"لەم وڵاتە وێرانەدا، ئەوەی دز بێت، ژیانی پارێزراوە، ئەوەی گەندەڵ و بەرتیلخۆر بێت، دەستخۆشی لێدەكرێت، ئەوەی پاك و شەریف بێت، هەڕەشەی لێدەكرێت و سووكایەتیی پێدەكرێت" ل204.
(تاهیر بن جەللون) شاعیر و رۆماننووس و چیرۆكنووس لە 1ی دیسمبەری 1944 لە شاری (فاس) لە دایكبووە، سەر بە نەوەی دووەمی نووسەرانی مەغریبیە، ئەو نووسەرانەی كە بە زمانی فەرەنسی دەنووسن، تاهیر بن جەللون ناوبانگێكی زۆری لە بڵاوكردنەوەی رۆمانی (شەوی قەدر) بە دەست هێنا و خەڵاتی (گۆنگۆر)ی فەرەنسی بۆ ئەو رۆمانە وەرگرتووە. رەخنەگران پێیانوایە بن جەللون زۆرتر هەواداری ئەدەبی رۆژ‌واوایە و هەمیشە لە كارەكانیدا هەوڵدەدات وڵاتی مەغریب لە شێوەی وڵاتێكی فۆلكلۆری نیشانی رۆژئا‌واو و بە تایبەتی فەرەنسییەكان بدات، هەمیشە خۆی وەك نووسەرێكی فەرەنسی لە قەڵەم دەدات..
رۆمانی (پیاوێكی تێكشكاو)iی تاهیر بن جەللون لە لایەن وەرگێری بە توانا و سەلیقە (ئازاد بەرزنجی) بە زمانێكی جوان و پاراو و رەوان، بە بەراوردكردن لەگەڵ سێ دەق: دوو تەرجەمەی فارسی و یەك تەرجەمەی عەرەبی، كراوە بە زمانی كوردی. رۆمانی پیاوێكی تێكشكاو لە ساڵی 1994دا خەڵاتی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی بە دەستهێناوە. تاهیر بن جەللون لە بارەی ئەو رۆمانەوە دەڵێت بیرۆكەی ئەو رۆمانەم لە رۆمانی (گەندەڵی) نووسەری ئەندۆنیزی (پیرامۆدیا ئاناتا تویر)ەوە وەرگرتووە. بە كورتی من لەو خوێندنەوەیەدا هەوڵدەدەم پرسیارێك بوڕوژێنین، كە هەم نووسەری دەق و هەم وەرگێری دەق ناتوانین پشتگوێی بخەن، ئەویش ئەوەیە: لە دەقدا زمان چۆن بە خوێنەر، یان بە واقیعەوە پەیوەست دەبێت؟!
رۆمانی پیاوێكی تێكشكاو باس لە فەرمانبەرێك دەكات، كە لە نێو سیستمێكی گەندەڵدا دەیەوێت جیاوازی و پاكی خۆی بپارێزێت! (موراد) پاڵەوانی رۆمانەكە جگە لەوەی دایكێكی پیری نەخۆشی دوورە دەستی هەیە، لە ماڵە كۆن و داڕزیوەكەی باوانی لە سەرمان هەڵدەلەرزی، كچێكیشی هەیە هەر لە منداڵییەوە بە دەست نەخۆشی (هەناسە تەنگی)یەوە دەناڵێنێ و تەواوی خێزانەكەیشی وەكو زۆربەی زۆری خەڵكی مەغریب بە دەست هەژاری و نەبوونییەوە دادوبێدادییانە:- من بە درێژایی ژیانم كەسێكی شارستانی بووم، بەڵام هەژار بووم. نەمتوانیوە باری ژیانم باشتر بكەم... پیاوێكی تێكشكاو ل162...
موراد ئەگەرچی لە رێگای بڕوانامەكەیەوە كە لە (وڵاتی فەرەنسا) بە دەستی هێناوە، شوێنێكی حەساس و باشی لە فەرمانگەیەكی میریدا هەیە و دەتوانێ بە واژۆیەك مامەڵەكان بڕوێنێ و لە بری ئەو واژۆیەش بە هەزاران دینار و دۆلار وەك رەشوە وەربگرێت. بەڵام دەیەوێ بە سەربەرزی و ویژدانێكی ئاسودەوە ژیانی ئاسایی خۆی بژی و جیاواز بێ، لە هەموو ئەوانەی بە مەسەلەی گەندەڵی و بەرتیلەوە گلاون، بێ ئەوەی زیان بە كەس بگەیەنێت.. چونكە لای ئەو: پارە سیمبولێكە و هیچی تر، بەڵام لێرە خەڵكی زۆر دەبەنگانە خۆیان بە پارەوە بادەدەن و پۆزی پێوە لێ دەدەن. پیاوێكی تێكشكاو ل194. هەڵبەتە دەوروبەرەكەی (حاجی حەمید و ئەوانیدیكە، كە گوایە شانازی بە ئایین و دابونەریت و ئەخلاقی كۆمەڵایەتی.. دەكەن) بە هیچ شێوەیەك ئەو جیاوازییان قبوڵ نییە، هەموو هەوڵێك دەدەن، بۆ ئەوەی (موراد)یش وەك خۆیان تێوەبگلێنن، ئیتر لە سیستمێكی گەندەڵدا ژیان بۆ كەسێكی جیاواز هەمیشە لە قەیرانێكەوە بەرەو قەریرانێكی دیكە دەچێت، بۆیە تەواوی ژیانی دەبێتە شلەژان و نیگەرانی و خەونی ناخۆش و مۆتەكە و ئیتر رۆحی لەو وڵاتە وێرانەدا هەلا هەلا دەبێت...نووسەر دەیەوێ بەو شێوازەی خۆی پێمان بڵێ لە هیچ سیستمێكی دنیادا نییە، گەندەڵیی سەروەر بێ و كەسی پاك و بە توانا و شایستە.. شوێنی بڕیار و هەستداری بە دەستەوە بێت؟! سیستمی گەندەڵ كەسی پاك و جیاواز، بە هەر نرخێ بێت دەخاتە ناوەوە خۆیەوە و بێرێزی دەكات و پاشان ونی دەكات، نەك هەر هێندە بەڵكو وای لێدەكات تەواوی ژیانی بە ئازاری ویژدانەوە بتلێیتەوە!
تاهیر بن جەللون یەكێكە لەو رۆماننووسە بە توانایانەی، كە زۆر جوان دەتوانێ لە رێگای شێواز و گێڕانەوەی (هەڵقوڵاو)ەوە خوێنەران بە ئاستە جیاوازەكانەوە بەرەو خوێندنەوە رابكێشێت! مەبەستم لە گێڕانەوەی هەڵقوڵاو، یان (داڕژانی نووسین) وروژاندنی هەوەسی زمانە، (بەڵام لە پشت ئەو داڕژان و بزواندنە دەبێ باكگراوەندێكی مەعریفی قوڵ بوونی هەبێت) هەر بەو مانایەش تاهیر بن جەللون لە رێگای داڕژانەوە قسان بە زمان دەكات، لەوێشەوە هەوڵدەدا مێشكی خوێنەران بە مانا پڕ بكاتەوە، پڕكردنەوەی مێشك بە مانا ئامانجی قسەكردنە، ئەوەش سروشتی خودی زمانە، چونكە هەمیشە ئەوەی عاشقی زمانە دنیای زمان تووشی هەوەس دەكات، درووستكردنی ئەو (پانتاییە لە گێڕانەوە)، خوێنەر دەخاتە سەر ئامادەباشییەك بۆ بەشداریكردن، نەك هەر هێندە بەڵكو خوێنەر دەخاتە سەر ئەوەی كە هەمیشە خۆی تێكەڵ بە نووسەر و پاڵەوان و كاراكتەرەكان بكات. من لەگەڵ ئەو بۆچوونەی "شوبهاوەر"دام كە دەڵێت ((ژیان و خەون لاپەڕەی یەك كتێبن. ئەگەر بە شێوەیەكی رێكخراو و بە پێی ژمارەی لاپەڕەكانی كتێبەكە بیخوێنیتەوە، ئەوا دەبێتە ژیان. خۆ ئەگەر بە شێوەیەكی نا رێكیش بیخوێنیتەوە، ئەوە دەبێتە خەون)) پیاوێكی تێكشكاو ل214
ئەگەر شێواز راستەوخۆ پەیوەندی بە شێوەی گێڕانەوەوە و تێزی زمان قسان دەكاتدا هەبێت، ئەوە بێگومان بەو مانایە نییە، كە گێڕانەوە بونیادێكی پەیكەرئامێزی هەیە و لە بری (ناسنامە) و (زەمەن) دەردەكەوێت، بەڵكو بەو مانایەیە كە پرۆسیسەكردنی گێڕانەوە دەكەوێتە دووتوێی ئەو ماوە شاراوەیەی كە لە نێوان (خود) و (دنیای دەرەوە) دایە.. كاتێك چاوێك رووداوێك دەبینێت یان ئاشنای دەبێت، دەبێتە گێڕەڕەوەی ئەو رووداوە، بۆ ئەوەی چاوە بێئاگاكانی دیكەی لێ بە ئاگا بهێنێتەوە، ئەوەش واتە ئاشنابوونی خود لەگەڵ دنیای شتەكان و دیاردەكان لە رێگای پرۆسەی خەڵقكردنی ماناو دەلالەتەكانی ئەو دیاردانە و بردنیان بۆ بواری ئاگایی فەردی و پاشان ئاگایی دەستەجەمعییەوە. هەر لە رێگای ئەو چالاكییەشەوە خودگەرایی پراكتیزە دەبێت و خودی گێڕەڕەوە لە میانی زەمەنی گێڕانەوەدا خۆی دەدۆزێتەوە.ii
بە دیوەكەی دیكەش لە بیرمان نەچێت خودی كێشكردنی خوێنەر لەسەر بنەما هونەری گێڕانەوە لەو رۆمانەدا پەیوەندییەكی راستەوخۆی بە (هەڵبژاردنی گۆشەنیگا)وە هەیە! هەڵبەتە یەكێك لە رەگەزە سەرەكیەكانی هونەری گێڕانەوە لەو رۆمانەدا پەیوەندی بە دۆزینەوەی گۆشەنیگا حەساسەكانەوە دەكات، هەر لەوێشەوە خوێنەر دەخاتە سەر ئەوەی لە لە ترۆپكی خوێندنەوە و چێژی خوێندنەوە و شوێنە حەساسەكانی خوێندنەوە و بیركردنەوەدا بڵێ هەم! یان لە شوێنی وێناكردنی پاڵەوانەوە هەوڵی بەشداری چالاكانە خۆی لەو داهێنانەدا بنوێنێ؟! گۆشەگیری جۆرێكی تووندە لە خۆپەرستی، پەناگەیەكە بۆ ئەو كەسانەی هەست دەكەن، لە جموجوولی ژیان دوورن. پیاوێكی تێكشكاو ل218.
بە كورتی دەمەوێ بڵێم لەو رۆمانەدا هەڵبژاردنی (گۆشەنیگا) و (دارژانی زمان لە گێڕانەوەدا) وا دەكات، خودی خوێنەر تێكەڵ بە خودی كاراكتەر بێت و بكەوێتە دووتوێی بارودۆخەكانی ژیانییەوە و ئەو پرسیارە بەرجەستە بكات، كە پاڵەوان لە ناوەوەی خۆی پێوەی دەتلێتەوە، یان بیری لێدەكاتەوە: من چی دەكەم ئەگەر لە شوێنی ئەو بم؟ من چی دەكەم ئەگەر لە سیستمێكی وا گەندەڵدا بژیم؟
لە دەقدا زمان چۆن بە واقیعەوە پەیوەست دەبێت؟ وەڵامی ئەو پرسیارە ئەوە نییە، كە لە رێگای نواندنەوە بە ئەنجام دەگات، بەڵكو ئەوەیە كە زمان بە هۆی ماناوە بە واقیعەوە دەلكێ، ئەو پەیوەستبوونەش (عەقڵی نیازخواز) بەسەر (دەنگ و ئاماژە)دا دەیسەپێنێ.iii هەر لە سەر ئەو بنەمایەش مانا شێوەیەكی نیازئامێزی هەڵێنجراوە، ئەوە ئەو خاڵەیە كە گێڕانەوەی هەڵقوڵاو یان دڕژانی زمان بەخۆوە دەبەستێتەوە، بە مانایەكی دیكە كۆدی تێگەیشتنی مانا ئەوەیە، كە نیازخوازی ئەسڵی، یان ناوەكی لە فیكری قسەكەردا بۆ وشە و ئاماژە و رەمز بگۆڕێت.
كەواتە وەك چۆن دەشێ (بۆگێڕەوە)ی نووسەر یان (وەرگێر- واتە بۆگێڕەوە لە زمانێكی دیكە) نیازی خۆی لە قسەكردن لەسەر گەندەڵیدا هەبێت، لەپاڵ ئەوەشدا دەشێ ئەو نیازە تەقلیدییەش بەكار بهێنێ، كە لە بارەی چەمكی گەندەڵییەوە لە خودی ئەو (كۆمەڵگا)یەدا هەیە، كە نیازی یەكەم بەرهەم دەهێنێت؟! دەمەوێ بڵێم چەمكی گەندەڵی لەو رۆمانەدا تەنها لە رێی نووسینەوە و لە رێی وەرگێڕانی بۆ زمانی كوردی تێر نابێت، بەڵكو بە گشتی رەنگدانەوەی گەندەڵی لە كۆمەڵگا و لە نێو سیستمی دەسەڵاتدا، مەرجی تێر بوونی خۆی دەدۆزێتەوە.. لێرەدا دەكەوینە نێوان دوو مەرجی تێربوون:- یەكەم مەرجی تێربوونی گوتراوە، ئەوەی رۆماننوس دەینووسێتەوە. دووەم مەرجی تێربوونی دەنگ و ئاماژەیە، واتە دەنگدانەوەی گوتراو لە نێو كۆمەڵگا و سیستمدا. بەو مانایەش گوتراوی واتادار ئەوەیە كە مەرجی تێربوون بەسەر مەرجی تێربووندا بسەپێنێت.
كەواتە نیازی مانا بە گشتی ئەوەیە كە مەرجی تێربوون (كۆمەڵگا/سیستم) بەسەر مەرجی تێربوونی یەكەم (رۆمان/وەرگێرانی) دەسەپێنێت، سەرەڕای ئەوەش دەیەوێت پەیوەندی لەگەڵ گوێگران درووست بكات، ئەوەش بە نیازی پەیوەندیگرتن، یان گەیشتن ناو دەنرێت، ئەو نیازەش لەسەر تێگەیشتن راست دەبێتەوە، نیازی تێگەیشتن نیازی مانایە، ئەوەیە كە گوێگر لە مانای نیازم بگات، نیازی تێگەیشتن وەك چۆن دەكەوێتە فرە جۆری لە كردەی قسەكردندا، بە هەمان شێوە دەكەوێتە سەر رێسای پێكهاتن و رەمزگەرایی.. ئەگەر فرە جۆری قسەكردن پەیوەندی بە سەلماندن و خاڵی ئاڕاستەكردن و ئیلتیزام و تەعبیركردن و راشكاوییەوە هەبێت، ئەوە رێسای پێكهاتن و رەمزگەرایی پەیوەندی بە بارودۆخ و دامەزراوەكان و بوونی كاری (هەبوون) لە زماندا هەیە، كە دەلالەت لە زەمەن دەكات،.iv
دواجار دەمەوێ بڵێم ئەوەی ئەو رۆمانە وەك هەبووییەكی مانادار لە نێو كتێبخانەی كوردی و لە نێو خوێنەری كوردی بەرجەستە دەكات، هەر تەنها تواناكانی (نووسەر) نییە، بەڵكو هەڵبژاردنی (وەرگێر)یش رۆڵی بنەڕەتی دەبینێ و بەشداری خۆی لەو (داهێنان)ەدا رادەگەیەنێت!! وەك چۆن رۆمانی (پیاوێكی تێكشكاو) بە هەموو ماناكانییەوە خەسڵەتێكی قێزەونی كۆمەڵگا و سیستمێكمان نیشان دەدات، لەو خاَلەشەوە پێمان دەڵێت گەندەڵی توانای لە دایكبوونی بێ كۆتایی خۆی، هەمیشە لە سیستمێكی گەندەڵدا نوێ دەكاتەوە.
سەرچاوەكان:
I- تاهیر بن جەللون، پیاوێكی تێكشكاو، رۆمان، و:ئازاد بەرزنجی، زنجیرە كتێبی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، زنجیرە: 695، سلێمانی 2013.
II- بول ریكور، فلسەفە الارادە، الانسان الخطا‌ء، ترجمە: عدنان نجیب الدین، دار البیضا‌و- المغرب، ط1 2003، مقدمە.
III- جون سیرل، العقل و اللغە و الواقع (الفلسفە فی العالم الواقعی) ترجمە: سعید الغانمی، الدار العربیە للعلوم-منشورات الاختلاف، الجزائر، ظ1 2006.ل205.
IV- ه.س.پ. ل212، 218، 219، 222، 225.