(مۆریس بلانشۆ) ئەزموونی ئەدەبی و ئەزموونی مەرگ بەیەكدەچووێنێ، هەرگیز بەدوای دەلالەت و ماناوە نییە، وەك چۆن نكۆڵی لە تاك خوێندنەوەیی دەكات و پێیوایە یەك خوێندنەوەیی ناتوانێ راڤەكردن بسازێنی. زمان لای بلانشۆ دەبێ پەیوەندی دووركەوتنەوە لەگەڵ شتەكان، لەگەڵ ئەو شتانەی دەیەوێت ناویان لێبنێ، دابمەزرێنێ. بابەت رەتدەكاتەوە، چونكە ناونانی ئەو لەپێناو بە بابەبتكردنی شتەكان نییە، بەڵكو لەو ساتەی كە ناو لە بابەت دەنێ، دەیەوێ حەقیقەتی ماددی لێبسێنێتەوە، كەواتە ناونانی ئەو لەپێناو حەقیقەتیش نییە، بەڵكو لەپێناو ونبوون (مەرگ) دایە.i بەو مانایە دەتوانین بڵێین نووسین لای ئەو پەیمانی بێدەنگییە لەنێو وشەدا. بەڵام پرسی ئێمە لێرەدا ئەوەیە ئایا پەیمانی زمان دەتوانێ وەك پێویست كردەیەكی ئیبداعی بەرجەستە بكات؟
زمان كۆمەڵێك وزەی جۆراوجۆر و ئەویدیكەی لەخۆدا هەڵگرتووە و لە ناوەوەی خۆی نوێنەرایەتی ئەو هێزانە دەكات. بەڵام چۆن دەتوانین جیاوازییەكانمان لە میانی بونیادی تاكە فیكرێكی دامەزراوی رەها (واتە زمان) دابمەزرێنین؟ ئایا عەقڵ دەتوانێ كۆی پێكهاتەكانی ئەو تاكلایەنییە، یان ئەو چەشنگیرییە هەڵوەشێنێتەوە و بۆشاییەك لەو نێوەدا درووست بكات، یان ئەوە جەستەیە لە راكردنە بەردەوامەكانیدا دەتوانێ ئەو جێگیربوونە بروخێنێ؟ لەنێوان زمان وەك دامەزراو و جەستە وەك راكردنی بەردەوام بەرەو نادیار، دەگەینە ئەو سەرەتا مەحاڵەی كە بلانشۆ ئاماژەی بۆ دەكات، یان دەگەینە ئەوەی كە نایگەینێ. ئەوەی كە نایگەینێ دەبێتە شوێنی لێوردبوونەوەی بەردەوام و بیركردنەوە و پرسی بەردەوام.
كەواتە ئەوە بیركردنەوەی بەردەوام و پرسی بەردەوامە دەشێ نادیار یان ئەوەی كە نایگەینێ رووناك بكاتەوە، ئەوە پرسی بەردەوام و لێوردبوونەوەیە لە گومانی بونگەرایی، خەونەكانمان رەنگینتر و جیاوازییەكانمان نیشان دەدات.
بەڵام پرسیاركردن هەر تەنها دەرئەنجامێكی مەعریفی ئەو سەرنج و تێبنیانەی پێشوو نییە، لەمیانی ئەو پەندو قسە نەستەقانەوە هەڵناقووڵێ كە رۆژانە پرۆسیسەیان دەكەین، درەوشانەوەی چەمكی ئاگایی قەیرانە وجودییەكەمان، یان راكردنمان بەرەو نادیار نییە... پرسیاركردن لەسەر دەمەتەقێی جێبەجێكردن و هەرەسهێنان راست نابێتەوە، بەڵكو پرسیاركردن جەستەی رووتی ئێمەیە، جەستەی رووتی ئێمەش كیمایی لەدایكبوون و مردن، سنوورەكانی دیاری دەكات. بەبێ پرسیاركردن، بوون جگە لە یارییەكی قێزەوون شتێكی دیكە نییە، بەبێ پرسیاركردن، بوون جگە لە سەفەركردنێكی زەبوونانە شتێكی دیكە ناكێشێ.
لەنێوان رەتكردنەوەو تەجاوزكردندا مەسافەیەكی زەمەنی هەیە، پرسیارەكان دادەڕێژێ و بناغەی چەمكەكان هەڵدەنێت، ئەزموونی رەتكردنەوە و تەجاوزكردن تەوەرەی هەموو بیركردنەوەیەكی ئایندەخوازانە دادەمەزرێنێ. گرنگ ئەوە نییە بتوانین وەڵامی یەكلاكەرەوە بخەینە بەردەست، گرنگ ئەوەیە توانای پرسیاركردنمان هەمیشە سەوز بێ.
پرسیاركردن هەر تەنها روخساری تراژیدی تاكە كەسیمان (لە پەیوەندی بە زەمان و مەرگ) هەڵناوەشێنێتەوە، بەڵكو لە ئاستی مەعریفیدا ئەوە ناوكۆیی (context) بونگەراییە وامان لێ دەكات لەڕێگەی كۆمەڵێك مەرجی بیركردنەوە و لێوردبوونەوە بگەینە بۆشاییەك كە سەرەتا و كۆتایی حەقیقەتی خودی مرۆیی دادەمەزرێنێ.
كەواتە كاتێ پرسیار دەكەین، مردن بەبیر خۆمان دەهێنینەوە، بەڵام نەك وەك یارییەك بۆ بێدەنگ بوون، بەڵكو وەك ئاسۆیەك بۆ دامەزراندن. دامەزراندنێك كە لەڕێگەی تەجاوزكردنەوە مەیسەر دەبێ، دامەزراندنێك كە تەواوی زمانی بیۆلۆژی و فیزیكی و ئایینزا و كەش و چارەنووس تەجاوز دەكات، دامەزراندنێك كە نوێنەرایەتی بۆشاییە بوونگەراییەكەمان دەكات. دامەزرانێك كە مردن دەكاتە پەراوێزی جیاوازی.ii
پرسیاركردن ئاسۆیەك بۆ زمانێكی دیكە دادەمەزرێنێ، رێچكەیەكی نوێ دەكێشێ، ئەو رێچكە نوێیە بەدوای میكانیزمی پەیوەستبوونی نێوان خود و پرسیار و مردندا دەگەڕێت. بەمجۆرە بۆشاییەكانی بوون لەنێوان تەقلیدی زمانەوانی كە وەك لۆژیكی نوێنەرایەتیكردن ماوەتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەگەڵ هەرەسهێنان و تەجاوزكردنەدایە. كەواتە هیچ مەرجێك بۆ خود لە دەرەوەی پرسیاركردن بوونی نییە، ئەگەرچی مردن بەرەو كۆمەڵێك جێبەجێكردنی جیاواز و بێ كۆتایی جەستە دەبێتەوە. بەو مانایەش ئەگەر ناوكی فەلسەفە پرسیاركردن بێ، ئەوە بۆشایی ماهیەتەكەی پێكدەهێنێ، هەر لەڕێگەی پرسیاركردنیشەوە دەگەینە ئەوەی كە لەگەڵ بوون كۆمان دەكاتەوە، دەمەوێت بڵێم ئەوەی لەگەڵ بوون كۆماندەكاتەوە، جگە لە بێدەنگی شتێكی دیكە نییە. بۆیە وەك چۆن لە جەستەی رووت دەترسین، سڵ لە بێدەنگیش دەكەینەوە، لە رووتی دەترسین چونكە ژیان لەوپەڕی رووتی دامەزراوە، لە بێدەنگیش دەترسین چونكە ماهیەتەكەی لە بۆشاییەوە هەڵدەقوڵێ. جەستەی ئازاد لەڕێگەی زمانی دابڕاو لە ناوكۆیی گشتی لە بوون نزیك دەبێتەوە، هەر ئەو زمانەشە كە گۆمی مەنگی یەقینەكان دەشڵەقێنێ و دامەزراوەكان دەروخێنێ و تەجاوزی بەڵگەنەویستەكان دەكات، هەر لەوێشەوە زمان بە ئازادییەوە پەیوەست دەبێ و تەعبیرەكانی فەزای ئازادانەی داهێنان لەخۆ دەگرێ، فەزای ئازادیش لەڕێگەی مرۆڤی ئازادەوە نەبێ مەیسەر نابێ.
(جیل دۆلۆز) دەڵێ: ئێمە ناتوانین پرسیاری فەلسەفە چییە بخەینە روو، تەنها ئەو كاتە نەبێت، كە پێشوازی لە پیری دەكەین و بەشێوەیەكی دەستلێدراو لەگەڵیدا دەدوێین. ئەوەش بۆ ئەوەیە تاكو وەك پێویست بە وردی قسەی لێبكەین، نەك وەك گوزەركەرێك. هەڵبەتە وەك لە كتێبی (فەلسەفە چییە) لە نووسینی (دۆلۆز و گیتاری)دا هاتووە، فەلسەفە داهێنانی چەمكە (فەلسەفە هونەری پێكهێنان و داهێنان و درووستكردنی چەمكەكانە).
ئەمڕۆ فەلسەفە رێسا و یاسایەكی جێگیر و چەسپاوی نییە، بەڵكو رەفتارێكە بەدوای دۆزینەوە و داهێنانی كۆمەڵێك چەمكدا دەخولێتەوە.. دۆلۆز پێیوایە فەلسەفە (نە لێوردبوونەیە و نە بیرلێكردنەوە و نە گەیشتنە، بەڵكو لە چوارچێوەی داهێنانی چەمكە تایبەتەكاندا دەخولێتەوە) بیركردنەوە نییە، چونكە كەس پێویستی بەوە نییە فەلسەفە لە هیچ شتێك بیری بۆ بكاتەوە... لێرەوە هەستدەكەین ئێمە زۆر شتمان پێشكەش بە فەلسەفە كردووە كاتێك دەمانەوێت تەنها بێتە هونەری بیركردنەوە و لە هەموو شتێكی دیكەی دەكەینەوە. فەلسەفە گەیشتن نییە (چونكە فەلسەفە دوا پەنای بۆ بەیەكگەیشتن، لە پێناو كۆبوونەوەدا نییە) پێویستە بزانین كە (لێوردبوونەوە و بیركردنەوە و گەیشتن) پانتایی مەعریفی پێكناهێنن، بەڵكو لە ناو هەموو پانتاییەكاندا ئامرازی گشتین بۆ پێكهێنان.iii
فەلسەفە بە پرسیارەوە بەندە، فەلسەفە نابەخشێ، بەڵكو دادەهێنێ، دەبێ دابهێنێ، پێكناهێنێ، بەڵكو بۆخۆی تێزێكی خودییە.. وەك دەزانین داهێنان و تێزی خودی وەك یەك دەكەونەوە. هەموو داهێنانێك بۆخۆی وەك پێویست تێزێكی خودییە. كاتێك وەك بەهایەكی مەعریفی پرسیار تەجاوز دەكەین، دەگەینە بازنەیەك كە یەكلاكردنەوەی قوڕس دەكەوێتەوە، ئەویش پەیوەندی جەستە و پرسیاركردن و پەیوەندی فەلسەفەیە بەو نوێنەرایەتیكردنانەوە. جەستە بە پرسیارەوە دادەمەزرێ، وەك چۆن لە هەمان كاتتدا هەڵگری پرسیارە و كۆی رووداوەكان لەڕێگەی پرسیارەوە لەخۆ دەگرێت. كەواتە پرسیار جەستەیەكی ونە و جەستە پرسیارێكە پێویستی بەدیاریكردن هەیە. بەمجۆرە دەشێ لەڕێگەی فەلسەفەوە بەهای سرووشتی خود و جەستە بخەینە بەرچاو.
ئەگەر گۆشەگیری چڕبوونەوەی جەستە لەخۆ بگرێت، ئەوە مردن ئەو تەوەرەیە كە بەدەوری جەستەدا دەخولێتەوە. لێرەوە لەنێوان مردن و گۆشەگیریدا دەشێ كەشفی ئەو پرسیارانە بكەین كە نكۆڵی لە هەموو ئەو بەها و بابەتانە دەكەن، كە كۆمەڵێك مرۆڤ دەیسەپێنن.
بەیەكگەیشتنی یەكەم لەڕێگەی جەستەوەیە، ئەوە جەستەیە ساتەوەختی لەدایكبوون و مردن وەك رێچكەیەكی ئەنتۆلۆژی وێنە دەكات، بەڵام دەشێ بپرسین ئەو پێوەرە چییە كە دەتوانێ لەنێوان شیاوی فەلسەفی و ئەویدیكەدا دابڕان بسازێنێ؟ لەبەر ئەوەی هەموو مرۆڤێك دەكەوێتە ژێر هەمان دەسەڵاتی بایۆلۆژییەوە. ئیتر جیاوازییە كردە فەلسەفییەكان و ئەوانیدیكەی كردە فیزیكیەكان، لە بنەڕەتدا لە سرووشتی بۆشاییەوە هەڵدەقوڵێن، بۆشاییەك كە جەستە لەگەڵ خۆ دەبات، بەڵام نەك وەك بارستەیەكی ماددی كە كۆمەڵێك خەسڵەتی ماددی لەخۆدا هەڵگرتووە، بەڵكو وەك سرووشتی تەوزیفكردنێكی نوێی بایۆلۆژی، وەك بوونێكی خودییانە، ئەوەش هەر تەنها مەسەلەیەكی ئاگاییانەی بوونگەرا نییە، یان هوشیارییەك كە لەنێوان هەستەكانەوە بلەرێتەوە، چونكە بوونی خود تەواوی ئەوانە تەجاوز دەكات، بەڵكو ئەوە مەسەلەی هەڵوێست و چارەنووسە، نەك هەر هێندە بەڵكو دابڕانێكی گەورەیە لەگەڵ بوون (لەدایكبوونی بایۆلۆچی). هیچ فەلسەفەیەك بەبێ جەستە نییە، بەتایبەتی جەستەیەك، كە لە فەلسەفە رادەكات.iv
فەلسەفە لەڕێگەی دووبارە درووستكردنی پەیوەندی ئەنتۆلۆژی نێوان جەستەو پرسیارەوە دەشێ گرفتەكان چارەسەر بكات، بەو مانایەش خەسڵەتی مردن لە بیركردنەوەی نافەلسەفیدا بەجۆرێك لە جۆرەكان بەندە بە كۆمەڵێك كۆنتێكستەوە (سیاق-context) كۆمەڵێك كۆنتێكست كە لە خودی خۆیان جیاوازن، كۆمەڵێك كۆنتێكست كە بەهایەكی فرە و جیاواز بە چەمكی ناسنامە دەبەخشن. كەواتە پرسی جەستە پرسێكە دەكەوێتە دووتوێی لۆژیكی گومانی فەلسەفییەوە، لەسەر تەجاوزكردنی بەردەوامی دامەزراو و چەسپاو خۆی دەنووسێتەوە، هەموو شیانەكانی خۆی لە مردندا كەشف دەكات، بەڵام وەك داهێنان و خەلقكردن.
مردن كۆتایی نییە، وەك چۆن دابڕان نییە لەگەڵ بوون، بەڵكو كۆنتێكستی خودە و لەڕێگەی خۆیەوە كۆمەڵێك چەمك بە زەمان و مەكان دەبەخشێت و خۆی لە وێناكردنی فیزیاییانە جیا دەكاتەوە و وا دەكات ئەوانیدیكەی جیاواز بەڵگەیەكی رێژەیی بن بۆ بوونێكی هەڵە. مردن دەلالەتی خۆی بە فرەیی رەها دەبەخشێ. مەرگی فەلسەفە تێزی مەرگی بیۆلۆژی بەهێزتر دەكات، بەپێچەوانەشەوە پرسی فەلسەفە مەرگ وەك میكانیزمێك بۆ بوون دەخاتەوە.
پەراوێز و سەرچاوەكان
i - رولان بارت، مغامرە فی مواجهە النص، تالیف، فرانك ایفرار و اریك تینه، ترجمە، د. وائل بركات، دار الینابیع، دیمشق، ط1 2000، ص82.
ii - سعید بوخلیط، سـۆال الـفـلسفـە! فی أفق لعبە وجودیە صمیمیە، بڕوانە: سایتی گوگول. (http://www.aljabriabed.net/n62_02bukhlit.htm، ماڵێک لە ئاسمان)
iii - أمل فۆاد عبید، جیل دولوز والسۆال الفلسفی، شبكە النبأ المعلوماتیە-الجمعە 8 /كانون اڵاول /2006 -16 /ذی القعدە /1427
iv - ه.س.پ.