"گۆتە"ی فەیلەسوف بەڕاستی بەشێكی زۆر لە حیكمەتی نواند كاتێك بیۆگرافیای (Biography_ السیرە الذاتیە) خۆی بە ناونیشانی (شیعر و حەقیقەت) ناونا، حیكمەتەكە هەر تەنها پەیوەندی بە بەهای ژیانی كەسێتییەوە نییە. بەڵكو پەیوەندی بەپرۆسەی نووسینەوەی بیۆگرافیاو جۆرەكانییەوە هەیە، بەو مانایەی كە دەشێ بەشێكی بكەوێتە نێو خەیاڵ و بەشێكی بەڕاشكاوییەوە بەندبێ.ii لێرە لەو نێوانەدا ناونیشانەكەی "گۆتە" حیكمەتەكەی خۆی دەوەشێنێ. دكتۆر جۆنسن دەڵێ: ئەوەی كە پێویستە بیۆگرافیا بنووسێتەوە خودی كەسەكە خۆیەتی، چونكە هەموو مرۆڤێك بۆخۆی راستییەكانی ژیانی خۆی باشتر دەزانێ، ئیتر وێڕای نائاگایی و پشتگوێ خستن و لەبیركردنە بێ مەبەستەكانیش... بەڵام ئەگەر هاتوو كەسێك ویستی بە راشكاوی رووی ناوەوەی خۆی بنووسێتەوە، لە هەموو كەس زێتر پاڵنەرەكان و وڕوژێنەرەكان و شاراوەكان باشتر یاد دەكاتەوە.iii
بیۆگرافیا گێڕانەوەی ژیانێكی دیاریكراوە، مەعریفەیەك لەبارەی ماهیەت و مانا و ئەو ئەرزشانە پێشكێش دەكات،كە دەقی پێ دیاری دەكرێ. بەو مانایەش دەقی بیۆگرافیا پێكهاتەیەكی مەعریفییە لە بەرجەستەكردنی لێوردبوونەوەی ژیانی كەسییەوە لەدایك دەبێ.
كەواتە بیۆگرافیا خۆ نووسینەوەیە، بەو وەسفەی كە دەقە، یان نووسینەوەی كۆی چالاكییەكانی خودی كەسێكە بەو وەسفەی كە دەقە. بێگومان وەسفی لەو جۆرەش لە ئەدەب نزیك دەبێتەوە، ئەگەرچی خود بە تەواوی خۆی وەسف ناكات، یان ناگێڕێتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەو چالاكییە و نەخشە و نووسین و پانتاییەی كە دەكەوێتە نێوان وەسف و گێڕانەوە دەشێ بە دەقگەرایی ناو ببرێت. لەكۆی ئەو قسانەدا دەمەوێت خۆم بەو تێزە بسپێرم كە پرۆسەی بەرهەمهێنانی بیۆگرافیا پرۆسەیەكی دەقگەراییە.
دەشێ پرسیاری سەرەكی بیۆگرافیا لەنێو ئەدەب ئەوەبێ كە ئەگەر بیۆگرافیا بە ماڵێك بۆ حەسانەوە دابنێین، بەو مانایەی كە ماڵ دڵنیایی لەخۆدا هەڵگرتووە، ئەوە بیۆگرافیا وەك دركاندن و گێڕانەوەی نێو ئەو ماڵە، تێگەیشتنمان رووبەڕووی ماڵ دووچاری لەق بوون دەكات. كەواتە تەرجەمەكردنی بیۆگرافیا وەك دەق و بەرجەستەكردنی وەك فەزایەكی جیاواز، تێگەیشتنێكی ساختەكارانەمان لەبارەی دڵنیاییەوە بۆ دەنووسێتەوە. لەسەر ئەو بنەمایە دەتوانیین بڵێین (بیۆگرافیا) بێ فەزایە، بەڵام (دەقگەرایی) بیۆگرافی تۆبۆسە.iv
بیۆگرافیا نە شوێنە نە بابەتێكە بۆ توێژینەوە، بەڵكو لە خاڵی یەكتربڕینی هەردووكیاندا دێتەوە یەك. تۆبۆس فەزای گوتارە بەو خەسڵەتانە دەناسرێتەوە كە لە جوگرافیاوە وەری دەگرێت و لە رەوانبێژی بەدەستی دەهێنێ، بەڵام وێڕای ئەوەش پانتاییەكی تایبەت بەخۆی دەكاتە شوێنی كاركردن، چونكە فەزای گوتار لە هەمان كاتتدا فەزای دیاركردنی دەق و كرانەوەیە بەسەر دەقەكانی دیكەدا.v
كەواتە لەلایەك دوور كەوتنەوەی بیۆگرافیا لە شوێن و تەماشاكردنی فەزا وەك جیاوازی، راستەوخۆ پەیوەندی بە ژیانی كەسەكانەوە هەیە. چونكە سنووری بیۆگرافی ئەو شوێنە گونجاوەیە كە دانەر وەك تاك تێیدا دەمێنێتەوە و دەسەڵاتی خۆی لەڕێگەی بەكارهێنانی راناوی "من"ەوە پراكتیزە دەكات. گێڕانەوەش لەڕێگەی قسەكەر و دابڕانی "من"ی دەق، لە "من"ی دانەر تەعبیر لە راشكاوی دەكات. لەلایەكی دیكە بیۆگرافیا وەك شێوازی چالاكیەكی زەمەنی دەقێكە بەوە وەسف دەكرێ، كە دەكەوێتە نێو شەپۆلی ژیانەوە. بێگومان گێڕەڕەوە دەتوانێ رووداوێك بە زانیاری پێشتر پڕ بكاتەوە، بە مەرجێك نەكەوێتە ژێر چاودێریكردن، یان نهێنییەك، یان بابەتێكی سەرەكی كە چاوەڕێی دەركەوتن و ناسینی دەكرێ. نووسەری بیۆگرافیا وەك "مۆنتانی" و "رۆسۆ" دەڵێن: هەموو شتێك دەڵێ، لەپێناو ئەوەی دەیەوێ، بۆ ئەوەی بەهۆی رابردوو، داهاتوو بچنێ.vi كەواتە بیۆگرافیا بەشێوەیەكی تایبەت زەمانییە.
یەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كات لە بیۆگرافیادا هەموو شتێ نییە، وەك چۆن شوێنگەراییەكی جیاواز دادەمەزرێنێ. بە مانایەكی دیكە وەك (ج.هیو. سلفرمان) دەڵێ: بیۆگرافیا لەخاڵی لێكدابڕانی زەمانی رووت و مەكانی رووتدایە. زەمانی رووت ژیانی تایبەتی نووسەری بیۆگرافیایە، بەڵام مەكانی رووت وەسفكردنی كۆمەڵێك فەزایە كە ژیان تیایاندا شێوەیەك لە شێوەكان وەردەگرێ. كەواتە ئەوەی بیۆگرافیا جیا دەكاتەوە تێكەڵكردنی زەمان و مەكانە.vii
راستە گێڕانەوە ئامرازێكە پێچەوانەی رەگەزی وەسفكردن، گوتارێكە پشت بە چیڕۆك و گێڕانەوەی ئەدەبی دەبەستێ، بەڵام سنووری گێڕانەوە وەك چۆن بەسەر پەخشاندا كراوەیە، بەسەر شیعریشدا كراوەیە، كەواتە پرۆسەی گێڕانەوە لەنێوان هەموو كارە ئەدەبی و هونەرییەكاندا هاوبەشە. بۆ نموونە شیعر هەمووی وەسف نییە، هەتا لەگەڵ گێڕانەوە پێچەوانە بكەوێتەوە، بەڵكو بەشێك لە گێڕانەوەی تێدایە كە نابێ پشتگوێی بخەین و نكۆڵی لێبكەین، پەخشانیش هەمووی گێڕانەوە نییە، هەتا پێچەوانەی وەسف بكەوێتەوە. لێرەوە حەقیقەت و خەیاڵ، یان پرسی گەیاندن/جیبەجێكردن، بڕیاردان/ئاماژەكردن، شیكردنەوە/وێناكردن... هتد و كۆی پرسەكانی زانست و ئەدەب بەرجەستە دەبن، بەڵام دەمەوێت بڵێم ئەگەر زانست بیەوێ خەیاڵنەكردن بێ، هەوڵ بۆ بەدەستهێنانی پێوانە بدات، پاراستنی شوێن بێ لە پانتایی كەشفكردندا، ئەوە ئەدەب وەك (ج.هیو. سلفرمان) دەڵێ: خۆی وەك گوتارێك لە درۆ پێشكێش دەكات. یەكەمیان مەعریفەیەكی پێوانەیی بۆخۆی دەخاتەوە، بەڵام دووەمیان مەعریفەیەك بەرهەم دەهێنێ كە زمانی قسەكردنی تایبەت بەخۆی هەیە. لەنێوان شیعر و گێڕانەوە، خەیاڵكردن و خەیاڵنەكردن بیۆگرافیا دەكەوێتە دوورترین هەوار... بەو مانایەی كە لە سنووری خەیاڵنەكردندا خەیاڵ دەنێتەوە، لەسنووری خەیاڵكردنیشدا بانگەشەی دەقگەرایی بیۆگرافیای خەیاڵنەكراو دەكات. بەمانایەكی دیكە لەبەر ئەوەی دەقی بیۆگرافی بە راناوی كەسی یەكەمی تاكەوە بەندە و ئەو راناوەش دەچێتە نێو بیركردنەو بیركردنەوەش توانای خەیاڵكردن دەكاتەوە بۆیە دەشێ بڵێین بیۆگرافیا گێڕانەوەیەكە ناتوانرێت بەدواداچوونی زانستی بۆ بەئەنجام بگەیەنین، بۆ نموونە لە بیۆگرافیادا قسەكردن لەبارەی سرووشت، جوگرافیا یان كشتوكاڵ.... ناتوانێ توێژەرێكی كشتوكاڵی رازی بكات. بەڵام دەشێ یارمەتی خوێنەر بدا، بۆ ئەوەی لە خەسڵەتەكانی دیكەی نووسەر تێبگات لە شارەزاییەكان و قەناعەتەكان و مەعریفەكانی.........
گێڕانەوە بە راناوی "من" راشكاوییە، لەوێوە كە دەیەوێ وەڵامی هەندێ پرس بداتەوە، وەك چۆن لەزۆر كاتتدا گەیاندنی حەقیقەت و بڕیاردان لەخۆ دەگرێ، لەڕووی زانستییەوە ئەو جۆرە گێڕانەوەیە بەرەو گوتارێكی تایبەتمان دەكاتەوە، بەڵام لەڕووی ئەدەبی و فەلسەفییەوە زاڵبوونی "من" دەگەیەنێت. بۆیە كاتێك دەقی بیۆگرافی دەخەینە چوارچێوەیەكی دیاریكراو دەبینین نە دەكەوێتە دووتوێی خەیاڵكردن نە بەخەیاڵنەكردنەوە دەلكێ، ئەوەش وامان لێدەكات بڵێین دەقی بیۆگرافی دەكەوێتە نێوان ئەدەب و فەلسەفەوە... بەو مانایەش دەقی بیۆگرافی هەر تەنها وەسفی رابردوو و داهاتووی دوور ناكات، بەڵكو داهاتووی نزیكیش دەگرێتەوە. كەواتە بیۆگرافیا بۆخۆی خوازەیە، واتە دەقێكە بەگشتی خوازە پێكدەهێنێ، ئەوەش ئەوە دەگەیەنێت بیۆگرافیا نموونەی ژیانێكی دیاریكراو نییە، چونكە كاتێك دەبێتە خوازە بۆ ژیانێكی دیاریكراو ئەوە ئەو ژیانە ناگەیەنێت، بەڵكو كۆپێیەكی دیكەی ژیانی ناوبراو پێشكێش دەكات.
لەنێوان توانا و تێگەیشتن
لە "سفری تەكوین 3: 22" دەگوترێ: ئەوەیە مرۆڤ هەر وەك یەكێك لە ئێمە شەڕ و خێر ناس دەكات. دەستەواژەی "ئەوەیە مرۆڤ" ئاماژەیە بۆ مەسیح و مەسیحیەكان دەڵێن خوا لەو دەستەواژەیەدا مەلائیكەتەكان دەدوێنێ و دەڵێ ئەو مرۆڤە لە كتێبی خێر و شەڕ بەشداری لەگەڵ ئێمەدا هەیە. بەڵام فەیلەسوفی پۆست مۆدێرنە "فریدریك نیچە" دەیەوێ لەڕێگەی دووبارەكردنەوەی دەستەواژەی "ئەوەیە مرۆڤ" تواناكانی خۆی نیشان بدات.
لەكۆی ئەو نووسینەدا هەوڵمدا بڵێم بیۆگرافیا ژیانی كەسێكە، نووسراوەتەوە. یان پرۆسەی بەرهەمهێنانی بیۆگرافیا ئەو نووسراوە دەگرێتەوە، كە كەسێك ژیانی تایبەتی خۆی دەنووسێتەوە. بەڵام كتێبی "ئەوەیە مرۆڤ"ی نیچە، ئەگەرچی لە چواردە بەش پێكهاتووە و لەڕێگەی بەكارهێنانی راناوی "من" لەكۆی ئەو كتێبە بەتایبەتی لەبەشەكانی: بۆچی من ئەوەندە دانام، بۆچی هێندە من زیرەكم چ شتێك وام لێدەكات كتێبی باش بنووسم... تەنها دەیەوێت ماهیەتی خۆی نیشان بدات، كەمتر ئاماژە بە ژیانی تایبەتی خۆی دەكات. بۆ نموونە لە بەشی دووەم بۆچی من ئەوەندە زیرەكم دەڵێ:لە تەمەنێكی زۆر زوودا كە هێشتا حەوت ساڵان بووم تێگەیشتم كە هیچ قسەیەكی مرۆڤانە نییە بتوانێت بێتە ناوەوەم، باشە كەسێك بینی من بەهۆی ئەوەوە میزاجم خراپ بێت؟ تا ئێستا بەرانبەر بە خەڵك لوتفم هەیە، بگرە رێزی خەڵكی زۆر سادەو ساكاریش دەگرم، ئەوەش بەهیچ جۆرێك پێشاندانی گەورەیی و فیز نییە، كاتێك رقم لە كەسێك دەبێتەوە هەر یەكسەر هەست دەكات كە رقم لێیەتی، هەر ئەوەندە بەسە من بێمە شوێنێك بۆ ئەوەی هەموو ئەو خەڵكانەی خوێنیان بۆگەن و گەندەڵە بێزار و تووڕە بن.viiiئەگەرچی هەموو ئەو بەخۆداهەڵدانە دەچێتە میانی وەسف و گێڕانەوە، بەڵام گێڕانەوەیەكی زنجیرەئامێزی زەمەنی نییە، بەقەد ئەوەی بڕوای خودی نیچەیە لەبارەی خۆیەوە، بەشێكی زۆری ئەو بڕوایەش بەتایبەتی لە بەرانبەر "فاكنەر"ی مۆسیقی زۆر كەسییەو راستەوخۆ بە پەیوەندی نێوانیانەوە بەندە. نیچە لەو كتێبەدا لەبری ژیانی تایبەتی جگە لەو بەشانەی لەسەرەوە ناوم بردن لە هەموو بەشەكانی دیكەدا تەنها دەیەوێت ناسنامەی فەلسەفی و رۆشنبیریی خۆی بەهۆی ناوهێنانی كتێبەكانییەوە بە ئەویدیكەی خوێنەر بگەیەنێت.
كەواتە نیچە لەڕێگەی راناوی "من" دەق دەخاتە روو، بۆیە لەو بیۆگرافیایەدا جگە لە دەقی ژیانی نیچە: باوكم لە تەمەنی (36) ساڵی كۆچی دوایی كرد...ل19. من ئەڵمانییەكی دژ بە سیاسیم......ل20. دایكم بێگومان یەكێكە لەوانەی زۆر ئەڵمانییە..ل21. من لەرێكەوتی (15)ی ئۆكتۆبەری 1844 لەدایكبوومە... هیچ وەسفێكی دیكەمان بەرچاو ناكەوێت. كەچی (سارتەر) لە كتێبی (وشەكان) وردەكاری ژیانی دوانزە ساڵەی خۆی لە زنجیرەیەكی زەمەنیدا تۆمار دەكات. بەڵام نیچە زێتر ئاماژە بە بەرهەمە فەلسەفییەكانی دیكەی خۆی دەكات و لەو رێگەیەوە خۆشی لە شوێنگەی خۆی بەدەست دەهێنێ. بە مانایەكی دیكە نیچە لەبری ئەوەی خۆی وەك شوێنی پرسیار بەرز بكاتەوە بەرهەمەكانی وا نیشان دەدات، لەگەڵ ئەوەشدا ناتوانین بڵێین ئەو پەیوەندییە نووسراوەیە شوێنی دەقی بیۆگرافیا نییە.
بەكورتی نیچە لەو كتێبەدا روو لە رابردوو دەكات، وەك چۆن پەی بە داهاتووش دەبات، لەهەر دوو باریشدا ژیانی دەقی پێشوو لەلایەك و دەقی سەرەكی لەلایەكی دیكە بەرجەستە دەكاتەوە، بەو مانایە دەشێ ئەو بیۆگرافیایە وەك ساتەوەختێك لە ئێستا تەماشا بكەین كە دەكەوێتە نێوان رابردوو و داهاتوو. دواجار دەتوانم بڵێم ئەو كتێبە دەشێ وەك داڕژانی شیعریی و كۆمەڵێك پڕشنگی ئیستێتیكی سەیری بكەین، واتە بەشێكی زۆری جوانی ئەو كتێبە راستەوخۆ بە پڕشنگ و داڕژانە نەستییەكانی نیچەوە بەندە، وەك چۆن بەشێكی دیكەی بە كۆی ئەو دید و زانیاری و سەرنجانەوە دەلكێ، كە لەبارەی بەرهەمە فەلسەفیەكانییەوە دەیخاتە روو. نابێ لەبیریشمان بچێ كە وەرگێڕی كوردی (رێبین رەسوڵ ئیسماعیل) بە زمانێكی نزیك لە دەقی نیچەیی توانیویەتی ئەو داڕژان و پڕشنگانە بۆ زمانی كوردی بگوازێتەوە.
سەرچاوەو پەراوێز:
i فریدریك نیچە، ئەوەیە مرۆڤ، وەرگێڕانی: رێبین رەسوڵ ئیسماعیل، وەزارەتی رۆشنبیریی، بەرێوەبەرایەتی خانەی وەرگێڕان، چاپخانەی كارۆ، چ1، 2009.
ii بەشێك لە رەخنەگران فیۆگرافیا و شیعر بەشیاو نازانن، بەڵام هەندێك دەڵێن ئەدەبی فیۆگرافی لە گواستنەوەی ئەزموونی ژیانی تاك پشت بە حەقیقەت و راستگۆیی دەبەستێ، بەڵام شیعر بەپێچەوانەوە ئەگەر گواستنەوەی درۆ نەبێ، ئەوە پشت بە وێناكردن و خەیاڵ و زیادەرۆیی و راستگۆیی هونەریی دەبەستێ. كەسانێكی دیكەی سێیەم تێكەڵكردنی رەگ و ریشەیی فیۆگرافیا و شیعر بە لایانەوە ئاساییە.
iii أوجه السیرە، اندریە موروا، ترجمە: ناجی الحدیثی، وزارە الثقافە و الاعلام_بغداد، ط1 1987، ص109.
iv تۆبۆس- Tobos: وشەیەكی گریكییە بە مانای شوێن دێت، بەڵام لە ئەدەب بە بابەت، یان فیكرەی بنەڕەتی سەیر دەكرێت.
v بڕوانە: ج.هیو. سلفرمان، نصیات، ترجمە، حسن ناظم، علی حاكم صالح، المركز الثقافی العربی، دار البیضا‌و-المغرب، ط1 2002، ص141.
vi ه.س.پ. ل146_147.
vii ه.س.پ. ل147.
viii ئەوەیە مرۆ، ه.س.پ. ل88.