نه‌ك كار) عمل: (Actio ئه‌وه‌ى دووه‌میان به‌رده‌وامه و ده‌كه‌وێته نێوان برِیار و ئامانجى ده‌یموومه‌وه، چونكه كار هه‌ر ده‌بێ سه‌ره‌تاى هه‌بێ و هه‌ر ده‌بێ وه‌ك بنچینه رووداوى هه‌بێ. به‌ڵام كرده/ چالاكى ساته‌وه‌ختییه، جگه له ئه‌بستراك هیچ واقعێكى نییه. كار به پشتبه‌ستن به حاڵه‌تى چه‌سپاو نه‌بێ وێنا ناكرێت.* به‌ڵام كرده به‌ر له هه‌موو شتێك برِیارێكى راسته‌وخۆى هه‌نووكه‌ییه، پێشكه‌وتنێكى داهێنه‌رانه‌یه رووداوه‌كان فه‌رامۆش ده‌كات.
كه‌واته سه‌رچاوه‌ى زه‌مه‌ن ئێستایه و هه‌نووكه‌ى زمانه‌وانیش بنه‌ماى هه‌موو رووبه‌روو بوونه‌وه‌یه‌كى زه‌مه‌نى زمان له‌خۆ ده‌گرآ. زه‌مه‌نى زمانه‌وانى هه‌ر یه‌ك له (رێبوار، نیان، سنور...) له سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه به‌رده‌وام له باره‌ى ئێستا ده‌نووسن. به‌و مانایه‌ش ئیشكالیه‌تى گێرِانه‌وه لاى عه‌تا محه‌مه‌د له جه‌وهه‌ردا ئیشكالیه‌تێكى زه‌مه‌نییه, ئیشكالیه‌تى زه‌مه‌نى وه‌ك روونمان كرده‌وه گێرِانه‌وه له فره زه‌مه‌نیدا هه‌ڵده‌گرێته‌وه.
مێژووى زه‌مه‌ن/ مێژووى هه‌ڵه
به گه‌رِانه‌وه‌مان بۆ چیرِۆكى ئاده‌م و حه‌وا، ده‌توانین ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌ى مرۆڤ بدۆزینه‌وه، كه بوونه‌وه‌رێكى هه‌ڵه‌كه‌ره، ل115. ئه‌و رسته‌یه مێژووى ململانێى هه‌ڵه و راستى وێنا ناكات، به‌ڵكو هاوگونجانى زه‌مه‌ن و زمان ده‌كێشێ، ده‌مه‌وێ بڵێم هه‌ڵه پێیه‌كانى زمانه و سه‌رى زمان ده‌كه‌وێته نێو زه‌مه‌نه‌وه، به‌ڵام زمان و زه‌مه‌ن به‌یه‌كه‌وه نالكێن، زه‌مه‌ن و زمان رووبه‌رووى یه‌ك نابنه‌وه، به‌ڵكو زمان زه‌مه‌نى خۆى رۆده‌نێت، زه‌مه‌نیش زمانى خۆى هه‌یه! به‌و مانایه‌ش به‌رده‌وام (رێبوار) كاراكته‌رى سه‌ره‌كى رۆمانى پاسه‌وانانى خودا وه‌كو زمان له چاوه‌رِوانى خوێنه‌ردایه، نه‌ك وه‌ك زه‌مه‌ن! خوێنه‌ریش ده‌سه‌ڵاتى زمان له شێوه‌ى گێرِانه‌وه ده‌گرێ، ده‌سه‌ڵاتى زه‌مه‌نیش له شێوه‌ى ساته‌وه‌خت! كه‌واته وه‌ك چۆن ناتوانین هه‌ڵه بخه‌ینه ده‌ره‌وه‌ى زمانه‌وه، ناشتوانین كاراكته‌ره‌كانى عه‌تا محه‌مه‌د بخه‌ینه ده‌ره‌وه‌ى زمه‌نه‌وه.
كاراكته‌ره‌كانى عه‌تا محه‌مه‌د (به مانا لاكانییه‌كه‌ى) دالى زمانن، زه‌مه‌نى گێرانه‌وه‌ش له كاره‌كانى سه‌رگه‌وره‌ى هه‌ڵه‌ن، زه‌مه‌نى گێرانه‌وه له رۆمانى پاسه‌وانانى خودا هه‌ڵه رێكده‌خات، به‌و مانایه‌ش كاراكته‌ره‌كانى عه‌تا محه‌مه‌د له هه‌ڵه دروست كراون، كه‌واته كارى كاراكته‌ره‌كان ئاگایانه نییه، وه‌ك زه‌مه‌نى گێرانه‌وه ده‌یكێشێ، به‌ڵكو له خۆوه‌یه و ده‌كه‌وێته ژێر زمانه‌وه یان ملكه‌چى زمان ده‌بێ! هه‌موو ئه‌و قسانه‌ش ته‌رجه‌مه‌كردنى جیاوازبینى نێوان (فرۆید)* و (لاكان)* له باره‌ى سوبێكت و نه‌ست له لایه‌ك و ئیگۆ و نه‌ست له لایه‌كى دیكه‌وه. هه‌موو ئه‌و جیاوازییانه‌ش بۆ ئه‌وه ده‌گه‌رِێته‌وه، كه لاى فرۆید ئیگۆ سه‌رگه‌وره‌ى نه‌سته و نه‌ست رێكده‌خات، نه‌ستیش عه‌قڵ به‌رِێوه ده‌بات، كه‌چى لاى لاكان زمان نه‌ست به‌رِێوه ده‌بات و ئه‌وه زمانه قسان به نه‌ست ده‌كات.
به كورتى عه‌تا محه‌مه‌د له كۆى كاراكانیدا به دواى زماندا ده‌رِوا، بۆ ئه‌وه‌ى زه‌مه‌ن بێ به‌ڵگه نه‌كه‌وێته‌وه... گێرِانه‌وه زمان به‌رِێوه‌ى ده‌بات، بۆ ئه‌وه‌ى كاراكته‌ره‌كان رێكبخات! كه‌واته مێژووى له دایكبوونى كاراكته‌ره‌كانى عه‌تا محه‌مه‌د مێژووى هه‌ڵه‌كانى زمان ده‌گه‌یه‌نێت و ده‌كه‌وێته نێو چركه‌ساته‌وه.
زه‌مه‌نى نێر یان مێ
ئه‌گه‌ر زه‌مه‌ن به ره‌گه‌زى مێ دابنێین، ئه‌و مانا ئایینییه زاڵ ده‌بێ، كه به ره‌گه‌زى مێى ده‌فرۆشنه‌وه؟ ئایا سه‌ركه‌وتن نێر ه و دۆرِاندن مێ، ره‌شبینى نێره و گه‌شبینى مێ، دۆزه‌خ/ ژیان، تاریكى/ رۆناكى... ئایا له هه‌موو ئه‌وانه ده‌بێ تێرِوانینمان بۆ هه‌ڵه به نه‌گۆرِى بمێنێته‌وه؟ ئه‌و هه‌موو تێگه‌یشتنانه له بۆچوونى نێر و نێرسالارى هاتۆته ئاراوه، كه پێیوایه ئافره‌تان له‌پاش پیاوانه‌وه دێن، چونكه وشه‌ى (Female- مۆنپ) له وشه‌ى (Male- مژكر) وه‌رگیراوه.. یان له وشه‌ى لاتینى (Femina) هه‌ڵهێنجراوه، ماناى وشه‌ى (Femina)ه‌ش به (أدنى ایماناً) دێت!*
ئه‌و دوالیزمه هه‌ر ته‌نها له زماندا به‌رجه‌سته نییه، خودا له سه‌ره‌تادا ئاده‌مى دروست كردوه، كاتێك ئاده‌م له ته‌نیایى خۆى وه‌رِس ده‌بێت، خودا له په‌راسووى چه‌پى ئاده‌م حه‌وا دروست ده‌كات... ئه‌وه‌ش دواتر له ده‌قه ئایینییه‌كان زۆر جوان ره‌نگى داوه‌ته‌وه. له به‌رانبه‌ر ئه‌و بیركردنه‌وه‌یه، فیكرى مۆدێرنه‌یه به شێوه‌یه‌كى گشتى پشتگیرى بزاڤى ئافره‌تانى كردووه، بۆ نموونه ئه‌گه‌ر سه‌یرى وشه‌ى (woman – اِمرأه) بكه‌ین، ده‌بینین له ده‌سته‌واژه‌ى (Woe to man- الویل للرجل) هه‌ڵێنجراوه.*
ده‌مه‌وێ بڵێم ئه‌گه‌ر دوێنێ گوتارى فیكرى، بۆ ته‌ماشاكردنى (جه‌سته) كه‌وتبێته نێو سیستمى ئه‌خلاقییه‌وه، ئه‌وه ئه‌مرِۆ قسه له‌وه ده‌كرێت، كه جه‌سته وه‌ك شتێكى ماددى له بنه‌رِه‌تدا له هه‌موو به‌ها ئه‌خلاقییه‌كانه‌وه دووره، نه پیرۆزه و نه پیس، به‌ڵكو ئه‌وه به‌هاى ئه‌خلاقییه خۆى به جه‌سته‌وه هه‌ڵواسیووه، بێگومان ئه‌وه‌ش بۆ سرووشتى كۆمه‌ڵگا و رۆشنبیریى نێرایه‌تى باو ده‌گه‌رِێته‌وه.
كه‌واته ده‌بێ واز له‌و حوكمانه بهێنین كه جه‌سته ده‌خه‌نه نێو جیهان و بینین ده‌خه‌نه نێو جه‌سته‌وه، یان به پێچه‌وانه‌وه، چونكه هه‌ر یه‌ك له جیهان و جه‌سته به‌نێویه‌كداچوونه، یه‌ك له نێو ئه‌ویدیكه‌دا ده‌بینرێت.* به‌و مانایه‌ش وه‌ك رۆمانى پاسه‌وانانى خودا جه‌ختى لێده‌كاته‌وه، ئه‌سته‌مه وێناى زه‌مه‌ن بكرێ، به‌وه‌ى زه‌مه‌ن نێره یان مێیه... وه‌ك چۆن ئه‌سته‌مه كه ته‌نها برِوامان به یه‌ك رووى مرۆڤ هه‌بێت... زه‌مه‌ن له هاوگونجانى هه‌ردوو ره‌گه‌زه‌وه‌یه، مرۆڤ چه‌ندان رووى جیاوازى هه‌یه، ئه‌و رۆمانه پێمان ده‌ڵێ زه‌مه‌ن هه‌ردوو ره‌گه‌زه‌كه‌ى له خۆیدا هه‌ڵگرتووه، به‌ڵام سه‌رده‌مێ رووه نێره‌كه‌ى زاڵ ده‌بێ و سه‌رده‌مێكى دیكه به‌شه مێیه‌كه‌ى...
زه‌مه‌نى خوێندنه‌وه
بێگومان زه‌مه‌نى گێرِانه‌وه, زه‌مه‌نى رووداوه‌كانى گێرِانه‌وه‌یه، كه له په‌یوه‌ندى به كه‌سێتیه‌كانه‌وه خۆى ده‌نوێنێ، به‌ڵام زه‌مه‌نى وه‌رگر (خوێندنه‌وه) واته زه‌مه‌نى ته‌له‌قیكردنى ده‌ق له خوێنه‌ره‌وه‌یه, زه‌مه‌نى وه‌رگر زه‌مه‌نى خوێندنه‌وه‌یه, ساته‌وه‌ختێكه له هه‌موو زه‌مه‌نه‌كانى دیكه جیاواز ده‌كه‌وێته‌وه, ئه‌وه جیاوازییه زه‌مه‌نى خوێندنه‌وه ته‌واو ده‌كات! بێگومان به لكاندنى (زه‌مه‌نى خوێندنه‌وه ء زه‌مه‌نى خوێنه‌ر) زه‌مه‌نى ده‌ق- واته زه‌مه‌نى ده‌لالى دێته به‌رهه‌م.
(تزیڤیتان تۆدۆرۆف) زه‌مه‌نى نوسین (گوتن به زار) ء زه‌مه‌نى خوێندنه‌وه (درككردن)، لێكجیا ده‌كاته‌وه، زه‌مه‌نى نوسین هه‌ر له‌و ساته‌ى كه زه‌مه‌ن ده‌خرێته دووتوێى گێرِانه‌وه‌وه، ئیتر زه‌مه‌نى نوسین ده‌بێته ره‌گه‌زێكى ئه‌ده‌بى, واته له‌و كاته‌ى كه گێرِه‌رِه‌وه قسه‌مان له باره‌ى گێرِانه‌وه‌وه بۆ ده‌كات! به‌ڵام زه‌مه‌نى خوێندنه‌وه, زه‌مه‌نێكى بآ ره‌نگدانه‌وه‌یه, زه‌مه‌نى خوێندنه‌وه درككردنمان به‌رامبه‌ر كۆمه‌ڵێك ده‌ق دیارى ده‌كات, بۆ ئه‌وه‌ى زه‌مه‌ن وه‌ك ره‌گه‌زێكى ئه‌ده‌بى له ناو ده‌قدا ده‌ربكه‌وێت، ده‌بآ دانه‌ر له‌ناو گێرِانه‌وه‌دا حیسابى بۆ بكات، له به‌رهه‌مه‌كه‌یدا به‌رجه‌سته‌ى بكات.
ڕۆمانى پاسه‌وانانى خودا ده‌نگى ئه‌وانه‌یه كه ده‌نگیان نییه، رۆمانى پاسه‌وانانى خودا ته‌عبیر له جیهانێكى دابه‌شبوو ده‌كات, به‌و مانایه‌ى كه دابه‌شبوون مه‌رجى جێبه‌جێكردنى دنیابینییه‌كى جیاوازى له‌خۆدا هه‌ڵگرتووه, به‌و مانایه‌ى كه دابه‌شبوون ئازار به دنیاوه ده‌چێژآ, هه‌رگیز رۆماننوس به یه‌ك بۆچونى دیاریكراوه‌وه مه‌حكوم نییه, به‌و مانایه‌ش رۆمانى پاسه‌وانانى خودا ته‌عبیركردنێكى نادیار ء فره ء كراوه ء نیگه‌رِانئامێزه... هه‌موو ئه‌و دابه‌شبوونانه‌ش رۆڵى زه‌مه‌نى گوتار ده‌نوێنن...
زه‌مه‌نى گوتار زه‌مه‌نێكى خه‌تییه و رێكخستنى به‌نده به رێكخستنێكى به دوایه‌كدا هاتوو، كه یه‌كێك له دواى ئه‌ویدیكه‌وه دێت, به‌ڵام خوێنه‌ر له پێناو ئیستێتیكا و چێژ وه‌رگرتندا، پشت به گۆرِینى زه‌مه‌نه‌كان ده‌به‌ستآ، وه‌ك چۆن له پێناو گوتاردا پشت به زه‌مه‌نى به دوایه‌كداهاتوودا ده‌به‌ستآ، كه‌واته له‌و ئه‌و رۆمانه‌دا خوێنه‌ر له پێناو دنیاى جوانى و چێژ، له پێناو فره زه‌مه‌نیدا، دنیاى پێناسه ء حه‌قیقه‌ت جآ ده‌هێڵآ... وه‌ك چۆن له پێناو دنیابینى سه‌رده‌م و پاش ء پێش خستنى زنجیره‌ى رووداوه‌كاندا زه‌مه‌نى گوتاره جیاوازه‌كان به‌یه‌كه‌وه ده‌لكێنێ...
سه‌رچاوه و په‌ڕاوێزه‌كان:
*- هنری برگسۆن لویس له 18 ئۆكتۆبه‌رى ساڵى 1859 له(1859/10/18) پاریس- فه‌رِه‌نسا له‌دایكبووه ، له 4 ینایرى 1941 واته له(1941/01/04) (81 ساڵى) له Paris, Franc پاریس- فه‌رِه‌نسا كۆچى دوایى كردووه. له ساڵى 1927 خه‌ڵاتى نۆبلى ئه‌ده‌بى وه‌رگرتووه.
*- ئاینشتاین، ئه‌لبیر (1879-1955) فیزیایى ئه‌مریكى، له‌دایكبووى ئه‌ڵمانیا. به یه‌كێك له به‌ناوبانگترین زانایانى بوارى زانستى ته‌واوى سه‌رده‌مه‌كان دێته ژماردن. له ساڵى 1933 برِیارى دا حوكمى نازییه‌كان جێبهێڵێ و له وڵاته یه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مریكا نیشته‌جێ بێت. تیۆرى رێژه‌یى داناوه. له ساڵى 1921 خه‌ڵاتى نۆبلى له زانستى فیزیا به ده‌ست هێناوه.
*- (سانت ئۆگستین saint Augstine) له جیهانى فره كلتورى ئیمپراتۆرى رۆمانى له دایكێكى باوه‌رِ مه‌سیحى و باوكێكى بێ باوه‌رِ له ئه‌فریقیاى سه‌روو، شارى تاگاسته (Thagate) واته (ئه‌هراس)ى جه‌زائیرى ئێستا چاوى به دنیا هه‌ڵێناوه. زمانى فینیقى زانیووه و ئاشنایى بیرورِاى سامییه‌كان بووه، له (9) ساڵان په‌یرِه‌وى ئایینى (مانه‌وى) كردووه و هه‌ر له‌و رێگایه‌شه‌وه كلتور و شارستانیه‌تى ئێرانى كۆنى ناس كردووه، ئه‌ده‌بیاتى یۆنانى و رۆمانى خوێندۆته‌وه و شاره‌زایى له به‌رهه‌مه شیعرییه‌كانى (فێرجیل) هه‌بووه، له ته‌مه‌نى (30) ساڵیدا هه‌ر له شارى (تاگاسته) ده‌بێته مامۆستاى ره‌وانبێژى، به‌ڵام دواتر ئه‌و پیشه‌یه واز لێده‌هێنێ و له سه‌ر ده‌ستى (ئه‌میرۆزا) له ته‌مه‌نى (32) ساڵى واته 387ز باوه‌رِ به ئایینى مه‌سیحى ده‌هێنێ، چونكه پێیوایه هونه‌رى ره‌وانبێژى به ماناكانى راستى ناگه‌یه‌نێت، ئه‌ویش له‌وێوه كه ئه‌فلاتوون ده‌ڵێت هونه‌رى ره‌وانبێژى راستى پێچه‌وانه ده‌كاته‌وه و ده‌یشێوێنێ و ناتوانێ به یه‌قینمان بگه‌به‌نێت. هه‌ڵبه‌ته كۆى ئه‌و قسانه‌ى ئه‌فلاتوون به دژى سۆفیسته‌كان ده‌كه‌وێته‌وه. ئۆگستین له ساڵى 395ز به پله‌ى (ئه‌سقه‌ف) ده‌گات. له ته‌مه‌نى (76) ساڵیدا واته ساڵى 430ز كۆچى دوایى ده‌كات.
*- گاستۆن باشلار، حدس اللحڤه، ترجمه، رچا عزوز و عبدالعزیز زمزم، بغداد، گ 1، 1989، ص 81. *- گاستۆن باشلار له 27/6/1884 له (بار سیر ئاوب) ى هه‌رێمى (شیمبانى) فه‌ره‌نسا له دایكبووه، برِوانامه‌ى دكتۆراى له فه‌لسه‌فه‌دا به ده‌ستهێناوه، له 16ى ئۆكتۆبه‌رى ساڵى 1962 له پاریس كۆچى دوایى كردووه. كتێبى (جدلیه الزمن) دكتۆر (خلیل احمد خلیل) ته‌رجه‌مه‌ى كردووه له بیروت-لبنان چاپكراوه، برِوانه چاپى دووه‌م ساڵى 1992 ل38. (باشلار له كتێبى "حدس اللحڤه" ده‌مه‌ته‌قێ له‌گه‌ڵ برگسۆن و لایه‌نگرانى تیۆرى زه‌مه‌نى به‌دوایه‌كداهاتوو ده‌كات و پشتگیرى له كتێبى Siloce ى گاستۆن رۆبناڵ و تێزى ساته‌وه‌ختخوازه‌كان ده‌كات، به‌وه‌ى كه حه‌قیقه‌تى زه‌مه‌ن جگه له‌و چركه‌ساته‌ى تێیدا ده‌ژین شتێكى دیكه نییه، بۆ زێتر شاره‌زایى برِوانه: نڤریه الزمان عند غاستون باشلار: أو ابداعیه اللحڤه، د. سعید بوخلیگ، saidboukhlet@hotmail.com
-*جاستون باشلار، حدس اللحڤه، ترجمه، رچا عزوز و عبدالعزیز زمزم، بغداد، گ 1، 1989، ص 22.
-* ه.س.پ. ل114.
*- پۆل ریكۆر له 27ى شوباتى ساڵى 1913 له شارى "فالنس"ى فه‌ره‌نسى له‌دایك بووه، له دواى شه‌ش مانگ دایكى كۆچى دوایى كردووه، به‌ڵام باوكى كه مامۆستاى زمانى ئینگلیزى بوو له ساڵى 1915 له به‌ره‌كانى جه‌نگى جیهانى یه‌كه‌م كوژراوه، بۆیه ئه‌ركى به‌خێوكردنى خۆى خوشكه‌كه‌ى ده‌كه‌وێته ئه‌ستۆى مامییه‌وه. خوێندنى دواناوه‌ندى له "رین" ته‌واو كردووه، پاشان چۆته زانكۆو برِوانامه‌ى ماجستێرى له فه‌لسه‌فه به‌ده‌ست هێناوه، ئینجا چووه بۆ زانكۆى "سۆربۆن" له پاریس و له‌وێ نیشته‌جێ بووه. بۆ زێتر شاره‌زایى برِِِِوانه: بول ریكور، فلسه‌فه الاراده، الانسان الخگّاء، ترجمه: عدنان نجیب الدین، دار البیچاء- المغرب،گ1 2003، مقدمه.
*- جاستون باشلار، حدس اللحڤه، ص29.
*- فروید سیغموند Freud Sigmund (1856_1939) پزیشكى ده‌روونى نه‌مساوى، به به‌ناوبانگترین زاناى ده‌روونى له فیكرى نوێ دێته ژماردن. دامه‌زرێنه‌رى رێبازى ده‌روونشیكارییه (Psychoanalysis).
-*- ژاك لاكان له 13ى ئه‌پریلى 1901 له فرِه‌نسا شارى پاریس له دایكبووه و له 9ى سپته‌مبه‌رى 1981 له ته‌مه‌نى 80 ساڵى هه‌ر له پاریس به نه‌خۆشى سه‌ره‌تانى قۆلۆن كۆچى دوایى كردووه.
*- بۆ زێتر شاره‌زایى برِوانه (جان جاك لوسیركل، عنف اللغه، ترجمه و تقدیم: د. محمد بدوی، النڤمه العربیه للترجمه، بیروت-لبنان، گ2 2006، ص100-101.
*- ه.س.پ. ل101.
*- بونتی، موریس میرلو ، المرئی واللامرئی ، ت. د. سعاد محمد خچر، دار الشۆون الپقافیه العامه ، بغداد ، 1987 ، ص126.