مرۆڤەكان لە هەوڵی بەردەوامدان بۆ ئەوەی بگەن بە یەقین، بۆ گەیشتن بەم ئامانجەش پێویستی زۆریان بە گومان هەیە، چونكە گومان مرۆڤ دەگەیەنێتە هەقیقەت، واتا هەموو یەقینەكان زادەی گومانگەلێكی زۆرن. مرۆڤی گومانكار مرۆڤێكە خۆی لە چوارچێوەی هیچ سنوورێك و پێناسەیەكی دیاریكراودا بۆ شتەكان نابینێتەوە و هیچ هێزێك ناتوانێت بیوەستێنیت و بەردەوام دەگەڕێت.
گومان چەمكێكی فەلسەفییە و پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆی بە بیری تاكەكانەوە هەیە و ڕێگای بیركردنەوەیەكی فەلسەفیانەیە بۆ گەیشتن بە یەقین، وتە بە ناوبانگەگەی (ڕێنیە دیكارت) كە دەڵێت: (من بیر دەكەمەوە، كەواتە من هەم) واتا من گومان دەكەم، كەواتە من هەم.
لێرەدا ناتوانین بە شێوەیەكی باش باس لە گومان بكەین لەڕووە فەلسەفییەكەوە، گەر باس لە میتۆدی گومانی فەلسەفەكار و ماتماتیكزانی فەڕەنسی (ڕێنیە دیكارت) نەكەین كە ناسراوە بە ( باوكی فەلسەفەی نوێ).
دیكارت میتۆدی گومانی بەكار هێنا بە ئامانجی گەیشتن بە هەقیقەت و ڕاستی كۆی زانستە مرۆڤایەتییەكان. دیكارت دەڵێت:(مرۆڤ دەبێت گومان بكات ئەگەر بۆ تەنیا جارێكیش بێت لە ژیانیدا.) ئەمە نیشانەی گرنگیدانی ئەم فەیلەسووفەیە بە چەمكی گومان، هەروەها ئەم فەیلەسووفە گومانی لە جیهانی هەستی كرد و دووبارە پێیداچووەوە و تێگەیشتنێكی نوێی لە بارەوە دەربڕی.
ئەم فەیلەسووفە بۆچوونێكی تەواو جیاوازی لەسەر بابەتی گومان هێنایە ناو كایەی فەلسەفەی ڕۆژئاوا و مانایەكی جیاوازی پێ بەخشی و بە پێچەوانەی تێگەیشتنی باوی سەردەمانی پێشوو، هەتا سەردەمی خۆشی لەم بابەتەی كۆڵییەوە، پێش دیكارت بۆچوونێكی كلاسیكی هەبوو كە كاریان لەسەر گومانی ڕەها دەكرد، وەكو گومانەكانی (موتەنەبی و فەلسەفەی ئیتاڵیا لە سەدەی شانزە)دا كە ئەنجامەكەی دووبارە بە زیندووكردنەوەی میراتی سەردەمی یونانییەكان تەواو بوو، بەڵام گومانی (ڕێنیە دیكارت) گومانێكی كاتی بوو، واتە مرۆڤ هەڵدەستێت بە گومانكردن لە هەموو ڕابوردووی خۆی و بە بیروباوەڕەكانیدا دەچێتەوە، لە پێناوی چاكسازی خود، بۆ ئەوەی بگات بە یەقین و هەقیقەتی تەواو. (1)
گومانی هەمیشەیی تا گەیشتن بە یەقین كاری ئەم فەیلەسووفە نوێخوازە بووە، لە شوێنێكدا بۆچوونی خۆی سەبارەت بە هەموو ئەو شتانەی كە لە ڕابوردوویدا بە ڕاست و هەقیقەتی گومان هەڵنەگری زانیون دەردەبڕێت و دووبارە گومانیان لێ دەكات و پێیاندا دەچێتەوە و دەڵێت: ((زۆر لەمەوبەر، بۆ یەكەمین جار هەستم بەوە كرد كە گەلێك بیروباوەڕی ناڕاستم لە سەردەمی منداڵیدا وەك ڕای ڕاست وەرگرتووە. لەوەیش گەیشتم كە بناغەی ئەو هزرانەی من كە تەواو لەسەر بنەمایەكی ناڕاست دروست ببوون، تا چ ڕادەیەك پشتیان پێ نەدەبەسترا، بۆیە لەوە گەیشتم ئەگەر بمەوێت لە زانستا بە ئەنجامی تۆكمە و ڕەسەن بگەم، دەبێ ڕاستەوخۆ و بۆ هەمیشە دەستبەرداری ئەو ڕایانە بم كە پێشان هەمبوون و كارەكانیشم بە تەواوی لەسەر بنەمای نوێ دەست پێ بكەم.ل 66))
هەروەها گومانی ئەم فەیلەسووفە بەردەوام دەبێت تا دەگاتە ڕاستی، گومان لە هەموو ئەو شتانە دەكات كە وەری دەگرێت و خۆی لە بڕیاری پێش وەختە دەپارێزێت و دەڵێت:((من هەرگیز هەر شتێك بە ڕوونی و ئاشكرایی نەزانم ڕاستە بە ڕاستی نەزانم، لە هەموو جۆرە حوكمێكی پێش وەخت و زەینییەتێكی پێشینە دوور بم و هیچ شتێك بێجگە لەوەی لە زەینی مندا ڕوون و ئاشكرایە و بەڵگەیەكی دوو دڵیم لەسەری نیە بڕیاری بەسەردا نەدەم.لا 67)) (2)
دواتر چەمكی گومان گوزارایەوە نێو هەموو كایەكانی مەعریفە و زانستە مرۆڤایەتییەكان، ئەدەبیش وەكو زانستێك بەشی خۆی سوودی لەم گومانە وەرگرتووە، بەو مانایەی كە كاری ئەدەب هەرچییەك بێت بریتییە لە دروستكردن و چاندنی تۆوی گومان لە ناخی خوێنەردا، ئەوە ئەدەبە وا لە خوێنەر دەكات كە گومان لە بیروباوەڕەكانی خۆی و حەقیقەتە زاڵەكان بكات و هەموو پێكهاتەكانی بیركرنەوەی خۆی بخاتە ژێر نەشتەری یەككاڵاكردنەوە و گومان لە هەموو ئەو شتانە بكات كە لە ژیانیدا ڕووبەڕووی دەبنەوە.
هەر بەرهەمێكی ئەدەبی بە گومان بار نەكرا بێت و یەكێك نەبێت لە ڕەگەزە پێكهێنەرەكانی، ئەوە لەوە دەكەوێت ناوی بەرهەمی ئەدەبی بە سەردا ببڕێ، واتا نووسەر لە ڕێگەی بەرهەمەكەیەوە خوێنەر دەخاتە سەر كەڵكەڵەی تیامان و تێڕامان و گومانكردن، بۆ ئەوەی جارێكی دی پێناسەی هەموو شتەكانی دەوروبەری خۆی بكاتەوە و هەموو ئەو شتانەی كە تا ئێستا بە هەقیقەتی ڕەهایانی زانیوە، نیشانەی گومانیان لەسەر دابنێت.
( كاروان عومەر كاكەسوور) یەكێكە لەو نووسەرانەی كە هەمیشە بەردی گومانی خۆی فڕێ دەداتە ناو گۆمی مەنگی یەقینەكانی خوێنەر و وای لێ دەكات جارێكی دی بە هەموو قەناعەتەكانیدا بچێتەوە، من بۆ خۆم تا ( كاروان)م نەخوێندەوە، توانای گومانكردنم لە هەموو شتێكی خۆم بۆ دروست نەبوو، ئەم گومانە لە كۆی بەرهەمەكانی (كاكەسوور)دا بەدی دەكرێت، بەڵام ئەوەی (كاروان عومەر كاكەسوور) لە (ڕێنیە دیكارت) جیا دەكاتەوە، ئەوەیە كە (كاروان) بە پێچەوانەی (دیكارت)ەوە كار لەسەر گومان دەكات، بەوەی خۆی نایەوێت لە ڕێگەی گومانەوە خوێنەر بە هەقیقەتەكان بناسێنیت، كە (دیكارت) ئەم كارەی دەكرد، دوای ئەوەی دەگەیشتە هەقیقەت و یەقین دواتر دەریدەبڕی، بەڵكو (كاروان كاكەسوور) گومانەكە لای خوێنەر دەوروژێنێت و وای لێ دەكات كە خۆی بە دوای هەقیقەتی شتەكاندا بچێت و بگات بە یەقین، كاری ئەدەبیش هەر ئەمەیە.
ڕۆمانی (كەناڵی مەیموونە چەكدارەكان) نوێترین بەرهەمی (كاروان عومەر كاكەسوور)ە بە قەبارەیەكی گەورەوە، كە بە بۆچوونی من دەقێكە كراوەتەوە بە سەر زۆر ڕەهەنددا و دەتوانرێت لە زۆر پەنجەرەوە ببینرێت، چونكە لە دەرگای زۆر بابەتی داوە، بەڵام ئێمە لێرە نیازمان نییە لێكۆڵینەوەیەكی ورد بۆ هەموو لایەنەكانی ئەم بەرهەمە بكەین و هەموو كۆدە شاراوەكانی پشتی ئەم ڕۆمانە باس بكەین، تەنیا لە سەر ڕەهەندی ( گومانكردن) لەم دەقەدا ئێستێك دەكەین و كەمێك لێی قووڵ دەبینەوە، كە ڕەگەزێكی سەرەكی پێكهێنەری ئەم ڕۆمانەیە، گەر بڵێین ئەم دەقە لە سەر گومان بنیاتنراوە ڕەنگە بە هەڵەدا نەچووبێتین و زیادەڕۆیمان نەكردبێت.
هەر لە دەسپێكی ڕۆمانەكەدا زۆر بە تۆخی و خەستی هەست بە بوونی گومانێكی قووڵ دەكەین، كە ڕۆماننووس لە یەكەم لاپەڕەدا بە گومان دەستپێدەكات، لە رێگەی ( ئامانج) كارەكتەری سەرەكی ڕۆمانەكە ئەم كارە ئەنجام دەدات، ئەویش گەڕانەوە بۆ سەرەتاكانی دروستبوونی مرۆڤ، بە ڕستەی ((من لەمڕۆوە مەیموونەكەی جارانم. ل7)) نووسەر ئەم كارەی بە گەڕانەوە بۆ تێورێك ئەنجام داوە، ئەویش تێوری (گەشەكردنی جۆرەكان) ی (داروین) كە تێورێكی زیندەوەرزانییە و باس لەوە دەكات كە مرۆڤ لە سەرەتادا مەیموون بووە و دواتر قۆناغ بە قۆناغ و بە پێی تێپەڕینی كات بووە بەم مرۆڤەی ئێستا، (فردریك ئەنگڵس) لە ڕاڤەی تێۆرەكەی دارویندا باس لە قۆناغەكانی گەشەكردنی مرۆڤ دەكات و دەڵێت:(مرۆڤ لە سەرەتادا كە مەیموون بووە، لە ڕێگای كاركردن و قسەكردن كە دوو هاندەری سەرەكین بۆ هەنگاونان و گۆڕینی مەیموون بەم مرۆڤەی ئێستا، دواتر گۆشت خواردن و دروست كردنی ئاگر و ئاژەڵداری و پاشان دروست بوونی كۆمەڵگا بووە بەم مرۆڤە پێشكەوتووە.)(3) لەم ڕێگەیەوە نووسەر خوێنەری خستۆتەوە بەردەم بیركرنەوەیەكی قووڵ لە خۆی كە پرسیار لە خۆی بكات ئایا هەر بە ڕاست مرۆڤ لە سەرەتادا مەیموون نەبووە؟
(كاروان) لە شوێنێكی تردا گومان لە كۆی مرۆڤایەتی دەكات بەوەی مرۆڤ هەموو ئەو كارانەی دەیكات لە پێناوی ئەوەدا دەیانكات كە هەستی ترسی خۆی بشارێتەوە، واتا مرۆڤی بە بوونەوەرێكی ترسنۆك نیشان داوە، ئەمەش پێچەوانەی تێگەیشتن و ڕاستی باوە سەبارەت بە مرۆڤ، لە ڕێگەی دیالۆگی نێوان ( هەتاو و ئامانج) كە (هەتاو) بە (ئامانج) دەڵێت:((هەموو منداڵێك وا دەزانێت، كاتێك گەورە دەبێت، ئیتر لە هیچ شتێك ناترسێت، بەڵام ڕاستییەكەی گەورەكان بۆ ئەوەی بە سەر ترسی خۆیاندا زاڵ ببن، دەیانەوێ خۆیان منداڵ بكەنەوە.ل89)).
لە شوێنێكی تری ئەم ڕۆمانەدا دووبارە گومان دەبێتەوە میوانی خوێنەر، بەوەی كە ڕۆماننووس گومان لە هەموو ئازایەتییەكانی مرۆڤایەتی دەكات و پێمان دەڵێت هەر ئازایەتییەك كە مرۆڤ دەینوێنیت، بەرئەنجامی ترسە، ئەمە وا لە خوێنەر دەكات كە گومان لە سەر هەموو ئەو كەسانە بكات كە تا ئێستا وایزانیوە پاڵەوان و ئازان، بەوەی تەنیا ترسنۆك دەتوانێت لە ترسی گیانی خۆیدا ئازایەتی گەورە نیشان بدات، لە ڕێگەی وتەیەكی ( ئامانج )ەوە:((كەسی ئازا بوونی نییە، بەڵام دوو جۆر ترسنۆك هەن: ئەو ترسنۆكە ئازایانەی، كە دەوێرن بە ئاشكرا بترسن و ئەو ترسنۆكانەی جورئەت ناكەن لە بەر چاوی ئەوانی دیكەدا بترسن، تا دەگاتە ئەوەی پەنا بۆ سەرچڵی دەبەن...هەرچی ئازایەتییە لە دنیا، مرۆڤە ترسنۆكەكان لە ترسی گیانی خۆیان نواندوویانە، بە ڕادەیەك ترسنۆكەكان داهێنەری گەورەترین خەیاڵی پاڵەوانبازێتین.ل211)).
هەروەها لە جێگایەكی تردا دووبارە ئەو گومانە خۆی قووت دەكاتەوە لە بەردەم خوێنەردا و بە زەقی دەردەكەوێت، كە ڕۆماننوس لە مرۆڤی دەكات، گومانكردن لەو بۆچوونەی كە پێی وایە مرۆڤ بوونەوەرێكی ( ئێستا) ییە، كە ئەم ئاراستەیە بۆی گرنگ نییە مرۆڤ لە ڕابوردوودا چی بە سەر هاتووە و داهاتووش چی بە سەر دێت، بەڵكو ئێستای مرۆڤ جێی بایەخیانە، كە ئێستا چییە و چۆنە، ( كاروان كاكەسوور) زۆر جوان گومان لەم بۆچوونە دەكات، بە پێچەوانەی ئەم ئاراستەیە بۆچوونی خۆی دەردەبرێت، كە پێی وایە مرۆڤ بوونەوەرێكی ڕابوردووخوازە و بە هۆی ڕابوردووەوە دەتوانێت ئێستا بژی، بە تایبەتی كاتێك ئەو ڕابوردووە پڕ بێت لە ڕووداو و تراژیدیا، لە ڕێگەی پرسیاری ( سۆزان) كە كارەكتەرێكی ڕۆمانەكەیە ئەم گومانەی خۆی بەرجەستە دەكات:((ئایا مرۆڤ دەتوانێت پێ بخاتە ناو ( ئێستا) وە، لە كاتێكدا (ڕابردوو) شەتەكی دابێت و نەهێڵێت یەك هەنگاو لێی دوور بكەوێتەوە...؟ ئایا تۆ دەتوانیت باس لە (ئێستا) بكەیت، مادام بە هیچ شێوەیەك (ڕابردوو)ت بیر نەچووبێتەوە...؟من دەتوانم بە خۆم بڵێم ئەوەی ژیان پێك دەهێنێت، تەنیا ڕەگەزی، یاخود ماددەی ترجیدیایە...بە مانایەكی تر تەنیا ترجیدیا دەتوانێت لە خەیاڵدا بمێنیتەوە، تاكو دواتر لە گەڕانەوەمان بۆی، هەست بكەین ژیانامان هەبووە و لە دەستمان چووە... لێرەوەیە چ(ئێستا) و چ (داهاتوو) یش وەهمن، مادام هەرگیز پێیان ناگەین... بەكورتی هەر سێ زەمەنەكە (ڕابردوو)ن ...ئەو (ڕابردووە)ەیش تەنیا لە ڕێگای تراجیدیاوە بەردەوام دەبێت... خەریكە ئێستا ئەو لە گوتەیەی (نیتشە) فەیلەسووف تێدەگەم، كە ( ئازادی هەمین مامان) زوو زوو دەیگوتەوە:( مرۆڤ بە هۆی سەرجەم ئەو شتانەوە گەشە دەكات، كە لە ڕابردوو گومارۆیان دابوو.) ل317)). لێرەوە هەست بە فكرێكی قووڵی ڕۆماننووس دەكەین، دەربارەی چەمكی (ڕابوردوو، ئێستا، داهاتوو) كە بە شێوەیەكی زۆر سەرنجراكێش ئەم بۆچوونەی خۆی دیار خستووە، بەوەی وتەیەكی (فردریك نیتشە)ی فەیلەسووفی ئەڵمانی كردووەتە پاڵپشتی ئەم بۆچوونەی خۆی.
مرۆڤەكان بە خۆیان بزانن یان نا هەمیشە لە گومانی بەردەوام دان لە هەمبەر یەكدی، بە هۆی ئەم گومانەوە دەتوانن لە خۆیان دڵنیا بن، (كاروان كاكەسوور) دەیەوێت ئەو پەیامە بە گوێماندا بچپێنێت كە مرۆڤ تەنیا لە ڕێگای گومانەوە ژیان دەكات، ئەم گومانە زۆر زەق لە ڕۆمانی( كەناڵی مەیموونە چەكدارەكان) دەردەكەوێت، كە كارەكتەرەكانی بەرانبەر بە یەك دڕدۆنگن، تا دەگاتە ئاستی گومانكردنی كچ بەرانبەر باوك ، لە ڕێگای گومانی (سۆزان) لە بەرانبەر بە باوكی( مام ئەنوەری باخەوان) گومان لە باوكی دەكات كە لەگەڵ كۆمەڵێك لە هاوڕێ پێشمەرگەكانی هەڵیكوتابێتە سەر ماڵی خاڵی سۆزان (ئەردەڵان) بەو نیازەی كە دواتر دەست بە سەر ماڵ و سامانی ماڵی ژنەكەیدا بگرێت، ئەوەتا لە ڕێگەی گومانی ( سۆزان) ەوە لە سەر تاڵانكردنی ماڵی خاڵییەوەئەم گومانە بە چڕی دەبینین:((بە پێویستم نەدەزانی لەوە زیاتر لەوێ بمێنمەوە، بۆیە جانتام كردە شانم وجێم هێشت...ئەگەرچی هیچ بەڵگەیەكم بە دەستەوە نەبوو، كە ئەوەی ئەم كارەی كردووە، باوكمە، بەڵام بە دوورم نەدەبینی بە شێوەیەك لە شێوەكاندەستی ئەوی تێدا بووبێت...گوتم:(بەڵێ، خۆیەتی و ویستوویەتی دوای مردنیان، هەرچی سامانیان هەیە بۆ ئێمە بمێنێتەوە.ل396)) (4).
هەروەها گومانی (سۆزان) بەرانبەر بە هاوڕێكانی باوكی كە ڕۆژانە دەهاتن بۆ سەردانی وەكو ( بورهانی ئامە گوپە، فیكری كۆپتەر، دكتۆر دارا، مامۆستا سەلام ئاشتی) كە وا گومانی دەبرد هاوڕێكانی باوكی تەنیا بۆ كاری سیخوڕی سەردانی دەكەن و دەیانەوێت بە فەتارەتێكیدا ببەن.
( كاروان كاكەسوور) لە هەموو بەرهەمەكانی ڕابوردوویدا كاری لە سەر مێژووی مرۆڤێكی ترسنۆك و تەریك و تەنیا و فەرامۆشكراو و یاخی كردووە، بەڵام ئەوەی ئەم بەرهەمەی پێ دەناسرێتەوە و جیاواز لە هەموو بەرهەمەكانی دی دەبینرێت، كاركردنی ئەم رۆماننووسەیە لە سەر مێژووی كۆ، دواتر گومانكردن لەو مێژووە، ئەویش مێژووی نەتەوەی كورد لە ساڵی حەفتاكان و هۆكارەكانی هەرەسهێنانی شۆڕش لە ساڵی 1974 و دواتر ئاشبەتاڵكردنی شۆڕش لەلایەن سەركردایەتی سیاسی كوردەوە، (كاروان) دێت گومانی بەرجەستە لە توانای سەركردایەتی كورد دەكات، كە توانای بەردەوامی دانیان نەبووە لە سەر شۆڕش و خەبات، ئەو هەرەسی شۆڕش وا دەبینێت كە هێندەی پەیوەندی بە ناوخۆی كۆمەڵگای كوردەواری هەیە، هێندە پەیوەندی بە كاریگەری هێزە دەرەكییەكان نییە بۆ كۆتایی هێنان بەم شۆڕشە و ئاشبەتاڵپێكردنی، كۆمەڵگایەك خاوەنی مرۆڤی وەكو (ماجید هەمزە قەڵاتێ و سابیر پوولەكە) بێت كە لە ڕۆمانەكەدا كاری سیخووڕیی بۆ حكوومەتی عێراقی ئەنجام دەدەن و مرۆڤی ترسنۆكی وەكو (ئامانج)ی تێدا بێت، ئەوا لەناو خۆیدا تووشی پووكانەوە و داڕووخان دێت و دوژمن ئاسانتر دەتوانێت بە سەریدا سەر بكەوێت و هەرەس بە شۆڕش و ڕاپەڕینەكانی بێنێت.
سەرچاوەكان:
(1) الشك عند دیكارت، لە ئینتەر نێتەوە. http://majdah.maktoob.com/vb/majdah17919/
(2) دیكارت، پۆل ستراترن، وەرگێڕانی لە فارسییەوە: رەووف بێگەرد، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی، 2001.
(3) ڕۆڵی كاركردن لە گۆڕینی مەیمون بۆ مرۆڤ، فردریك ئەنگڵس، وەرگێڕانی لە ئەڵمانییەوە: كەریم مەلا رەشید، وەزارەتی رۆشنبیری.
(4) كەناڵی مەیموونە چەكدارەكان، كاروان عومەر كاكەسوور، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی، 2011.
+ ئەم نووسینە لە ژمارە (55) ی گۆڤاری (گەلاوێژی نوێ) بڵاوبۆتەوە.