چەمكی تووندوتیژی وەك مەسەلەیەكی مێژوویی بەو هێزەوە بەندە كە لە سرووشت، یان خواوەندەوەیە، وشەی (violence) لە وشەی لاتینی (violentia) وەرگیراوە و مانای تووندوتیژی دەگەیەنێت. وشەی ناوبراو لە فۆڕمە فیزیكیەكەیەوە لە وشەی (vis) هەڵێنجراوە و تەعبیر لە هێز دەكات. ئەو مانایەش لە زۆربەی فەرهەنگە جۆراوجۆرەكانی زمان بە ئەسڵی وشەی یەكەمەوە بەندە، وەك فەرهەنگی (لاروس Larousse) ئەو فەرهەنگە تووندوتیژی وەك خەسڵەتێك بۆ هەموو ئەو كارانەی كە بەهێز و تووندیی پەرگیر ِو دڕندەییەوە بەندە دەخاتە روو، بە خەسڵەتێكی دوژمنكارانەی دادەنێت، خەسڵەتێك كە تەعبیر لەوپەڕی تووندی دەكات و بە زاراوەو رەفتاردا گوزەر دەكات و لە بەكارهێنانی هێزدا رەنگدەداتەوە. مەوسوعەی (Universalis) فەرهەنگی، تووندوتیژی لە كردەیەكی دیاریكراودا دەیبینێ كردەیەك چ وەك قسە یان كردار، كە لەلایەن تاكێك لە بەرانبەر تاكێكی دیكە، یان چەند تاكێك و لایەنێك لە بەرانبەر چەند تاكێك و لایەنێكی دیكە پرۆسیسەی دەكەن... ئەو كردە تووندە خۆی لە هێزدا هەڵدەگرێتەوە جا چ فیزیكی بێ، یان رەمزی.
تووندوتیژی رەمزیتووندوتیژی رەمزی لای (بۆردیۆ) تووندوتیژییەكی لەسەرەخۆی رازیكەر و شاراوە و نەبینراوە، خۆی وەك رێكخستنێك لە دەرككردنی رەوا و چێژی هونەری و بنچینەكانی ئەدەب هەڵدەگرێتەوە... بۆردیۆ ئەو پێناسەیە وەك ئەزموونێكی خودی و ژانوژواری تاك نیشان نادات، بەڵكو وەك كۆمەڵێك دیاردەی سیاسی بەرجەستەی دەكات، هەر لەسەر ئەو بنەمایەش بایەخی تووندوتیژی رەمزی سەرنجمان بۆ خۆی رادەكێشێ، لە شێوەكانی تووندوتیژی رەمزی بۆ نموونە: گوتاری دژ بە بێگانە و رەگەزپەرستی و لووتبەرزی ئەرستۆكراتی، ئایدیۆلۆژییەتی شەعبی هەڵبژاردە، یان چینی حاكم، هەژموونگەرایی نێرانە....
پێناسەی تووندوتیژی رەمزیبۆردیۆ لە بارەی تووندوتیژی رەمزی وەك تووندوتیژییەكی نا فیزیكی قسە دەكات و پێیوایە هەر لە بنەڕەتەوە دەشێ ئەو تووندوتیژییە لە رێگەی پەروەردە و فێركردنی مەعریفە و ئایدیۆلۆژییەوە پرۆسیسە بكرێ، ئەو تووندوتیژییە شێوەیەكی نەرم وەردەگرێ و هەستی پێناكرێ، وەك چۆن بە نسبەت قوربانییەكانیش بە نەبینراوی دەمێنێتەوە. بۆردیۆ رەخنە لە فیكری ماركسی دەگرێ چونكە بەڕای بۆردیۆ فیكری ماركسی بایەخی بە شێوە جۆراوجۆرەكانی تووندوتیژی رەمزی نەداوە و زێتر شێوەكانی تووندوتیژی مادی و ئابوری بە هەند هەڵدەگرێ. چونكە بۆردیۆ پێیوایە تووندوتیژی رەمزی بە شێوە جۆراوجۆرەكانییەوە كاریگەری لە بواری ئابوریشدا هەیە.
وەك دەزانین تووندوتیژی رەمزی لەسەر دوو بكەری كۆمەڵایەتی و بە رەزامەندییەوە پرۆسیسە دەكرێ، بۆیە ئەو تووندوتیژییە دانپێنەنراوە و هەر تەنها وەك مەسەلەیەكی بەڵگەنەویست تەماشا دەكرێ و دەكەوێتە نێو هۆیەكانی پەروەردە و نماكردنە كۆمەڵایەتی و شێوەكانی پەیوەندیكردنی نێو كۆمەڵگەوە. لەو روانگەیەوە دەشێ وەك بۆردیۆ لەو بنەڕەتە حەقیقییە بگەین كە دەسەڵاتی سیاسی یان هێزی زاڵ بۆ دەستبەسەراگرتن و هەژموون درووستكردن پشتی پێدەبەستێ، هەڵبەتە پشت بەستن بەو میكانیزمەی كە لە میانی تووندوتیژی رەمزییەوە خۆی هەڵدەگرێتەوە بە ئاسانترین شێوە پراكتیزە دەكرێ، بە تایبەتی وەك دەزانین هەمیشە هاوگونجانێك لەنێوان بونیادە بابەتگەرایە باوەكان و ئەو بونیادە عەقڵییانەوە هەیە كە لە ئاستی فیكردا بەدەست دێت.
بەمجۆرە دەبینین تووندوتیژی دوو شێوەی سەرەكی هەیە، یەكەم تووندوتیژی مادی، بە دیاردە جۆراوجۆرەكانی. دووەم تووندوتیژی رەمزی كە بۆردیۆ لە میانی هەندێ هۆكار و بواری چالاكییەكاندا روونی دەكاتەوە و پێیوایە دەوڵەت و دەسەڵاتی سیاسی بۆ كۆنترۆڵكردن و هەژموونگەرایی پشتی پێدەبەستێ. بەو مانایەش مەحاڵە قسە لە كۆمەڵگەیەكی مرۆیی بكەین، كە خاڵی بێ لە تووندوتیژی ئەوەش دیاردەیەكە لە دیاردەكانی مێژووی كۆمەڵگەی مرۆیی.
تووندوتیژی رەمزی دامەزراوە فێركارییەكانتووندوتیژی رەمزی لە نمایانكردن و پێناسەكردنی بە دەوڵەتەوە واتای ئەو پاڵەپەستۆ، یان سەپاندن یان كاریگەرییە كە دەوڵەت بە شێوەی فەرمانی ناڕاستەوخۆ بەسەر تاكەكان و گروپەكانیدا پرۆسیسەی دەكات. ئەوەش زۆر بە جوانی لە پەروەردە و فێركردن بەرجەستەیە، بەو مانایەش دەشێ بڵێین سیستەمی خوێندن تەعبیر لە بیروباوەڕە بەڵگەنەویستەكانی سیستەمی سیاسی دەكات. یان خستنە نێوەوەی پەیوەندی دەسەڵاتە بۆ نێو دەروونی تاكەكان، وەك ئەوەی هەر لە بنەڕەتەوە ئەو پەیوەندییە پەیوەندییەكی سرووشتی نێوان ئەو دوو لایەنە بێت.
هەڵبەتە بۆردیۆ بەردەوام دژی سیستەمی پەروەردەو فێركردن و میتۆدی خوێندن دەبێتەوە. بەپێی بیروباوەڕی ئەو ئیتر دەوڵەت با واز لە فێركردنی فێركردن و راهێنانی خەڵك بۆ بەدەستهێنانی زانیاری و مەعریفە بهێنێ. قوتابخانە لە هەموو كۆمەڵگەكاندا وەك یەكێك لە دامەزراوە بنەڕەتییەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی خۆی دەنوێنێ، كە بەردەوام لە ناوكۆییەكی تەواو گشتگیر لە كۆمەڵگەدا بەپێی رێسایەكی دیاریكراو خۆی رێكدەخاتەوە و تایبەتمەندی قوتابخانەش بەشێوە مێژووییەكەی دەكەوێتە كایەی پرۆسیسەكردن و فێركاری و رۆشنبیرییەوە، بەمجۆرە قوتابخانە لە بواری نماكردنی كۆمەڵایەتی و رۆشنبیریی لەگەڵ دامەزراوی خێزان كارفرمای خۆی بە ئەنجام دەگەیەنێت. كەواتە قوتابخانە لە كۆمەڵگەی مرۆییدا شێوەیەكە لە شێوەكانی دەوڵەت و وەك ئەلتەرناتیفی خێزان خۆی رادەگەیەنێت. بەو مانایەش فوتابخانە لە بواری كردەی فێركارییەوە یەكێكە لە پیداویستییە ئایدیۆلۆژییەكانی دەوڵەت. ماركس دەڵێت: فیكرە باوەكان فیكری چینە باوەكانە، هەر ئەوانیشن كە هەژموونیان هەیە. ئەو خەسڵەتە باو و ستەمگەرانەی كە دەست بەسەر دامەزراوە فێركارییەكاندا دەگرن، ئەو خەسڵەتە ستەمگەرایەیە كە لە سیستەمی فێركاری تەقلیدی ماوەتەوە و بورژوازییەت لەدوای سەربەخۆبوونی درێژەی پێدەدات. بەمجۆرە سیستەمی پەروەردە و فێركردن لەسەر ئاستی مۆبیلیزەكردن و ئاراستەكردندا وەك پاشكۆی سێنتەری كۆلۆنی بە پارچە پارچەیی ماوەتەوە، بەدیوەكەی دیكەش چینی دەسەڵاتدار بەشێوەیەكی بەرفرەوان بۆ بەدەستهێنانی ئەو ریكوپێكییە بەردەوام لەرێگەی ئەو دامەزراوەوە دەسەڵاتی خۆی درێژ دەكاتەوەو هەر لەوێشەوە سانسۆری خۆی پیادە دەكات.
كەواتە ئەمڕۆ قوتابخانە رۆڵێكی بنەڕەتی لە دووبارە بەرهەمهێنانی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییە باوەكانی نێو كۆمەڵگە دەگێڕێ، لە رێگەی هەژموون و هێزی دەوڵەت و دەسەڵاتەوە و ئەوەش هەمیشە شێوەی رازیكردن و قبوڵكردن لەخۆ دەگرێ وەك (گرامشی) دەڵێ. یان لە رێگەی تووندوتیژی و زۆرلێكردن بەشێوە رەمزییەكەیەوە، وەك بۆردیۆ قسەی لێدەكات.
تووندوتیژی و جیاكاریهەموو تووندوتیژییەكی دژ بە ئافرەت وەك پێویست جۆرێكە لە جیاكاری. وەك دەزانین لە بنەڕەتدا ئەو جیاكارییە دەلالەت لە رەگەز دەكات، یان ئەو تووندوتیژیەیە دەگەیەنێت كە رەگەزی نێر بەرانبەر بە رەگەزی مێ پیادەی دەكات. كەواتە ئافرەت لەبەر ئەوەی وەك رەگەز جیا دەكەوێتەوە و جۆرێكی دیكەی تایبەتە، بۆیە ئەوی دیكەی نێر وەك سەرچاوەی فیتنە سەیری دەكات. كەواتە لە نێوان جیاكاری و تووندوتیژی پەیوەندییەكی بنەڕەتی هەیە، ئەو پەیوەندییەش خۆی لەو خاڵانەی خوارەوەدا دەدۆزێتەوە:
-كردەی تووندوتیژی دژ بە ژنان وەك جیاكارییەك خۆی لە بێنرخكردنی ژناندا دەبینێتەوە.
-هەموو جیاكارییەك بەرەو تووندوتیژی دەچێ... پرنسیبی ملكەچبوونی ژن بۆ مێردەكەی دەرفەتێكی بەرفرەوان بۆ پیاو دەكاتەوە تاكو لەوێدا بەشێوەیەك لە شێوەكان ئازار بە ژنەكەی بگەیەنێت، ئەو ئازاردان و تووندوتیژییەش لە بواری یاسای تاوان بە تایبەتی لە سیستەمە باوكسالارییەكاندا دەكەوێتە میانی "تاوانی شەرەف"ەوە، ئەوەش وەك بەڵگەیەك بۆ تووندوتیژی دژ بە ئافرەتان و هاندانی پیاوان بۆ نواندنی تووندوتیژی دژ بە رەگەزی مێبنە خۆی دەنوێنێ.
-تووندوتیژی دەبێتە پشت و پەنای جیاكاری، زۆربەی پیاوان ئەو تووندوتیژییە جەستەییە وەك ئامرازێكی تەقلیدی و شێوازێك لە شێوازەكانی تەمێكردنی ژنان بەكار دەهێنن.
تووندوتیژی رەمزی تیلفزیۆنهەڵبەتە ئەمڕۆ تلغزیۆن رۆڵێكی بنەڕەتی گرنگ لە ژیانی رۆژانەماندا دەگێڕێ، ئەویش لە رێگەی بەدواداچوونی رۆژانە و سەیركردنی بەرنامەكان و هەواڵ و یان بە مانایەكی دیكە تەماشاكردنی بەپێی ئارەزوو... بۆیە ئەو ئامێرە بە "میوانی ناچاری" ناو دەبرێت. بێگومان زیادەڕۆی نییە ئەگەر بڵێین تلفزیۆن بەشدارییەكی ئەكتیفانەی راستەوخۆ و ناراستەوخۆی لە پەروەردەكردن و ئاراستەكردن و دوارۆژی منداڵەكانماندا هەیە، لەلایەكی دیكەش دەشێ ئاماژە بە زنجیرەیەك میكانیزم بكەین، كە دەیسەلمێنن تلفزیۆن دەستی لە جۆرێك لە جۆرەكانی تووندوتیژی رەمزی ئازار بەخش و خراپەكاردا دەبینێ، یەكێك لەو دیاردانەی ئەو تووندوتیژییە رەمزییەی كە تلفزیۆن رۆڵی تێدا دەبینێ ئەوەیە كە كاتەكان بە كۆمەڵێك شت پڕ دەكاتەوە، كە نە هیچ بایەخێكیان هەیە و نە هیچ سوودێك و نە وەك پێداویستییەكی ژیانیش تەماشا دەكرێن، بەڵكو هەموو هەر تەنها كاتێكی بەنرخی ئێمە بە شتی بێ نرخ ئیستهلاك دەكەن، بەو مانایەش تلفزیۆن دەستی لە وێرانكردنی ئاگایی و هوشیاریدا هەیە و لە هەمان كاتیشدا ئاگاییەكی درۆزنانەمان پێدەبەخشێ، یان كۆمەڵێك زانیاری لە ژێر پەرەدەی یارییەك دەشارێتەوە، كە بە "یاری شاردنەوە بە هۆی نمایشكردن" ناو دەبرێت.
هەندێجار كۆمەڵێك شت لە تلفزیۆن دەبینین بەڵام ئەو شتانە هیچ روون نین، یان بە شێوەیەك نمایان دەكرێن كە هەست بە شاردنەوە و پەناكردن و پێچاوپێچییان دەكرێ، هەڵبەتە هەموو ئەو مەسەلانە لە رێگەی وشەی گەورە و وێنەی سەرنج راكێشدا، وێنە و وشەیەك كە بشێ زۆرترین سەرنجی خەڵك بۆ خۆی رابكێشێ، بەمجۆرە وشە و وێنە هەژموونی خۆی بەسەر بینەردا دەسەپێنێ، هیچ وێنە و وشەیەك نییە بەبێ بەكارهێنانی جولە بتوانێ راڤەو لێكدانەوەی پێویست و خوێندنەوەی پێویست هەڵگرێ، كەواتە تلفزیۆن هەمیشە بە جولەكانی بەرەو خۆی كێشمان دەكات.
بۆردیۆ پێیوایە تلفزیۆن ئامرازێكە بۆ سەركوتكردنی رەمزی. ئەوەش وەك دەزانین بەپێی ئاستی رۆشنبیریی لە سەیركەرێكەوە بۆ سەیركەرێكی دیكە دەگۆڕێ... بەڵام ئایا دەشێ وەك ئامرێكی دیموكراسی راستەوخۆ هێزێك بێ بۆ سەربەخۆیی و هەر لەوێشەوە ئاستی مەعریفەی زانستی بینەران بەرز بكاتەوە؟ بێگومان هەموو ئەو مەسەلانە راستەوخۆ پەیوەندی بەو دیوو بینینەوە هەیە، واتە دەكەوێتە پشت تلفزیۆنەوە و پێویستی بە بەرنامە داڕشتن و كەسانی پسپۆر و شارەزای بوارە جیا جیاكانی كایەكانی مەعریفە و رۆشنبیرییەوە هەیە، بە مانایەكی دیكە دەكەوێتە دووتوێی ئەو سیستەمە رەمزییە نەبینراوەی كە تلفزیۆن لە رێگەیەوە دەجولێتەوە، دەبێتە بینین بۆ بینەران. كەواتە ئەوەی لە پشت تلفزیۆن راستەوخۆ ئامادەیی دەنوێنێ ئەو بیروباوەڕ و شێواز و نۆرمەیە كە دەسەڵاتەكان هەر یەك بەپێی جیاوازییەكانی خۆی پراكتیزەی دەكات، بەو مانایەش دەشێ بڵێین لە پشت تلفزیۆن سیستەمی سیاسی و كۆمەڵایەتی رۆڵی سەرەكی پیادە دەكات. لێرەوە دەگەینە ئەوەی كە تلفزیۆن هەر تەنها ئامرێك نییە بۆ تۆماركردنی واقیع، تلفزیۆن هەر تەنها ئامرێك نییە بۆ نیشاندانی حەقیقەت و درووستكردنی حەقیقەت و تەحەكومكردنی مەسەلە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان، هەر تەنها ئامرێك نییە بۆ گەیاندنی بیركردنەوەی خێرا و خۆراكی رۆشنبیریی خێرا... بەڵكو لە زۆربەی كاتەكاندا دەسەڵاتی سیاسی ئەو ئامێرە بۆ بەرژەوەندییە سیاسی و ئایدیۆلۆژییەكانی خۆی بەكاری دەهێنێ و هەمیشە لە رێگەی ئەو ئامێرەوە جوانییەكان و بەخششەكانی خۆی بە چەندان رەنگ و دەنگی جیاواز نیشان دەداتەوە و ئەگەر پێویستیش بكات راستییەكان بە شێوەیەك دەشێوێنی كە زۆرانێك بە هەڵە بڵێین راستی و بە راستی بڵێن هەڵە، تلفزیۆن لە زۆربەی كاتەكاندا پرۆژەی ئەو هێزە زاڵەیە كە دەستی بەسەر كۆی كەناڵەكانی ژیاندا گرتووەو بە ئارەزووی خۆی خەڵكی ئاڕاستە دەكات و بە ئارەزووی خۆی رایدەهێنێ.
بۆردیۆ لە كتێبی (تلفزیۆن، میكانیزمێك بۆ گەمەكردن بە عەقڵ) دەڵێ: یەكێك لەو كێشە گەورانەی كە تلفزیۆن دەیخاتە روو، پەیوەندی نێوان بیركردنەوە و خێراییە. ئەو دەپرسێ ئایا دەشێ لە هەڵپەكردندا بیر بكەینەوە؟ وەك دەبینین لە زۆربەی جاران بەرنامەكانی تلفزیۆن داوامان لێدەكات بە خێرایی بیر بكەینەوە، واتە دەرفەتێك كورتمان پێدەدا بۆ بیركردنەوە و وامان لێدەكات لەو ماوە كورتەدا بیر بكەینەوە، بەڵام ئەوە نەك هەر كوشتنی بیركردنەوەیە، بەڵكو ستەمێكە لە بیریاران دەكرێ، هەر لەو رێگەیەشەوە دەیانەوێ بیركردنەوە و بیركەرەوە بخەنە نێو چوارچێوەیەكی دیاریكراوەوە، یان بە مانایەكی دیكە دەیانەوێ بیركردنەوەكان بە ئارەزووی خۆیان دەستكاری بكەن و بچووك بكەنەوە.
سەرچاوەكان:
1- بیار بیرنبوم، معجم علم السیاسە والمۆسسات السیاسیە
2. د. العطری عبد الرحیم العلوم الاجتماعیە و التحولات السیاسیە : فی الحاجە إلی السۆال السوسیولوجی“
3- علی سالم/ عن جریدە: النهار، الجمعە 8 شباگ 2002
4- صبحی درویش كاتب سوری عن انترنیت.
5- شبكە النبأ المعلوماتیە- الثلاثا‌ء 24 نیسان/2007 -7/ربیع الثانی/1428