چیێتی "یار" لە دیدی مەحویدا

 
یار شوێنێكی دیاری گرتووە لە شیعری كلاسیك بەگشتی و لای مەحوی بەتایبەتی، جا ئەمە پەیوەستبێت بە لایەنی ئایینی یان عاتفی وەك یەكە. هەرچەندە ئێمە زیاتر مەبەستمانە لە پێگەی (یار) لە دیدی مەحویدا بدوێین، بەڵام پێویستە سەرەتا باس لەوە بكەین (یار كێیە؟) لای مەحوی، بەهۆی ئەو كەشە عیرفانییەی لە شعرەكانی مەحویدا دەبینرێت زۆرجار ئاماژە بەوە دەدرێت یار لای مەحوی بریتییە لە (خودا)، ئەمە لە لای مامۆستایانی لێكۆڵەری دیوانەكەی مەحوی و لای زۆرینەی توێژەرانیش بەو شێوەیەیە، یار پەیوەستە بە عیشقێكی ئاسمانی و هەموو (ئەو)ێك لای مەحوی (خودا) بەرجەستە دەكات و پەیوەستە بە عیشقی ئاسمانییەوە¹، بەڵام ڕەنگە هەندێ‌ لە شیعرەكان شتێكی تر دروست بكەن و خۆیان وەڵامدەرەوەی ئەوەبن، لای مەحوی یار زۆرجار پەیوەست دەبێتەوە بە عیشقێكی زەمینی وەك كەسێك(مێینەیەك) دەردەكەوێت ژمارەیەكی زۆر لە شیعرەكان خۆیان وەڵامن بۆ ئەمە بە جۆرێكن ناتوانین بڵێین ئەمە شوێن و مەقامی خودایە، تەواو پەیوەست دەبنەوە بە یار و دڵداری زەمینییەوە ، گەر (خودا) تاكە یارە ئەی جێگەی ئەم شیعرانە لە عیشقی مەحویدا كوێیە؟

وەرە دەستێ‌ بە خونم كە نیگارین
خوێنی من حەڵاڵت بێت نیگارا²

 

غونچە دڵ بوونم لە حەسرەت لێوی تۆیە، غونچە دەم
غونچەكەی تۆ مەر شیفا دا غونچەكەم، ئەی غونچەكەم ل238

 

دەمت چی؟ پڕ لە دوڕ، دورجێكی یاقووت
نیشانە و مۆری چی؟ خەططێكی زمرووت ل80

 

دەترسم گەردی خوێنی من لە شیشەی گەردنت نیشێ‌
وە گەر نا، غەم نیە بمرم لە حەسرەت لێوی مەیگوونت ل74

 
چەندان نمونەی تری لەم چەشنە، ڕەنگە پێویست نەبێت ناوەڕۆكی ئەم دێڕانە ڕوون بكەینەوە تا لە باسەكەمان لانەدەین. هەریەك لەمانە ئاماژەی تەواون بۆ بوونی عیشقی زەمینی لای مەحوی هەرچەندە لە كەشێكی عیرفانیشدابن. بوونی عیشق لای مەحوی بەشێوەیەكی جەوهەری و باسكردن لە كەماڵی عیشق زۆرجار گومان لای خوێنەری شیعرەكان دروست دەكات، ئایا ئەوەی لەگەڵی دەدوێ‌ (خودایە وەك یاری مەجازی) یاخود كەسێكی دیاریكراو(مێینە)یە³؟ ئێمە ناچینە ئەم باسەوە و زیاتر مەبەستمانە لەچیێتی (یارـ ئەو) بدوێین لە هەردوو عیشقی زەمینی و ئاسمانیدا و، بەهای (یار) دیاریبكەین لە دیدی مەحویدا. شوێنكەوتنی ئەم چەمكەش دەمانگەیەنێت بە زۆر بابەتی تر كە مەحوی لە ڕێگەی (ئەوـ یار)ەوە بەرجەستەی كردووە، ئامانجی ئێمە دەرخستنی چیێتی یارە بۆیە ڕەنگە ئاسایی بێت ڕێگەمان بكەوێتە هەردوو واتای یار (وەك خودا وەك كەس) كە ئێمە پێمان وایە ئەم بابەتە لە نێوان ئەو دوو ڕەهەندە جیاوازەدایە بە هەردووكیان تەواوكاری ئەو چیێتیەن لە شیعرەكاندا هەیە بێ ئەوەی زیان بە بابەتە سەرەكیەكە بگەیەنن.
لە خوێندنەوەی شیعرەكاندا باڵایی عیشق لای مەحوی دەردەكەوێت، زوو هەست بە قوڵی واتاكانی عیشق و تایبەتمەندێتی دەكرێت. توانەوە و گەیشتن بە فەنا و دۆزینەوەی خود و تێكەڵ بوون بە ئەویتر لە تایبەتمەندییەكانی (عیشقی مەحوی)ین. عیشق لای ئەو پەیوەست نییە بەسۆزێكی ڕواڵەتییەوە، بەڵكو تەواو پەیوەستە بە كەماڵ و جەوهەرەوە، جگەلەوەی نەبەستراوەتەوە بە شتێكی دیاریكراوەوە و ڕێگەیەكە بۆ بەدەست هێنانی بوون. عیشق لای مەحوی سوتانێكی بە ئازار نییە هێندەی گەیشتنە بە كەماڵ بەچەشنێك لای ئەو عاشق كەسێكی ئاسایی نییە و خاوەن كەماڵە و سۆزەكانی تێپەڕاندوە و گەیشتۆتە فەنابوون.
لە عیشقی مەحویدا دوو پایەی سەرەكی هەیە (من و ئەو) ئەم دووانە زۆر بە ڕوونی پێگەیان دیارە و بەڕیتمێكی ورد تایبەتمەندی و چیێتی(ماهیە) هەریەكەیان دیاریكراوە. ئەوەی جێی سەرنجە (یارـ ئەو) چیێتیەكی تەواو دیاری هەیە و هەمیشە لەسەر بنەمای نمونەیی پیشاندراوە، مەحوی زۆر بەتایبەتی چۆتە ناو چیێتی یار و لە جەوهەری مەعشوقەوە نمونەیی ئەوی دەرخستووە. بەجۆرێك كاری لەسەر چیێتی یار كردووە بگاتە جەوهەری یار و گرێیدەداتەوە بە ڕواڵتی یارەوە، دەیەوێت لەمەوە بگاتە پوختەیەك لە جەوهەر و ڕواڵەت و بەدەستهێنانی خودی یار، چونكە چیێتی تاك بریتییە لە دەرەوە و ناوەوەی ئەوەی لە دەرەوەی دەبینرێت پەیوەندی بە ناوەوە هەیە ئەمەش شوناسێكی سادەی خودییە لە مرۆڤدا⁴، مەحوی دەیەوێ ئەو چیێتییە لە خودی یارەوە بەدەست بێنێ و لە ڕواڵەت و جەوهەری یاردا بۆ ئەمە دەگەڕێت، بەجۆرێك پیشانی دەدات بەتەواوی ناسیویەتی و توانیویەتی پەی پێببات. دەبینین لای ئەو یار بەشێك نییە لە ئازار بۆ زیندانیكردنێكی هەمیشەی عاشقەكەی، بە پێچەوانەوە مەحوی سیفەتێكی زۆر تایبەت دەبەخشێت بە یار (یەكێك لەوانە سیفەتی خوداییە) ئەگەر ئەمە بمانباتە سەر ئەوەی لێرەدا یار بریتییە لە خودا، دەشمانگەیەنێت بەوەی چیێتی یار لای مەحوی بە شێوەیەكی سروشتی لە خود و بوونیدا سۆراغ و ئارەزوی ئەوە بۆ كەماڵ، دەیەوێ‌ لە خودی خۆیدا پەی پێبەرێت و، لە بوونیدا جێگیر ببێت تا دەیگەیەنێت بە عەشق⁵، عیشقێكی جەوهەری پڕكەماڵی پوخت كە بوونی خاوەنەكەی ڕوناك دەكاتەوە. لە زۆرشوێندا دەبینین مەحوی پێویستی بە ناوهێنان و بانگكردنی ڕاستەو خۆی یار نییە، بەڵكو لە ڕێگەی بەكارهێنانی زمانەوانی و ئاماژەی نادیارەوە ناوهێنانی ڕاستەوخۆی یار وونە، بەڵام مەبەستەكە تەواو ڕوونە:

ئەوی چوو بۆ سۆراغی، بێ سۆراغە
خەبەر وایە كە كەس نابێت خەبەردار ل120

بنەمای ئەم دێڕە دەمانباتەوە سەر سیفەتە ئیلاهیەكان، ئەوانەی دوای دۆزینەوەی خودا دەكەون دەبنە كەسانی بێ‌ سۆراخ و، شوێنكەوتوانی ئەم ڕێگەیە كە عاریفەكانن لە پێناو دیدەنی ئیلاهیدا ئامادەن هەموو شتێك لەبیربكەن و نیازیان تەنها گەیشتن بە جلوەكانی حەقە⁶. (خودا نهێنیەكە بەئاسانی مرۆڤ پەی پێ نابات) مەحوی لەم دێڕەدا ئەم چیێتییە دەبەخشێتە یار، ئەو بەدوای بوون(وجود)ێكدا دەگەڕێ‌ لەسەر بنەمای چیێتی خودی ئەوبوونە و پەنا ناباتە بەر شتێكی تر، مەبەستیەتی جەوهەرێكی دەگمەن پیشانبدات.
مەحوی زۆر جار لە خودەوە گوزارشت لە چیێتی یار دەكات وەك بەشێك لە خۆی ئەم بابەتە پیشاندەدات، ئەوەی یار هەیەتی ڕوناكیەكی داپۆشراوە و چاوی ئەو دەرخەریەتی. لە بنەڕەتدا زۆرجار خودی چیێتی ئەم سیفەتەی هەیە و، لە ژێر چەندین ئەزمونی جیاجیادا دەردەكەوێت، بۆ نمونە چیێتی ئاو لە دیاردەی (هەڵم و بەفرو ..هتد) دەردەكەوێت، بە شێوەیەكی شاراوە جەوهەرەكەی دەردەكەوێت بەبێ‌ لەدەستدانی خودی خۆی، كەوایە چیێتی ئەوەیە كە شاراوەیە لە هەست و ڕواڵەتدا⁷ و، دەرنەكەوتنی ڕاستەوخۆ هیچ زیانێكی لێنادات، چونكە دیار نەبوون و ناوەوەی و جەوهەر بەشێكن لە سیفەتەكانی، مەحوی زۆر بەوردی ئەم سیفەتانە دەگوێزێتەوە بۆ یار، زۆرجار لە ناراستەوخۆ و شاراوەكاندا جوانتر دەردەكەوێت:

گەر تێ بگەن لە گەوهەری دڵدا چ مەوج ئەدا،
ئەم شەوچراغە لەم شەوەدا كەس دەدا بە كەس 148

دڵ بەهۆی ئەوەی تێیدایەتی بۆتە گەوهەر ئەكرێ‌ بدرێت بە هیچ كەس؟ ئەگەرچی ئەم دێڕە دەچێتەوە سەر خودگەراییەكی پەتی، بەڵام ئەوەی خودگەراییەكەی دروستكردوە یارە، بۆیە ئەوەی چیێتی یار دەردەخات لێرەدا خودی (مەحوی)یە لەڕێگەی باسكردنی شتێك یان جەوهەرێك بەهۆی یارەوە لەودا دروست بووە، بەڕوێكی تردا مەحوی دەرخەری چیێتی یارە لە خودی خۆیدا، لێرەدا دەكرێت بڵێین یەك بوونێك دروست بووە لە نێوان (مەحوی و یار) ئەوەی دروستی كردووە جەوهەرە، چونكە یار بەتەواوی چۆتە بوونیەوە، بابەتەكە بەهەردوكیانەوە پەیوەستكراوە وەك ئەوەی هەركامیان خاوەنی هەرچی بێت بۆ ئەوی تریشیانە و بەمەش توانیویەتی بەتەواوی خۆی لە یاردا ببینێتەوە:

بەوەم زانی لە باغا چقڵی گوڵ هەڵچەقیە داوێنی
كە لێرە دڵ لە سینەمدا برینی نەشتەری دێشێ ل302

ئەوەی لێرەدا باسكراوە یەكبوون نەبێت هیچشتێكی تر ناتوانێت دروستی بكات، ئەمەش دۆزینەوەی خودە لەوی تردا، وەك شتێكی جەوهەری گوزارشت لەمە دەكات و دەیكاتە هۆیەك بۆ پیشاندانی بونی یار لە خودی خۆیدا، بوونی یار شتێك نییە بە پەسندان و باسكردن لە قەد و باڵا بتوانێ‌ گوزارشتی لێبكات، ئەو بەدوای كەماڵی یاردا دەگەڕێت تا بگات بە جەوهەر. جەوهەریش بریتییە لە پوختەی هەرشتێك پاش لێبونەوە و جیابونەوەەی هەموو شتێكی زیادە و بێنرخ ، قاڵێكە هیچ گەردێكی تیدا نەماوە و تەواو پوختە و تەنها خۆیەتی، ئەمەش كاتێك بەدەست دێت كە بە تەواوی قوڵاییەكانیدا ڕۆدەچین⁸، مەحوی هەموو ئەو پلانە دەبڕێت تا دەگاتە جەوهەری یار و دەیكاتە شوێنێك بۆ یەكبونی خۆی و یار.
مەحوی شتێك دەبەخشێتە مەعشوق (ئەو بۆی هەیە ببێتە خاوەنی تەواوی بوونی من)، ئەمە لە دیدێكەوە دروست دەبێت عاشق بەتەواوی بوونی خۆی لە مەعشوقدا فەنا كردبێت و تەواو دڵنیابێت بوونی ئەو لە بوونی دڵبەردایە و هیچی لەخۆی نەمابێت ئەوەی هەیەتی ئەو خاوەنیەتی:

وەرە دەستێ‌ بە خوونم كە نیگارین
خووێنی من حەڵاڵت بێت، نیگارا!  ل9

بۆ كەسێك گەشتبێتە دۆزینەوەی تەواوی چیێتی یار، گران نییە ئەگەر لە پێناو بەخشینی جوانیەكی جاوید بە دەستی یار لە خوێنی خۆی ببورێت، مەحوی لەم دێڕەدا بە شێوەیەكی ڕاز ئامێز جوانی دەستی یار پەسندەدا، بەڵام ئەگەر بێت و بەخوێنی من ڕەنگی بكات، ئەوە نیگارێكی لێ دەردەچێت سنورەكانی جوانی تێدەپەڕێنێت. ئەمە یەكێكە لە سیفەتەكانی عیشقی حەقیقی لە عیرفاندا، كە تێیدا مرۆڤ تەواو پەیوەست دەبێت بەوەی خۆشی دەوێت و دەیەوێ‌ پێی بگات، مەعشوق خواستی چی بوو ئەو دەچێتەسەر ئەو مەزهەبە⁹، ئەوەی هەیەتی لە ئاست یاردا بەهیچی نازانێت ئامادەیە لەدەستی بدات، هەمیشە عاشقەكان لە بەرامبەر مەعشوقدا بەخشەرن و خۆیان دەكەنە فیدای بەگیان و ماڵ، ئەمەش لە پێناو گەیشتن بە یاردا نییە، هێندەی زیادكردنی شتێكی ترە بۆ جوانی یار، وەك لێرەدا خوێن بۆ ڕەنگ كردنی دەستی یار كە جوانیەكی تر دەداتە یار بەخشراوە.
دروست بوونی چیێتی یار لای مەحوی لەو تایبەتمەندیانەوە دروست بوون كە پەسنی یاری پێدەكات و سیفەتی یار دەردەخات، ئەمەش وادەكات یار لە شیعرەكاندا جیاواز و تایبەت تر دەربكەوێ‌، چونكە چیێتی سیفەتی سەرەكیی هەر شتێكە وای لێدەكات ببێتە شتێكی دیاریكراو و جیاوازبێت لە شتێكی تر، بەبێ‌ سیفەت و پێكهاتەی شتەكە چیێتیەكەی دەرناكەوێت شیكردنەوەی خودی شتەكان دەرخەری چیێتیەكەیەتی¹⁰، مەحوی زۆر بەوردی كاری لەسەر ئەمە كردووە لە سیفەتە جەوهەری و ڕواڵتیەكانی یاردا قوڵدەبێتەوە و لەوێوە وێنەی چیێتی یار پیشاندەدات، بۆ بەرجەستەبونی ئەمەش چەند بنەما و رێگەیەكی جیاواز دەبینین لە ئاست و ناوەڕۆكی جیاوازدا، بەگشتی ئێمە بەم چەشنە دەیخەینە ڕوو:
 
 
نمونەیی یار
نمونەیی(مثالی) بابەتێكە پەیوەستە بە رۆحەوە تەنها وێنەیەك نییە، بەڵكو بریتییە لە هێزێك و هەبووێكی ئەزەلیی، توانای كۆكردنەوەی نفوسە جیاوازەكانی هەیە لە ئامانجێكی هاوبەشدا¹¹. ئامادەی مەعشوق لە رۆحیدا بە ئایدیالی كردنی یار لە دیدی ئەودا دروست دەكات و، نمونەیی یار لەو ئایدیاو رۆحەوە دروست دەبێت كە پەیوەستە بە یارەوە، ئەم بارە تەواو پەیوەستە بە مەحوییەوە شتێكی خودییە، بەبێ‌گرنگی وەڵامدانەوەی یار بەجۆرێك زیاتر گرنگی داوە بەوەی لای خۆی دروست دەبێت، نەك ئەوەی لە یارەوە وەری دەگرێت ئەمە بارێكی ڕۆحییە لە عیشقدا، تەواوی قورساییەكان لای عاشقە نەك مەعشوق لێرەوە دەیەوێت عاشقێكی نمونەیی پیشانبدات كە خودی خۆیەتی. ئەوەی مەحوی باسی دەكات شتێكی ئاسایی نییە، بەڵكو نمونەیەكی باڵایە و بە قوڵبونەوە لە (ئەوـ یار)دا دروست بووە، ڕەنگە بەهەڵەدا نەچین گەر بڵێین ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو عەشقە ئایدیالیەی لای مەحوی هەیە و بابەتێكی خودییە:

حەقی ئیخڵاصە بەجێ‌هێنانی ئادابی خولووص
پێ‌ بزانێ‌، یا نەزانێ‌، من بە دڵ یادێ‌ دەكەم ل234

ئەوەی لێرەدا هەیە تەنها لە ئەستۆی خوددایە پەیوەندی بە ئەوی ترەوەنییە، مەحوی ترسی لەوەنییە بەرامبەرەكەی پێی بزانێ‌ ئەوەی لای ئەو گرنگە شتێكە لە ناو خۆیدا (یادكردنی ئەوە) یان بوونی ئەوە لەدڵیدا. لێرەدا مەحوی تەواو چۆتە ناو (خود)ەوە ئەوەی خراوەتە ئەستۆی خۆشەویستییە، هەركاتێكیش خۆشەویستی بێتە وەزیفەی خود ئارەزوی ئەوە دەكات هەمووشتەكان لە پێناوی خۆیدابێت، ئەمە تایبەتمەندیەكی جەوهەرییە لە هەموو ئەو كردارانەدا كە خود بانگەشەی بۆدەكات¹²، بۆ دۆزینەوەی خود لە ئەوی تردا لە رێگەی چیێتی ئەوی ترەوە، ئەمەش كەماڵێكە لە یاردا مەحوی توانیویەتی پێی بگات، بەدەست هێنانی ئاسانییە و، پێویستی بە تێپەراندنی تەواوەتی خودە تا جارێكی تر لە ڕێگەی ڕۆحی ئەوەوە خود بدۆزرێتەوە.
لە دونیای مەحویدا نمونەیی یار دەگاتە ئاستێكی وەها هەموو شتێك لەبەرامبەریدا پوچە و سەنگێكی وەهایە هیچ شتێك لەبەرامبەریدا قورسای نییە و ناگاتە ئاستی:

شێخ و طوڕڕەی مێزەر و نەقڵ و نقوڵی هیچ و پووچ
من بە طوڕڕەی یار ئەسیرم، ئەو بە كۆڵێ‌ توڕڕەهات ل58

بەراوردكردن بە ئایدیال و مەتریال لەڕێگەی پلەیەكی بەرزی ئاینی كە شێخە و خۆی دەباتە ئاستی و بەراورد دەكات لە نێوان ئەو بارەی گرفتاری و سەرقاڵی هەردوكیانی دروست كردووە، ئەوەی جیاوازیەكە دەردەخات چۆنیەتی ئەو شتانەیە وەك بەشێك لە ژیانیانی لێهاتووە، مەحوی گرفتاری خۆی پڕ بەها و هی شێخ هێند بێ بەها پیشاندەدات پلەی خۆی و یاریشی پێ بەرزدەكاتەوە، زولفی یار بەرامبەر دەكاتەوە بە هەموو مەتریالێكی دونیایی، گرفتاری خۆی دەكاتە نمونەیەكی بێهاوتا وەك بابەتێكی پەیوەست بە بوونییەوە بۆی دەڕوانێت و دەیكاتە شتێكی باڵا و هەر مەتریالیەكی شێخ بۆی گرفتارە دەكاتە شتێكی بێنرخ. لە لایەكی تر وەك عاشقێك هەموو ئەو ئازارەی لەم رێگەیەوە توشی دەبێت بۆی گرنگ نییە، چونكە ئەو ئازارە دەیگەیەنێت بە ئارامیەكی رۆحی و دوریدەخاتەوە لە شتانێكی بێ‌ بایەخ، زۆرجار مەحوی ئەو ئازارەی لە یارەوە پێی دەگات پێی باشترە لە هەمو مەتریالیەك بەجۆرێك دەیەوێ‌ بەتەواوی ئەمانە لە خۆی دوربخاتەوە و بە دیدێكی بێبایەخانە بۆیان دەڕوانێت:

داغی سینە و پێچ و تابی دوودی ئاهم خۆ هەیە
مۆر و طوڕڕەی ئینپەراطۆر و قەڕاڵم بۆ چیە ل293

دەبینین ئازارەكانی خۆی بەراورد دەكات بە بەرزترین هێماكانی دەسەڵات( وەك چۆن ئەمانە ئاماژەی مادیی بەرزن)، لای مەحویش ئەوەی لای یارەوە بێت بەرزو بە بەهایە ئەگەرچی ئەو بخاتە بارێكی پەستی و پڕ ئازاریشەوە، ئەو لەم دێڕانەدا بەشێوەیەك ئاماژە بە ئازارەكانی دەكات بەخشەری پلەیەكی باڵان بۆی، بە هۆی ئازارەكانی یارەوە ئەو لە ئەوانی تر جیادەبێتەوە و دەبێتە خاوەن كەماڵ و عاشقێكی نمونەیی.

داغی كۆنە و شەبەقی تازە لە سینەی چاكا
تێكەڵن، سەیری هەیە پڕ لە گوڵ و لالە سەبەد ل113

ئازارەكانی یار جوانی پێ دەبەخشێت و پێیوایە بوونی ئەو بەوەوە جوانە یار ئازاریبدات، چونكە ئەم ئازارانە دەیبەنە پلەیەكی باڵاتر بەرەو فەنا بوون، هەركات عاشق گەیشتە پلەی فەنا لە مەعشوقدا ئەمە دەبێتە سیفەتی، چونكە ئامانجی تەنها گەیشتنە بە ڕاستی (مەعشوق) و توانەوە لە ناویدا، بۆ ئەمەش پێویستە تەواو لە خۆی دەربچێت تا دۆزینەوە و گەیشتنە ڕاستی ڕەهاو توانەوە و یەك بوون لەگەڵیدا، فەنابوون كاتێك بەدەستدێت جەوهەری عاشق لە بەرامبەر مەعشوقدا بەرز ببێتەوە، كاتێك توانی بەرز ببێتەوە و لە ناو خودی مەعشوقدا بتوێتەوە دەتوانێت یەك بوون بەدەست بێنێت¹³.
یەكێك لە تایبەتمەندیەكانی شیعری مەحوی تەواوكاری(تكامل) بابەتییە، زۆرجار دەبینین بابەتێك لە چەند دێڕێكدا دووبارە دەبێتەوە تا ئەو ئاستەی لە شوێنێكدا دەگاتە كەماڵ و شێوەیەكی تەواو وەردەگرێت، بابەتەكان وەڵامی ئەوە دەدەنەوە كە بەدوایەوەین، وەك لێرەدا مەحوی خۆی باس لەو دۆخە دەكات و ئەو بابەتە دەخاتە ڕوو بۆچی خۆی بەدور دەگرێت لە شتە دونیایی و مەتریالییەكان، ئەمە ئاگایی تەواوی ئەوە بە هەر بابەتێك لە شعرەكانیدا:

وتم بۆ ڕووت و پووتن ئەو كەسانەی عاشقی ڕووتن
وتی: شان و شكۆهی زیندە دڵ هەر ژەندە پۆشینە ل282

ئەم دێڕە تەواو مەحوی دەباتە سەر نمونەیی و دوری دەخاتەوە لە مەتریالی، ئەوەی لێرەدا گرنگە بەخشەری نمونەییەكەیە كە یارە، لە دێڕەكانی پێشتردا باسكردن لە بێزراوی و ناشرینكردنی شتە دونیای و مادییەكان بە تەواوی خراونە ڕوو ئەم دێرە بە ئەنجامگیریەك دەزانرێت لەو بابەتەدا، بۆ خستنەڕوی عیشقی خۆی بەرامبەر یارێكی نمونەیی .
مەحوی خۆی پابەندی ئەوە دەكات هەرچی هەیەتی لەیارەوە وەریگرتووە، داواكردنیشی بە شتێكی ڕەوا دەبینێت، چونكە ئەو نمونەیەكی باڵایە كەواتە دەبێت بەخشەربێت و ئیختیاری ئەویشی لەدەست بێت.

مونەووەر نەبوە لەو (والشمس)ی پاری طەلعەتەت خۆ دڵ
موعەططەر بێ‌ دە لەم (واللیل)ەكەی ئەمساڵی خەطط و خاڵ ل362

ئەوەی لێرەدا سەرنج ڕاكێشە مەحوی عاشقێك نییە تەنها ویستی ئەوەبێت لە جوانی و باشی یارەوە ئاسودەیی بەدەست بێنێت، ئەو لە پلەیەكی وەهای عیشقدایە لە ڕەشترین و خراپترین زەبرەكانی یارەوە نورێك وەردەگرێت بۆ ڕوناك كردنەوەی بوونی، ئەو ئەگەرچی ئەو نورەش بەدەست نەهێنێت دەیەوێت بگاتە شتێك بوونی ڕابگرێت.
هەمیشە یار لای مەحوی نمونەیەكە هیچ كەس خۆی لە ئاستیدا ناگرێت و نیشانەیەكە بۆ ملكەچ كردنی ئەوان، بەچەشنێك سەنگێكە دەوەستێتەوە لە ئاست هەموو بەهاكان:

ئەگەر ئەو شۆخە ساقی بەزمە، باقڵ قاضی یو موفتییش
دەبێ‌ ببنە قەدەح وەرگر لەگەڵا فەتوای (ولا یقدح) ل103

دەستدان لە بەها پیرۆزەكان و نرخاندنی یاساغ لە پێناو دەرخستنی نمونەیی یار و پەسندانی یار بەجۆرێك بچێتە پشت پیرۆزیەكان و، تەنانەت بێ‌ باكی لە كوفر و یاساغەكان بۆ دەرخستنی ئەوەی یار هەیەتی لە دیدی مەحویدا ئاساییە، ئەمەش سیفەتێكی عاریفانەیە. هەمیشە بەكار هێنانە زمانەوانیەكان خزمەتێكی باشی ئەم وێنە شیعریانەیان كردووە، بە جۆرێك ئەوەی ڕودەدات (دیوێكی خراپی هەبێت) نایگەڕێنێتەوە بۆ یار و وای پیشاندەدات یار بێبەریە لەو خەتایە و پەیوەستە بەوەی لەدەوری یار ڕوودەدا لە دەرەوەی ئەوە بۆنمونە لەم دێڕەدا:

وا مشەوەش بوو كە میحرابی برۆتی دی ئیمام
ئیذنی خەڵقی دا كە دنیا ئاخرە، بۆ دێنە نوێژ ل143

پیرۆزیەك شكێنراوە و فەتوایەك دراوە، پەسنێكی بێوێنە هەیە، مەبەست پیشاندانی جوانییە، لە ڕاستیدا پەسنی برۆی یار جوانی دروست نەكردووە هێندەی ئەو وێنە بابەتییەی برۆی ئاسایی یار دروستی كردوە كاتێك ئیمام بینیویەتی و توشی دۆخێك بووە پیرۆزی شكاندووە و، توشی حەرام بووە، لێرەدا مەحوی دۆخێكی ئاسایی تێپەڕاندووە كە پەسنی برۆی یارە بە میحراب (شێوەیەكی دوبارە و ئاساییە) شتێكی تر زیاتر دەردەخات ئەویش ئەو پشێویەی دەركەوتنی برۆی یار دروستی كردووە، دەربڕینەكەی بە جۆرێكە لە بنەڕەتدا برۆی یار میحرابییە نەك لە میحراب بچێت ئەمەش تایبەتمەندیەكە لە شیعرەكانیدا هەمیشە پەسنكراو باڵاترە لە پێچوێنراو. بۆچی لە پێناوی پیشاندانی نمونەیی یار مەحوی دەست دەدات لە حەرامەكان؟ ئاشكرایە حەرامەكان هەموو ئەوانەن كە یاساغن بە حوكمی عەقڵ یان شەرع، بەڵام ئەوەی لێرەدا پێویستە هەڵوێستەی لەسەر بكەین ئەو پەیوەندییەیە لە نێوان (حەرام و پیرۆزی)دا هەیە، ئەم پەیوەندییە ڕەگێكی مێژووی قوڵی هەیە لەكۆندا هەرشتێك پیرۆز بوایە دەبووە بەشێك لە حەرام بەتایبەت ئەوەی پەیوەندی بە خواوەندەوە هەبووە شكاندنی هەر حەرامێك دەسبردنبووە بۆ پیرۆزی¹⁴، شكاندن و چوونە ناو حەرامكراو لای مەحوی هەمان ئاماژەیە، ویستویەتی لەرێگەی شكاندنی حەرامەكانەوە پیرۆزی یان گەورەی یار پیشانبدات و، دەیەوێت پێمان بڵیت: ئەوەی ئەو باسی دەكات نمونەیەكە دەكرێت یاساغەكان لە پێناویدا بشكێنرێ، گەر ئەمە بابەتێكی عیرفانی بێت و عارف وەك ڕوناكبوونەوە لە نوری خودا بەكاریبێنێت، ئەوا مەحوی ئەم پایە عیرفانیەی خستۆتە خزمەتی یار و لە پێناوی یاردا دەچێتە كوفرەوە¹⁵و، ئەمەش تەنها لە پێناو خستنە ڕووی دیدی مەحوییە بۆ ئەو چییەتیەی یار هەیەتی .
ئەم بابەتە بە شێوەی تر چەندجار لە دێرەكان دووبارە دەبێتەوە، لادان لە دین و كوفر لە پێناو عیشقی یاردا لە فەنابونیەوەیە لە بوونی یاردا، چونكە نیازی عاشق تەنها مەعشوقە ئیدی بۆ بەدەست هێنانی مەیلی یار عاشق خۆی چی بەسەردێت بۆی گرنگ نییە:

لەگەڵا دەستی مەلا ڕێ‌ ناكەوێ‌ زوناری زوڵفی یار
وەكو شێخ ئیختیاری مەذهەبی (تەرسا) نەكەم چیبكەم ل231

ئەو گرفتارییەی لە عیشقی یارەوە دروست دەبێت پەیوەست دەبێتەوە بە تەواوی بوونییەوە، بۆیە گەر گونجاندنێك دروست نەبێت لە نێوان (ئەو و یار)دا ئەوا بوونی هیچ مانایەكی تێدا نامێنێتەوە، ئامادەیە لەبەر زوڵفی وەك زوناری یار دینی خۆی بگۆرێت (وەك بەشێكی گەورە لە بوونی)، لێرەدا بەهای یار هێند بەرزە، لادان و هەڵگەرانەوە لە ئیمان بۆی ئاساییە، مەحوی بە جەختكردنەوە ئەم بابەتە دەخاتە ڕوو كاتێك لە نیوە دێڕی دووەمدا ئاماژە بە (داستانی شێخی سەنعان) دەكات، وەك حەتمییەتێك كە ڕویداوە و ئەویش هەمان رێگە دەگرێت، لە پێناو یار.
پیشاندانی نمونەیی لە شیعرەكاندا ئاگایی تەواوی مەحوی دەردەخات كاتێك ئەم بابەتە لە ژمارەیەكی زۆری بەیتەكاندا دەبینرێت ئەم نمونەییە شتێك نییە لە دەرەوەی ئاگایی، چونكە هەموو نمونەییەك بریتییە لە وەی لە ئاگایی مرۆڤدا ڕوودەدات لە چوارچێوەی چالاكی هزری و هەستەكان و تەنانەت سۆز و هەموو ئەوانەی لە ناوەوەی مرۆڤدا دەردەكەون¹⁶. مەحوی خۆی تێدەپەڕێنێت لە پێناوی پیشاندانی نمونەییەكی تەواو لە جەوهەی (یار)دا، بەڵام ئەو نمونەیەیی كە دواتر دەبێتەوە بە بەشێك لە ئەو، دەیەوێت لە شوێنێكەوە خود بدۆزێتەوە بوونێكی حەقیقی تێدابێت، بۆ ئەمەش پێویستی بە تێپەڕاندنی خودە بۆ، بونیاد نانەوەی لە ئەوی تردا. ئەم بابەتە لە شێوەی جیاوازدا لە چەندین بەیتدا دوبارە دەبێتەوە، مەحوی بە تایبەتی كاری بۆكردووە و وەك دونیابینی و بیركردنەوەی هزری لە شعرەكاندا ڕەنگی داوەتەوە:

تۆ نەبی مەلجەئی من بی، (أبدا) نیمە مەلاذ
لەو دەرە بێت و دەرم كەی، بە خودا نیمە مەلاذ ل116

لێرەدا خود بەتەواوی نادیارە(غائیب) و پەیوەستە بە بوون و ئامادەیی یارەوە، تەنانەت نادیارییەكی بابەتی ونبوونی خۆی تەواو ناكات و پەیوەستی دەكاتەوە بە ونبوونێكی شوێنییەوە، پێیوایە شوێنی ئەو پەیوەستە بە شوێنی یارەوە، ئەوەش كاتێك دەبێت یار ئامادەبێت، ئامادەیی واتا بوونی شوێنی ئەو، بەڵام ئەو شوێنەی یار دەیبەخشێت. ئەم نمونەییە دەچێتەوە سەر چیێتیەك بریتییە لە هەبووێك لەناو خوددا، پەیوەندیەكی لەگەڵ خود دروست كردووە لە شێوەی شوناس و ڕەنگدانەوەی خودی، ئەمەش شێوەیەكی ڕاستەوخۆیە بۆ گوزارشت كردن لە بوون¹⁷، بەو واتایەی خودی چیێتی یار بریتییە لە دۆزینەوەی بوون، لێرەوە تێدەگەین هەموو هەوڵەكان بۆ دۆزینەوەی خود لە ئەوی تردا ئامانجی بەدەستهێنانی بوونە، خود و بوونی ئەو بە تەواوی لە یاردایە و ئەمەش گوزارشتكردنە لەوەی بونی ئەو واتا یار.

بێ‌ چوونە عەدەم، پەی بە سۆراغی دەمی نابەی
فایز ببە بەم گەوهەرە لەو بەحرە بە ڕۆچون ل244

ئەوەی مەحوی بۆی دەگەڕێت شتێكە نزیك لە ڕەهایی ئەوەش ڕادەگەێنێت بەدەست هێنانی ئاسان نییە، هیچ كات گرنگ نییە مەحوی چی لەدەست دەدات ئەوە گرنگە بەدەستی دێنێت، بۆ ئەمە (خۆی) تێدەپەڕێنێت و لە دەرەوەی خۆی بەدوای دۆزینەوەی بونێكەوەیە یاری حەقیقی تێدابێت و دوربێت لە هەموو مەجازێك و ئامادەییەكی هەمیشەیی هەبێت بەمەش نمونەییەكی تەواو دەبەخشێتە یار.
زۆرجار نمونەیی یار لە شێوەی بەشەكیدا دەردەخات، بەڵام ئەم بەشە بابەتێكی گەورەی پێ دروست دەكات وەك لەم دێڕەدا دیارە:

بە نەشئەی بۆنی گوڵزاری چ كۆیەك
لە تەنما مورغی ڕۆحم هاتە طەیران؟! ل241

بۆنی یار كە بەشێكە لە یار بۆتە هۆی دروستكردنی دۆخێكی قورس ئەویش جێهێشتنی رۆحە، لە ڕاستیدا ئەوە بابەتێكی ئاڵۆز و قورسە دەچێتە ناو زۆر وردەكاری ترەوە، ئایا ئەو بۆنە چ هێزێكە؟ وا توانیویەتی دەست بگرێت بەسەر ڕۆحی ئەودا. مەحوی لە ڕێگەی وێنەیەكەوە (لە نیوە دێڕی دووەمدا) ئەو دۆخە ڕوندەكاتەوە كە دوچاری بووە، یار بە تەواوی جەستەی ئەوی تێپەڕاندووە و گەیشتووە بە ڕۆحی، هەر شتێكیش لە ڕۆحدا بێت سەنگ و قورسایی زیاترە و زۆرتر كاریگەری هەیە وجەوهەرییە.
مەحوی دەستێكی باڵای هەیە لە پێدانی وێنەی نمونەیی بە یار، جگە لەوانەی دەچنە چوارچێوەی پەسنكردنەوە، هەمیشە وێنەیەكی نمونەیی بێ‌ هاوتا و سیفەتی كامڵ دەبەخشێتە یار، ئەم وێنانە ئاوێتەی خەیاڵن، واتا خەیاڵ ڕەگەزی سەرەكییە لە دروستكردنی وێنەكاندا، ئەمەش پەیوەستە بە دونیای نمونەییەوە، چونكە سیفەتی ئەم وێنانە فرەیی و بێ‌ سنورییە، وێنەی خەیاڵ زیاترە لە زەین و دونیای مادیی بۆیە دەتوانێت فرەیی و بێسنوری لە بوونی سنورداری مرۆییدا جێگە بكاتەوە¹⁸:

صەبا كردویە وەعدەی گەردی كۆیی، مەگری ئەی دیدە!
بە ئومێدم جەواهێر سورمە بۆ نوری بەصەر لە نوێ‌ ل316

جوانی وێنەكە لە ئەو دژانەوە دەردەكەوێت كە لە دێڕەكەدا كۆكراونەتەوە (گەردی كۆ) لە ڕاستیدا هەموو گەردێك لە چاودا ئازارە، بەڵام ئەمیان، چونكە لە كوچەی یارەوە دێت، دەبێتە (جەواهیر سورمە) و بینای چاو دەگێرێتەوە! لێرەدا مەحوی نەك تەنها یار هەموو ئەوانەش پەیوەست دەبنەوە پێوەی دەكاتە شتێكی نمونەیی و نرخ و بەهای تایبەتیان پێدەدات و لە خەیاڵدا وێنەیەكی نمونەییان بۆ دەنەخشێنێت.

مردنێكی لەبەر ئەو قاپییەدا مەردانە
بە خودا چاترە ئەمڕۆ لە گلاراوی حەیات ل64

بەهەمان شێوە لێرەشدا مەحوی ژیانی دەگۆرێتەوە بە مردن لەبەر قاپی یار، بەردەوام جۆرێك لە بەها و نرخاندنی ژیانی دەبەستێتەوە بەیارەوە، پێیوایە ژیان بەبێ‌ ئەو وەك نەخۆشیەك وایە بۆیە مردن لەنزیك یارەوە باشترە لە گرفتاریەكانی ژیان.
مەحوی مەبەستیەتی نمونەیەكی باڵا پیشانبدات، بە جۆرێك ئەوەی مەحوی دەیدوێنێت كەسێكی ئاسایی نییە و خاوەن توانایەكی بێ سنورە:

ماچی دەمی لە كەڵكەڵەما بوو، چ خۆشی وت:
قرم، ئەی ئەسیری واهیمە، خۆش ناكرێ‌ لە هیچ ل99

ئەو كەسە نمونەییەی باسی دەكات ئەندازەی تواناكانی دەگاتە ئاستی ئاگابوون لە خەیاڵەكانی! ئەمەش تاڕادەیەك گومانی لێدەكرێت سیفەتێكی مرۆیی بێت، ئەوەی پەیوەندی بەخەیاڵ و بیركردنەوەی مرۆڤەوە هەیە پێش دەربڕینی كەس پێی نازانێت، بەڵام یار چۆن بەم خەیاڵەی زانی و وەڵامی بۆی هەبوو! ئەمە توانایەكی ئاسایی نییە و لێرەشدا مەحوی سیفەتی ئیلاهی دەبەخشێتە یار.

ویصالت نارە، هیجرت ڕۆژەڕەش، وەك ئافتابی تۆ
لە تۆ نەزدیكە پشكۆیە، خەڵووزە گەر لە تۆ بێ‌ دوور ل129

هەمان ئەو سیفەتانە لێرەشدا ڕەنگ دەدەنەوە، بە واتایەكی عیرفانی بوونی خودا هەمیشە ڕوناكییە، وشەی (نار) لە نێوە دێڕی یەكەمدا دوو واتا دەبەخشێت ڕووناك كردنەوە و سوتاندن، لە گرێی (ویصاڵت نارە)دا واتایەكی شاراوەی ناو دێڕەكەیە. ئەوانەی لە خودا نزیكن هەمیشە سیفەتی نورانی و ڕۆشنیان هەیە و روخساریان نورفشانە، پێچەوانەی ئەمانەش دەدرێتە پاڵ ئەوانەی دورن لە خودا، مەحوی ئەم دوری و نزیكییەی لە یار بەهەمان سیفەتی ئیلاهی پیشانداوە.
 
 
باڵا بینی یار لەچاوی مەحویدا
پیشاندانی یار لە شێوەی نمونەیەكی باڵادا تەواو جیاوازە لەو باڵا بینیەی مەحوی بۆ یار هەیەتی، بابەتێتی(الموچوعیە) لە شیعری مەحویدا وایكردوە زۆر بە ئاسانی ئەم دووانە لەیەك جیاببنەوە. پیشاندانی هەر وێنەیەك ڕەنگدانەوەی عیشقی ئەوە بۆ یار، هەموو ئەمانەش لەو ڕوانینە باڵایەوە بۆ یار هەیەتی دروست بوون و، هەموو گوزارشت كردنێك لە چیێتی یار دەربڕینی عیشقی حەقیقی مەحوییە. لە هەر وێنەیەكدا مەقامی یار لە پلەیەكی زۆر باڵادایە و مەقامی خۆی زۆر نەوی پیشان دەدات، بەڵام لە واتایەكی تری پشت وێنەكانەوە ئەو باڵاییەی مەحوی دەردەخات لە عیشقدا كە دەگمەنە لای هیچ كەسی تر نابینرێت و دەیباتە پلەی عاشقێكی باڵای خاوەن عیشقێكی حەقیقی دور لە هەموو دیاردەیەكی دنیای و مادیی، ئەمە تەنها تایبەتمەندی شیعرەكان نییە، بەڵكو دەگەڕێتەوە بۆ خودی مەحوی ئەو دونیا بینیەی هەیەتی.
لە ڕاستیدا ئەو باڵاییەی یار هەیەتی لە خۆشەویستی مەحویەوە پێی بەخشراوە و بینینی ئەوە بۆیار، وێنەیەكە لە چاوی ئەودا و تەواو سیفەتێكی عاشقانەیە لە بەردەم مەعشوقدا. لە لایەكی ترەوە بەستنەوەی جوانییە بە باڵاییەوە، مەحوی دەیەوێ‌ لەرێگەی باڵاییەوە بەشێك لە جوانیمان بۆ دەربخات، چونكە باڵایی بریتییە لە بێ هاوتاییەك لە جوانی و تەواوی و كامڵی، پیشاندانی هەر باڵاییەك واڵاكردنی دەروازەكانی جوانییە، جیاوازی جوانی و باڵایی تەنها ئەوەیە كە باڵایی جیلوەبەخشە و زیاتر دەركەوتووە و بنەمای جوانی و باڵایی یەكە، ناوەرۆكی باڵاییی پێكهاتووە لە جوانی و كەماڵ بۆیە هەموو باڵاییەك جوانییە¹⁹.

وتم نیازمە بەر پێتی خەم سەرم، فەرمووی
بەناز و عیشوە: شەهی بۆ گەدا كە نادا دەست ل70

لە فیدابونییەوە وێنەیەك دروست دەكات یار دەخاتە پلەیەكی باڵاو خۆشی لە نزمترین پلە دادەنێت. جگەلەوەی هەر لەم وێنانەدا ڕوانینی یار بۆ خۆی دەخاتە ڕوو، لە ڕاستیدا سیفەتێكی مەغرور و خۆ پەسەندی هەیە، لە بەرامبەردا مەحوی هەمیشە وەك كەسێكی خاكی و فیدای یار دەردەكەوێت، وەك ئەوەی بیەوێت ڕادەی عاشقێتی خۆی دەرخات بۆ عیشقێكی خودی پەیوەست بە بوونییەوە. دەبینین لێرەدا یار بە جۆرێك باڵایە ئەوانەی بۆیان هەیە ببنە خاكی ڕێی لە پلەی (شا)دان لە كاتێكدا ئەمە بەرزترین پلەی كۆمەڵایەتی مرۆڤە! داخۆ یار لە چ ئاستێكدایە؟

مەحاڵە بێت و ئەو پێ سەر سەرم نێ‌
بە تاجی پادشا ناگا گەدا قەط ل159

بە هەمان شێوە دەتوانین بڵێین: بابەت و میتافۆرەكان هاوشێوەی دێڕی پێشووە، بەڵام وێنەیەكی جیاواز هەیە ئەویش چواندنی قاچی یار بە تاجی (پاشا)یی، مەحوی لە ئاڕاستەیەكی هێند باڵاوە دەڕوانێتە یار چەندین جار ئەو بە شا و خۆی بە گەدا ناوبردووە، ئەمە نمونەیەكی تەواوی ئەو باڵا بینیەیە بۆتە جۆرێك لە تایبەتمەندی شیعرەكانی. بەگشتی لەم دێڕانەدا ئەوەی كاری پێكراوە وەك میتافۆڕ و وێنەی پێ دروستكراوە (گەدا و شا)، خودی ئەم ووشانە جیاوازیەكی زۆر لە بەراورد كردندا پیشان دەدەن و ڕوونیەك دەبەخشێتە ئەو بابەتەی ویستویەتی دروستی بكات، بەتایبەت لەو جیاوازییە زۆرەی لە نێوانیاندایە، دەبینین لە رێگەی بەكارهێنانی زمانەوە بە شێوەیەكی شارەزایانە گەیاندنی بابەتەكە بۆ خوێنەر ئاسانتر بووە، چونكە لە شیعردا زمان دەلیلی یەكەمە بۆ گەیاندنی مەبەستەكان بە خوێنەر.جگەلەوە وردبونەوەی مەحوی لە كایە زمانییەكاندا و بەكارهێنانی میتافۆرە جیاوازەكان وایكردووە زیاتر لەم باسەدا ورد بێتەوە دەرخستنی باڵایی یار تەنها لە چواندنیدا نەبێت بە شا، بەڵكو لە زۆر وردەكاری تردا دەردەكەوێت.

وتم ڕوخصەت دە جانا، دا بەقوربانی لەبت كەم جان
وتی: بەحرێكی شەهد ئەڵبەت دەنیشێ‌ پێیەوە مێشێ‌ ل303

مەحوی لەوێوە دەست پێدەكات ئامادەیە بۆ بەفیدابونی یار، وێنەكەی وا دروست كردووە تەنانەت یار ڕازی نابێت بەوەش یان ئەو لە ئاستێكدا نییە بتوانێت خۆی بكاتە قوربانی (دیارە شایەنی زیاترە)! جگەلەوەی لەڕێی بەكارهێنانی میتافۆرەوە باڵابینیەكەی زیاتر دەرخستوە و بەراوردێكی نا بەرابەری داناوە (بەحری شەهد و مێش) ئەم دوانە جیاوازیەكی زۆر لە نێوانیاندا هەیە.
بۆ پیشاندانی باڵایی یار مەحوی كەمتر پەنای بردوە بۆ پەسنكردن، زیاتر لە شێوەی بابەتیدا ئەو باڵاییەی پیشانداوە، ئەمەش لەو چییەتییەوە دروست بووە یار لای مەحوی هەیەتی. یار هەبووێكە دەهێنێت لە پێناویدا هەموو شتێكی نەكردە بكرێت، تا ئاستی بە گەردبوون و نەمان تەنها لە پێناوی دەرخستنی باڵایی (ئەو)دا بەگەردبوونی مەحوی لە چەند وێنەیەكی جیاوازدا دەر دەكەوێت، هەریەكەیان لەسەر بابەتێك بونیاد نراوە و مەرجی بابەتییەكەی پیشاندانی باڵایی یار و بەگەردبوونی مەحوییە:

مەبزوە مەحویا لەم ڕێگەدا تا دەبیە خاكی ڕێ‌
ئومێدە دەستی گەردت هەر دەگا ئاخر بە داوێنێ‌ ل312

ئەوەی لەم وێنەیەدا دەردەكەوێت كەسێكە شایەنی ئەوەیە سەبر و چاوەڕوانیەكی زۆر بكێشرێت لە پێناویدا، هەردووكیان بۆ عاشق شتێكی قورسە، مانەوەیەكی زۆر تا ئاستی بەگەردبوون تەنها بۆ ئەوەی بگاتە داوێنی یار، ئەوەی لێرەدا سەرنج ڕاكێشە بۆچی ئەوكەسە ئەوەندە باڵایە ئەو تەنها شایەنی ئەوەیە بگاتە داوێنی. لەم وێنەیەوە مەحوی ویستویەتی وێنەیەكی تر پیشانبدات، یاخود باشترە بڵێین باسێك لەم دێڕەدا شاراوەتەوە، گەر گەشتن بەداوێنی یار هێند گران بێت دەبێ‌ گەیشتن بە خودی یار چی بێ؟ لەڕاستیدا وێنەیەكی بچوك پیشاندراوە بۆ واڵاكردنی دەروازەی وێنەیەكی مەزنتر، ئاماژەكردنە بۆ ئەوەی (گەیشتن بە یار) شتێكە باشترە باس نەكرێت یان شتێكی نەكردەیە، ئەم وێنەیەش جگەلە پیشاندانی باڵایی یار، پلەی عاشقی مەحوی دەردەخات ئامادەیە بگاتە ئاستی بەگەردبوون تەنها بۆ گەیشتنە داوێنی یار.

پێی بەسەرما نا كە بوومە خاكی ڕێی، گەردم شوكر
گەییە داوێنی، دەڵاڵیی بای شەماڵم بۆچیە! ل292

وەك ئەوەی ئەم دوو دێڕە لەیەك غەزەلدابن، دەبینن ئەوەی لە دێڕی پێشودا تەمەنای بۆ كراوە لێرەدا دێتە دی! زۆرجار مەحوی لە ڕوودا وێنەیەك پیشاندەدات (مەیلی یاری بەدەست هێناوە)، بەڵام لە ڕاستیدا وێنەیەكی تر لە جەوهەری ئەو وێنە ڕواڵەتییەدا شاراوەتەوە ئەویش فیدابوونە لە پێناوی یاردا، بەڕادەیەك مردن و بوون بەخاك و تێكەڵ بوون بەخاكی ڕێی یار تا گەردی بگاتە داوێنی، عیشقی خۆی وەك حەتمیەتێك دەخاتە ڕوو پەیوەندی بە بوونیەوە هەیە تەنانەت لەودیو نەمان و مردنیشەوە، لێرەدا باس لە بوونێكی ئایدیالی دەكات بە هەڵاوێرد كردنی جەستەی مادی و چونە ناو عیشقی حەقیقییەوە، لە عیشقی حەقیقیدا ڕازیبونی مەعشوق لە پێش هەموو شتێكەوەیە لای عاشق، تەواوی بوونی عاشق داگیركراوە، لەبەر یار ئامادەیە هەموو شتێك بكات و هەمیشە لەم جۆرە عەشقەدا مەعشوق باڵاترە و دەبێتە خاوەنی بەشی زۆری عەشق، بۆ ڕازیبوونیشی عاشق ئامادەیە هەموو شتێك بكات، چونكە عاشق لە پێناوی مەعشوقدایە هەموو ویستی خۆی وەلا دەنێت، تەنها ئەوە دەكات كە یار دەیەوێت²⁰ و هیچی تری مەبەست نییە.

دەستم كە گەییە دامەنی، مردم لە خۆشییان
گەردم خودا بكەیتەوە بەو روتبە سەرفراز! ل133

لێرەدا مەحوی ئەوەی بە مەقامێكی بەرزی دەزانێت بەدەستی هێناوە، بەڵام بە مردن! یان لەدەستدانی بوونی خۆی، دیسان بە گەردبوونی خۆی ڕادەگەیەنێت و گەیشتنی ئەو گەردە بە دامێنی یار بە پلەیەكی باڵا دەزانێت. دوبارە بونەوەی ئەمەش جەختكرنەوەیە لە باڵایی یار بە جۆرێك توانای ئەو لە ئاستیدا تەنها ئەوەندەیە كە بگاتە داوێنی! ئەم وێنانە دەگەرێتەوە بۆ باڵا بینی یار، وەك بوونێك پیشانی دەدات هیچ شتێك هاوتای نییە و ناتوانێت ببێتە هاوشانی و لە بەرامبەریدا هێندەی بۆ دەكرێت ببێتە گەرد.
لە نێوان (سەری مەحوی و پێی یار)دا كۆمەڵێك وێنە دروست كراوە دیسان لە پێناوی پیشاندانی باڵایی یارە، یاخود شتێك لە مەحویدا هەبێت و شایەنی یار بێت بریتییە لە "سەر"ی وەك ئاشكراشە سەر جگە لەوەی هێمایە بۆ شتێكی بەرز، هەروەها بریتییە لە چاوگەی كەماڵی مرۆڤ، لێرەوە مەحوی پێمان دەلێت بەهای یار بەرامبەرە بە بەهای سەر وەك ئەوەی مرۆڤ هیچ شتێكی نەبێت باشتربێت بۆ خزمەتی یار جگە لە سەری، تا ئاستێكی وەها دەیبات تەنانەت پێشوازی لێكردن و چونە لای یار بەسەر بێت نەك پێ‌ وەك ئەم نمونانە:

سەرت پێ‌ لازمە، مەیبازە مەحوی
دەبێ‌ دولبەر كەهات ئێمە بەسەر چین ل250

 

بڵا نەیشیگەمێ‌، هەر بۆ سەر ئەفرازی بە سەر نەك پێ‌
بە ڕێگەی یاردا (لابد منە)ە دوو بە دوو ڕۆین ل251

جگەلەوەی مەحوی بۆ پیشاندانی فیدابوونی بۆ یار و لەلایەكی تر بۆ بەدەستهێنانی شتێك شانازی پێوەبكات ئەمە دەكاتە باشترین بەهانە، بە سەر ڕۆشتن باشترینە بۆ ئەو باڵاییەی ئەو هەیەتی ئەگەرچی یار بەمە ڕازیش نەبێت و ئەو ناتوانێت بگاتەوە بە پێی یار، بەڵام هێشتا ئەو ئامادەیە ئەمە بكات. ئەوەی لێرەدا بەكار هاتووە (بەسەر ڕۆیشتن) مەجازێكە بۆڕازیكردنی یار و پیشاندانی ئەو بارەی عاشق بەرامبەر مەعشوق هەیەتی و دەتوانێت هەموشتێك لە پێناوی یاردابكات و، سروشتی مرۆی بشكێنێت و لە پشت سروشتی مرۆییەوە شتێك پێشكەش مەعشوق بكات، وەك گەیاندنی نیازی خۆی لە لایەك و بەدەست هێنانی ڕەزامەندی ئەو لەلایەكی تر، كۆی ئەمانە پیشاندانی ئەو وێنەیەی عاشقە دەتوانێت هەموو باوەكان تێپەڕێنێت و ناباوەكان دەكاتە شوناسی خۆی وەك جۆرێك لە تایبەتمەندی بێ ئەوەی یار بەمە بزانێت:

غوڵامانە سەرم دانا لەبەر پێیا، وەك و زولفی
كەچی ئەو هەر منی خستۆتە پشت گوێ‌ وەك غوڵامانە ل277

وێنەیەكی قوڵتر بۆ دەرخستنی بابەتێكی جەوهەری پیشاندراوە، لێرەدا تەنها سەر خستنە ژێر پێی یار بەس نییە، بەڵكو سیفەتێكی (شا)یی دەداتەوە بە یار و پلەیەكی نزم بە خۆی هێشتا یار بەمەش ڕازی نییە!

بەر پێی ئەوم، بە مێزەرەوە، سەر كە نا، وتی:
مەحوی تەمایە بمخەڵەتێنێ‌ بە تووری پووت ل84

لەم دێڕەشدا هەمان تایبەتمەندی دێڕەكانی پێشو بەدی دەكرێت، بەڵام لە وێنەیەكی تردا ئاماژەدان بە مێزەر پیشاندانی پلەی مەحوییە لە ئاستێكی كۆمەڵایەتی بەرزدا لێرەدا جۆرە یاریكردنێك بە پلەی یار و خۆی هەیە، مەحوی بە مەقامێكی بەرزەوە سەری دەخاتە ژێر پێی یار، هەرچەندە یار هیچ مەقامێكی دیاری پێنەدراوە، بەڵام لە ڕێگەی وەڵامەكەیەوە تێدەگەین یار بەوە ڕازی نییە و تەنانەت "سەر" كە لێرەدا وەك جۆرێك لە دانایی پیشاندراوە، یار دەی چوێنێت بە توری پوت و زۆر بێ نرخی دەكات، "سەر" وەك جۆرێك لە كەماڵ و دانایی یان وەك شتێكی بەنرخ لە بەرامبەر یاردا دانراوە. لە بەرامبەر عیشقدا مەحوی تەواو ئەوە جێبەجێدەكات كە عیشق بە عەقڵ پەی پێنابرێت، بەڵكو بە چێژ بەدەست دێت، عیشق بابەتێكە ناتوانرێت بەعەقڵ پێی بگەین دەبێت بە ئەزموون و چێژ پێی بگەین²¹، مەحوی دێت چاوگەی عەقڵ دەخاتە خزمەتی یار، دەیەوێت ئەو عیشقەی بەیان بكات نایەوێ‌ عەقڵ ببێتە ڕێگری، بەو واتایەی بەخشینی سەر گەر لە چوارچێوەی لۆژیكی و عەقڵییەوە لێی بڕوانرێت شتێكی نا ئاساییە یاخود قبوڵ نەكراوێكی عەقڵییە، لێرەدا عیشق بڕیاردەرە نەك عەقڵ و لۆژیك، گەر عیشق نەبێت كێ‌ ئامادەیە سەری خۆی بخاتە ژێر پێی كەسێكی تر؟ بەڵام سیفەتی عیشق فیدابوونە لەم فیدابونەدا عاشق ئامادەیی هەموو شتێكی هەیە.
لە هەمانكاتدا دەبینین لە بەرامبەردا بە جۆرێك باس لە پێی یار دەكات بەرامبەری دەكاتەوە لەگەڵ سەری خۆیدا لە سەریشیدا ئەوەی شایەنیبێت چاوە بەرامبەرگرتنی (پێی ئەو و چاوی من)، وەك دیارە چاو ئەو پەڕی هێمای ئەزیزییە، چونكە هەستی بینین خۆشەویسترین هەستە لای مرۆڤ زیاتر حەزی لێیەتی و لە ڕێگەی چاوەوە ڕاستەوخۆ شتەكان دەبینێت و جیاوازیان لە نێواندا دەكات²²، هەروەها چاو جوانییەكی تایبەتی هەیە و ئەندامێكی ئەفسوناوییە بەشێك لە سحری جوانی مرۆڤی تێدایە . مەحوی ئەم هەموو تایبەتمەندیەی بە شوێنێكی شیاو دەزانێت بۆ پێی یار، بۆ پیرۆزكردن و بێ‌ هاوتا دانانی پێی یار.

حائیل نەما لە بەینی بەری پێت و دیدەما
فەرموو كە پەردەكەی سەبەلم هەڵبڕیوە من ل351

چاو و پێ لە یەك ئاستدان یەكەمیان عاشق خاوەنیەتی دووەمیان مەعشوق، چاو سیفەتێكی ناسكی هەیە بچوكترین شت زیانی پێدەگەیەنێت، هەمیشە هەوڵی پاراستنی دەدرێت ئەوە تەنها مەعشوقە بۆی هەیە ببێتە خاوەنی چاو، سەرەڕای ئەوەی بۆی هەیە بیفەوتێنێت، مەحوی بە جۆرێك یار دەبینێ بە شایەنی شتێكی بەنرخی وەك خۆی دەزانێت بۆیە پێی دەڵێت شتێك نەماوە ڕێگربێ لە نێوان چاوم و پێت تەنانەت ئەوەی بەهۆی دەرد و ئازارەوە لە چاوما دروست بووە (سەبەل: جۆرە نەخۆشیەكە پەردەیەك دەخاتە سەرچاو ڕێگە لە بینین دەگرێت)²³ مەحوی دەیەوێ‌ بڵێت: بەرەنگاری نەخۆشیەكەشی كردووە تەنها بۆ ئەوەی نەبێتە ڕێگر لە پێی تۆ!

ڕۆشن كە چاوی مونتەظیرانت بە گەردی ڕێت
تۆ دێ یو، نوری دیدەی من دێ‌ بە پێتەوە ل286

وردكردنەوە و گەیاندنە جەوهەری وێنەكان یەكێكە لە تایبەتمەندییەكانی شیعری مەحوی، وەك ئەوەی دڵنیابێت لە بەهای پێی یار چۆتە سەر شتێكی تر لە ڕاستیدا هیچ بەهایەكی نییە، بەڵام ئەو بەهای باڵای پێدەبەخشێت، گەردی ڕێ‌ شتێكە لە هیچ، بەڵام چاو ڕۆشن دەكاتەوە! هەروەها شتێكی تر دەخاتە سەر بەهای پێی یار ئەویش بەخشینی ڕۆشنایی چاوە! چیبێت ئەم پێیە وەها توانایەكی هەیە؟! باسكردن لە پێی یار وەك نمونەیەكە بۆ پیشاندانی وێنەیەكی پڕكەماڵ تر و جیاكردنەوەی پێ‌ وەك بەشێك لە گشت پیشان دراوە لە كۆی وێنەكاندا ئەوەی دەیڵێت: بریتییە لە وێنەیەكی پڕ كەماڵی یار (پێ‌) بەشێكیەتی و ئەم چیێتیەی هەیە، بەخشینی ئەم تایبەتمەندیانە دەرخەری چیێتی یارە.

خەریكی حیفظی (حزب البحر)ە یار ئەڵبەت بە فكرێكە
خودا حیفظی بكا، باقڵ قەدەم دێنێتە سەر چاوم ل222

مەحوی بۆ پیشاندانی باڵایی یار تەنها بەوەندە ناوەستێت زۆر وێنەی تر دروست دەكات، لە پێناو بەرزكردنەوەی پلەی یار و پیشاندانی بچوكی خۆی لە ئاستی یار (بچوكیەك تەواو دەلیلی توانەوەی مەحویە لە یاردا ئەمەش پلەیەكی باڵایە لە عیشقدا)، كەواتە بە جۆرێك باسكردنی ئەم باڵاییە دەچێتەوە سەر ئەو مەقامەی مەحوی لە عیشقدا پێی گەیشتووە ئەو شوێنەی عاشق هیچی بۆ گرنگ نییە جگە لە مەعشوق، بەم پێیە بێت هەر پلەیەكی بەرزی یار دەركەوتنی پلەی مەحوییە لە عیشقدا.
دروستكردنی ئەم وێنانە لە نێوان (پێی یار و چاوی خۆی) پەیبردنی مەحوی دەردەخات لە بینینی چیێتی یار و، لە لایەكی ترەوە ئەو ڕوانینە باڵایەی بۆ یار هەیەتی، جەختلەوە دەكاتەوە "چاو" شیاوترین شوێنە بۆ پێی یار، چونكە مەحوی خۆی ئەوە ڕادەگەیەنێت شوێنی یار(لەگشتدا) لای ئەو چاوی نییە:

چاوە، جێی ئەو شۆخە بێ، وتم و وتی:
ئەم مەلا شێخە قسەی بێ جا ئەكا ل23

ئەم دیالۆگەی نێوان یار و مەحوی بۆمان ڕوندەكاتەوە شوێنی یار چاونییە، بۆیە زیاتر جەخت لەوە دەكاتەوە چاوی ئەو تەنها شوێنی پێی یارە و، لێرەدا دەمانباتەوە بۆ ئەو باڵایی و بەهایەی یار هەیەتی و، وا دەینرخێنێت چاوی خۆی لە ئاستیا بە نەشیاو دەزانێت، بۆیە كاتێ‌ یار ئەم قسە ئەبیستێ‌، بە شایەنی خۆی نازانێت و توانج دەدات لە ژیری و كەماڵی ئەو بەتوانجەوە بە (ئەم مەلا شێخە) بانگی دەكات وەك ئەوەی بڵیت تۆ بەم هەموو ژیریەوە چۆن وادەڵێیت؟ كەوایە ئەو شوێنەی بۆ یار شیاوە كوێیە؟ باشترە مەحوی خۆی وەڵاممان باتەوە:

توركی چاوی مەستی، (مەحوی)! موژدە بێ
وا كەبابی جەرگ ودڵ داوا دەكا ل25

ئەم دێڕە لەوە زیاترمان بۆ ڕوون دەكاتەوە كە مەبەستمانە، هیچ شوێنێك بۆ یار شیاونییە، ئەم هێزە باڵایە ناتوانریت لە هیچ شوێنێكدا هەڵبگیرێت تەنها بوونی نەبێت! بۆیە هەموو بوونی خۆی دەبەخشێتە یار، چونكە شوێنێكی نییە شیاوی ئەو بێت. بەڵام گەر سەرنج بەین بەخشینەكە تەنها بۆ چاوی یارە، لێرەدا بەجۆرێكی تر باڵایی دەبەخشێتە یار بەهایەك دەداتە چاوی یار بەرامبەرە بە گیانی ئەو، بەڵام چاوی مەحوی شوێنێكە تەنها شیاوی پێی یارە، هەموو ئەمانە وێنەی یارە لە دیدی مەحویدا، كە لە بەرامبەر یاردا دەچێتە ئەو پەڕی فەنابوون، هەموو بوونی خۆی دادەنێت لە پێناو دروستكردنی جوانترین وێنە بۆ بچوكترین شت لە یاردا. پێویستە ئاماژە بۆ ئەوەش بكەین ئەم بەستنەوەیەی مەحوی لە نێوان چاوی خۆی و پێی یاردا دەیكات، گوزارشتی شاراوەیە لەو پەیوەندییەی لەنێوان عاشق و مەعشوقدا هەیە، لەوەدا كە مەعشوق لە هەركوێبێت عاشقیش لایەتی بە هەڵاوێردكردنی پەیوەندییە ڕۆحیەكان، مەحوی چاوی خۆی دەكاتە هێمایەك بۆ وابەستەیی بە یارەوە، لە ڕێگەی چاویەوە دەبێتە پاسەوان و ئاگادار لە هەموو شتێكی یار، چونكە لە بنەڕەتدا چاو هێمایە بۆ بینین و زانینی هەموو شتێك²⁴ ئاگاداربونی عاشق نەك تەنها بەڕۆح بەڵكو ڕاستەخۆ بەكارهێنراوە.
لە نێوان مەحوی و یار دا كۆمەڵێك وێنە دروست دەبێت لە ڕاستیدا جیاوازییەكی زۆر گەورە لە نێوان ئەو دوانەدا دەردەخات:

وتم: عیشق ئاگری گرتە وجودم
وتی: هەر بابەتی سووتانە خاشاك ل187

لێرەدا بوونی دەكاتە (خاشاك) خۆخستنە ئەم ئاستە لە بەرامبەر عیشقی یاردا بۆ ئەوانەی لە عیشقی حەقیقیدان، ڕێگەیەكە بۆ فەنابوون و بەرزبونەوەی پلەیان لە عیشقدا. چاوی مەحوی بە چەشنێك دەڕوانێتە یار وەك كەسێكی تایبەت و خاوەن پلەیەكی پێبەخشراوی خودایی دەیبینێت:

وتم: گەر حاڵی مەحوی تێ‌ بگەی ڕەم بەم حەدە ناكەی
وتی: ئەو تێ‌ نەگەیوە، من پەریم و ئەو بەنی ئادەم ل228

ئەو جیاوازییەی لە نێوان پەری و مرۆڤدا هەیە شتێكە لە سەرو توانای مرۆڤەوەیە و خودا بڕیاری لەسەر داوە، ئەم پێ چواندنە هێنانەوەی بەڵگەیە بۆ ئەزەلی بوونی باڵایی یار و، بەخشینی سیفەتی ئاسمانی بەیار و جیاكردنەوەی لە دیاردە زەمینیەكان تا بەشێوەیەكی خۆنەویست ئەو سیفەتە بداتە یار، كە بونەوەرێكی ئاسمانییە و لەسەر و ئەوەوەیە و تا ڕوو نەكاتە ئاسمان دەركەوتنی یار مەحاڵە.

وتی مەحوی من و تۆ ئافتاب و سایە تیمثالین
جەنابی من كە دەركەوتم دەبێ‌ تەشریفی تۆ بڕوا ل36

بە هەمان شێوە سروشتی هەتاو و سێبەر شتێكە لە سەرو توانای مرۆڤ، جگەلەوەی شوێنی هەریەك لەمانە جیاوازییەكی زۆر لە نێوانیاندایە، شوێنی هەتاو ئاسمانە و سێبەریش زەوی، هەروەها هەمیشە هەتاو لە سەر و سێبەرەوەیە و هۆی دروست بوونیەتی.

دەبێ‌ ڕەم كەم لە شار و ببمە وەحشی
نیە حیلەی ترم بۆ ڕامی جەیران ل240

مەحوی مەبەستیەتی سیفەتێكی سەروو مرۆیی ببەخشێتە یار بۆیە پێی وایە شوێنی ئەو كە ناو مرۆڤە دەبێت جێی بێڵێت و شوێنێكی تر بدۆزێتەوە تا تەواوی خۆی بۆ یار تەرخانبكات و زیاتر لێی نزیكببێتەوە.

قبوڵم كەی ئەگەر، لوطفێكی زۆرە
بەكەمتر هیندوێكی خاڵی هیندوت ل81

پیشاندانی یار لە وێنە باڵاكاندا وا لە مەحوی دەكات خۆی بچوك بكاتەوە تا ئاستی كەمتر لە (خاڵێكی ڕووی یار) ئەمەش بە كەرەمێكی زۆری یار دەزانێت پێیوایە لوتفێكی زۆری لەگەڵ كراوە ئەگەر یار وەك بچوكترین شت لە جەستەیدا ئەو قبوڵ بكات.
لە بەرامبەر ئەمانەدا مەحوی پێگەی خۆی وون ناكات لە عیشقی بۆ یار، وێنەیەك پیشاندەدات ئاوێنەی عیشقەكەی بێت و ئازارەكانی دەربخات، بەڵام چ ئازارێك؟ باڵابینی یار وایكردووە تەنانەت ئازارەكانیشی ببنە جەوهەر یان بەخشینی باڵاییەك بۆ مەحوی:

ئەسیری زوڵفە دڵ، ئەی بازی غەمزە، غیرەتێ‌، حەیفە
ذەلیل ئەم عەندەلیبە كەوتوە بەردەستی قەل، چارێ‌!  ل299

ئەو شوێن و مەقامانەی لەم دێڕەدا دەر دەكەون جگەلە جیاوازیەكانیان، وێنەی سەرنج ڕاكێشی پێ دروست كراوە و، بابەتیانە دەرخەری دوو باری جیاوازە، گرفتاری بە زولفی یار ئەمە تەنها ئاماژە نییە بۆ جوانی و درێژی ئەو زولفەی باسكراوە، هێندەی باسكردنە لەو باڵاییەی یار هەیەتی وەك ئەوەی هێزێكی مەزنە و بەتەواوی ئەوی داگیر كردووە، ئەوەی مەحوی دەیەوێت بیلێت شەكواكردنە لەدەست یار لای هیچ كەس نا لای خودی یار، بەجۆرێك تێمان دەگەیەنێت كەسێك نییە باشتر و بەرزتر لە یار شەكوای خۆمی لە لابكەم، ئەمە ئەوپەڕی جوانی بینی مەحوییە بۆیار، لە هەمان كاتدا بەخشینی ئەوپەری بەهاو بەرزییە بۆی، شاردنەوەی فرە واتایی (لە پەسن بۆ بابەت لە بابەت بۆ پەسن) لە شیعرەكاندا بە ڕوونی دەبینرێت، ئەمەش زۆرباش خراوەتە خزمەتی یار دەبینین پەسنی چاوی یار (بەڵام پەسنی شێوەو جوانی ڕەنگ نا بابەتیانە) ئەمەش پەیوەندی بەو جەوهەرگەراییەوە هەیە مەحوی لە یاردا دەریدەخات، غەمزەی یار دەچوێنێت بە "باز" كە باڵدارێكی بەهێز و نەسرەوە، مەحوی غەمزەی یار دەچوێنێت بەم هێزە²⁵ و، هەروەها وەك نیشانەی ڕزگار كردن لە شیعری كلاسیكدا ناوبراوە، چوانددنی غەمزەی یار بەم باڵندەیە لێرەدا هەردوو واتاكەی هەڵگرتووە، بۆ ڕزگاربوون لە بەڵای (زولفی یار) پەنا دەباتە بەر چاوی، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەو پەیوەندیەی عاشقان لەگەڵ چاو هەیانە. لە نیوە دێڕی دووەم بەتەواوی شوێن و مەقامی خۆی دیاریدەكات، خواستنی (عەندەلیب) و چواندنی بە خۆی و بەستنەوەی واتای دێرەكە بە وشەی (حەیفە) لە دێڕی یەكەمدا قورسایی ئەو دیاریدەكات، عەندەلیب وەك باڵندەیەكی ناوازە و هێمای عیشق و خۆشخوانی، دەرخەری ئەو دیدەیە مەحوی بۆ خۆی و بۆ عیشقی یار هەیەتی، هیچ كات ئازار و جەوری یار نابێتە شتێك بۆ شكست یاخود ئەو باڵاییەی یار هەیەتی لە ئەویشدا ڕەنگدەداتەوە، دەبێتە نورێكی جەلابەخش بوونی پێ ڕوناك دەكاتەوە، لە عیشقەدا مەحوی گەیشتۆتە ئەوەی خۆی لە پلەیەكی باڵادا دەبینێت و بە یار دەلێت: شتێكی ناوازەی لەبەردەست دایە كەمتر نییە لەوەی ئەو هەیەتی، حەیفە جێی بێلێت بۆ كەسانێك بەهای نەزانن، وەك ئەوەی مەحوی بەیار بلێت ئەوەی لە مندا دروست بووە لە تۆوە سەر چاوەی گرتووە وەك بەشێك لە خۆت سەیری بكە.
بەگشتی باڵابینی یار بریتییە لە دید و ڕوانینی مەحوی بۆ یار، بەخشینی هەموو ئەو سیفەتانە گوزارشتە لە عیشقی ئەو، دەتوانین بڵێین ئەم باڵابینییە لەوەدا تەواو دەبێت كە یار دەبێتە هەموو دونیا:

لەسەر تۆم دوشمنە دنیا، قەضییەم (مانع الجمع)ە
كە تەركی تۆ نەكەم، تەركی هەموو دنیا نەكەم، چیبكەم ل232

بەرامبەر گرتنی یار بە هەموو دونیا ئەوپەڕی كەماڵە لەكاتێكدا مەحوی دەكەوێتە نێوان هەڵبژاردنێكەوەن یان یار یان دونیا، جگەلەوەی هەموو دونیا وەك دوژمن دەبینێت و خۆی بێبەری دەكات لە هەموو دونیا تەنها لەپێناو یاردا.
بەراوردكردنی بەها بەڵاكان لەبەرامبەر هەرشتێكی ئاسایی یار و بەرامبەر گرتنی پێ و گەردی پێی یار بەرامبەر بە (چاو و سەر)ی خۆی پێدانی وێنەیەكی باڵایە بەیار تا دەیگەێنێتە ئەو ئاستەی هەموو دونیا لەبەرامبەر یار دادەنێت، ئەمەش ئەو باڵاییە دیسان وادەكات سیفەتی خودای و ئاسمانی ببەخشێتە یار.
 
 
پەسنی ستاتیكی مەحوی بۆ یار
زۆرینەی وێنەكان لە شیعری كلاسیكدا لەسەر پەسن بونیاد نراون و، بۆتە ڕەگەزێكی سەرەكی لەم شێوازە شیعرەدا، زۆرجار بەكارهێنانی ئەمەش بۆ دەرخستی جوانییەكانی یارە و لەڕێگەی پەسنەوە بەشێك لە بینینەكانی هەر شاعیرێك بۆ یار دەردەكەوێت، لە ڕاستیدا ئەم بنەمایە لای مەحوی جیاوازی و تایبەتمەندیەكی هەیە ڕاستەوخۆ بەستراوەتەوە بە چیێتی یارەوە، مەحوی لەڕێگەی پەسنەوە تەنها جوانیمان پیشان نادات، بەڵكو دەرخەری جەوهەری ئەو جوانییەیە وادەكات چێژ لەو جوانییە وەربگرین ئەمە پەیوەندی بە جوانی بینی مەحوییەوە هەیە، چونكە بنەمای جوانی هەستكردنە بەچێژ بەتایبەت لەكاتی تێڕامانی شتێكی جواندا²⁶. بۆ ئەمە تایبەتمەندیەكی زمانی بەكار هێنراوە و لە پەسنی مەحویدا زمان وەك بنەمایەكی سەرەكی دەردەكەوێت، بونیادی پەسنەكان لەسەر بنەمایەكی زمانییە هەر وشەیەك یاخود گوزارەیەك كێش و ئاواز و حیكمەت هەڵدەگرێت، وشەكان كایەیەكی یەكگرتویان لێ دروستكراوە و ئەمە لە وێنەكاندا دەبینین كە هونەرێكی پوخت دروست دەكەن لە شیعرەكاندا و، ئەو بابەتەی دەخرێتە ڕوو بۆ خوێنەر شتێكی نوێیەxxvii جگە لەوەی تایبەتمەندی شاعیر دەر دەخات، كاتێك دەكەوێتە پەسندان باس لە ڕوكار ناكات، بەگشتی دەیەوێ دەرخەری جوانیەكی حەقیقیبێ و لەوەوە پەسنە ڕوكاریەكان دروستبكات:

ماهی من ڕۆژێ‌ لە ڕوو لادا نیقاب
شەو مەگەر هەڵبێ‌ لە شەرمان ئافتاب ل45

مەحوی لە هەوڵی دەرخستنی جوانیەكی پوختدایە و هێندەی كار بۆ جوانی دەكات هێندە خۆی نادات لە پەسنكردن و پێچواندن بۆ دەركەوتنی جوانی یار، بەڵكو وەها وێنەكان دادەنێت زۆر دڵنیایە لەو جوانییەی یار هەیەتی و ئەو هێندەی پێدەكرێت كارێك بكات بۆ دەرخستنی ئەو جوانییە، وەك لەم دێڕەدا دەبینین مەحوی باس لەوە ناكات یار وەك مانگ جوانە ئەو دەچێتە سەر و ئەم پەسنەوە و دڵنیایە لە بوونی ئەو جوانییە لەیاردا، پێیوایە دەركەوتنی ڕوخساری یار جیاوازیەك ناهێلێتەوە لە نێوان شەو و ڕۆژدا و ئەگەر ئەو دەر كەوێت تەنانەت یاسا سروشتیەكانیش پێچەوانە دەبنەوە و بۆ ئەوەی ڕۆژ بەهای خۆی لەدەست نەدات دەبێت بەشەو هەڵبێت.

ئافتابی گرتەوە، وەك كاسە، چەرخ
سواڵی لەو ڕوخسارە بو ذەڕڕی ضیا ل39

ئەوەی لەم پەسنەدا هەیە جگەلە بەخشینی هێزێكی سەرو مرۆیی هیچی ترنییە! یاخود جوانییەكە بەدەر لە مرۆڤ، لە ڕاستیدا ئەم پەسنە لە ڕێگەی زمانەوە دروست كراوە، هیچ پێچواندنێكی ڕاستەوخۆ نابینرێت لە كاتێكدا وشەكانی (ئافتاب و ڕوخسار) هاوتان و لە بەرامبەر یەك دانراون دەبوو لێرەدا باس لە ڕوخساری وەك ڕۆژی یار ببینرایە! بەڵام مەحوی بەمە ڕازی نییە، ڕۆژ بە تەواوی جوانی و نورفشانییەوە دەخاتە سەر چۆك و سواڵی پێدەكات لە یار، مەحوی باسی ئەو ڕۆشناییە دەكات لە یاردا هەیە تەنانەت ڕۆژیش ناچارە داوای بكات و بۆی بپاڕێتەوە، ئەو وێنەیەیی لێرەدا دروستكراوە بنەماكەی ڕۆشناییە، بەڵام بۆچی ڕۆژ داوای ڕۆشنایی دەكات ئەگەر تەنها دەرخستنی بەهای یار و، خستنە سەرو هەموو شتێكەوە نەبێت، مەحوی دەچێتە سەر باسێك قوڵترە لە تەنها پەسنێك و ئەوەی ئەو پەسنی دەكات شتێكی ئاسایی نییە، ئەو باس لە هێزێك دەكات گەورەترین هێزی بوون چۆك دادەدات لە بەرامبەریدا بۆیە دەكرێت بڵێین: ئەوەی مەحوی باسی دەكات یارێكی نمونەییە و بەدەرە لە سیفەتە زەمینیەكان و سەر بە دونیای ئاسمانە.

هەتا تۆ چوویە گوڵشەن، گوڵ بە بێنی میسكی زوڵفت كەوت
كەوا ئەو ڕەنگە خۆشەی سیس و هەم بێنی بوە ضایع ل165

شاردنەوەی پەسنی یار لە بابەتێكی كاریگەردا یەكێكە لە تایبەتمەندیەكانی پەسنی مەحوی، هەمیشە باسێك لە پاڵا پەسنێكدایە، بابەتێك دروست دەكات لە پێناوی پەسنێكدا و كەمتر پێچواندن دەكات بۆ جوانی یار، وەك دوپاتكردنەوەی خاوەندارێتی یار لە ئەزەلەوە بۆ ئەو جوانیانە و بە پێویستی نازانێت پێچواندن بكات، هێندەی بەراورد دەكات لە نێوان یار و بابەتی پێچوێنراو، هەمیشە پلەی باڵا بەر جوانی یار دەكەوێت و لە ئاست ئەودا هەموو جوانییەك نزمە.

نیسبەت بدرێ‌ حور و پەری گەر بە لە تۆ چون
باڵیدە دەبن تا دەگەنە ئەوجی لە خۆ چوون ل244

دەبینین لای مەحوی ئەوانەی ئەو پەڕی نمونەی جوانیین و جوانییەكی ئەزەلییان هەیە لە ئاستی یاردا نین و، یار جوانییەكە لە سەر و (پەری و حوری)یەوەیە و بە چەشنێكە هێشتا ئەوان چاوەڕێی ئەوەن پێیان بوترێ‌ لەو دەچن! لێرەدا دەتوانین بڵێین ئەمەش بەشێكە لەو باڵایی بەخشینەی مەحوی وەك بەشێك لە چیێتی یار دەریدەخات و پەسنەكان باڵاییەكی زۆریان پێوە دیارە و ئەمە وایكردوە هەمیشە یار لە پێ چوێنراوەكان باڵاتربێ‌.

كەی بە لەعل و گەوهەر ئەو لێو و ددانی دا نیشان؟
ئەو ڕەهندەی شاخە، ئەم خۆشارەوەی ژووری صەدەف ل175

هەمیشە پەسن كراو دەخاتە سەرو پێچوێنراوەوە، واتە یار بەنرخترە لە هەر شتێك كە پێی دەچوێنرێت و هیچ شتێك بەهای ئەوەی نییە بچێتە سەرو یارەوە، ئەوەش بۆ وەسفی یار بەكار دەهێنرێت لەبەر ئەوەیە لە یار دەچێت نەك یار وەك ئەوان وابێت! نرخاندنی لێو و ددانی یار بە جۆرێكە لەعل و گەوهەر لەگەڵ ئەوپەڕی بەنرخیان لە ئاستیدا خۆیان ناگرن، ئەم بەراوردكردنە لە پێناو پەسندانی ئەودایە و لەگەڵیدا پێماندەڵیت یار لەوانە جوانترە و باڵاترە.
لەم دێڕەدا زیاتر ئەو باسە قوڵ دەكاتەوە تەنانەت سروشتی ئەوانە دەخاتە سەر حەسرەتێك كە لە تاو یار ئەوان جوانییان بەخۆیان داوە واتا لای مەحوی ئەو جوانییەی لە سروشتدا هەیە لاسایكردنەوەی جوانی یارە:

لە باغی سێو و بەی دا باسی ڕوخسار و چەنەی كەی بوو
خەجەڵ ما سێو و، بەی ترسا، كەوا ئەو سوورە، ئەم زەردە ل272

هەر وێنەیەك بۆ پەسنی یار دروستكرابێت شتێك لە باڵایی یار نیشان دەدات، مەحوی بەجۆرێك میتافۆر بەكار دەهێنێت تەواو لە خزمەتی چیێتی یاردایە، دەربڕینی مەحوی لە میتافۆردا بەجۆرێكە لێكچونی بابەتی دروست دەكات نەك تەنها پەسن، ئەمە ڕەگەزی سەرەكییە لەڕونی وێنەكاندا، چونكە میتافۆر گرنگی زۆری هەیە لە شعردا و واتایەكی تر دەبەخشێت بەدەر لە واتای خۆی، ئەمەش هێمایە بۆ ئاستی بیركردنەوەی شاعیر لە مەڕ بابەتەكان، یان زۆرجار بۆ شاردنەوەی بابەتی سەرەكی بەكاردێت²⁸، وەك ئەوەی لەم دێڕەدا شتێك بەشاراوەیی یان ناڕاستەوخۆ خراوەتە ڕوو، ڕاستەوخۆ سێو و بەی وەك میتافۆر بۆ ڕوخساری یار ناهێنێتەوە و وای دەردەخات ڕوخساری یار جوانترە لە ئەوان، نەك هەر جوانتر بگرە جوانی یار بۆتە مەترسیەك بۆ ڕەنگی جوانی سێو و بەی.

لالە داغە، غونچە دەردە، پێ‌ لە خاكا ماوە سەرو
تا موشەڕڕەف بوو چەمەن بەو ڕوومەت و لێو و قەدە ل273

دروستكردنی بابەت و زەق كردنەوەی ئەوەی بەهۆی جوانی یارەوە ڕوو دەدات یەكێكە لە تایبەتمەندیەكانی پەسنی مەحوی، لەڕێگەی پەسنەوە ئەو بابەتەی ڕوو دەدات زیاتر باس دەكات و لەسەری دەوەستێت، لێرەدا بەتەواوی ئەو جوانییەی لە سروشتدا هەیە دەیبەستێتەوە بە بوونی یارەوە لە بەرامبەر ئەو بوونەدا سروشت چاوەڕیی بەخشینی جوانییە. وەك چۆن بڵێی ئەو جوانییەی یار هەیەتی هەمیشە شتێك لەدوای خۆی جێدێلێت و ئەوەی بە هۆی جوانی ئەوەوە ڕوودەدات كەسانێكی زۆر دەخاتە گێژەنەوە بەكورتی ئافات دروست دەكات:

ساعیدی دەركەوت و عالەم بوو بە مووسایی هەموو
موعجیزەی لێوی كە دەرخا، جوملە دەبنە عیسەویی ل318

یار لێرەدا بۆتە بابەت، پەسنێكی شاراوە یان ناڕاستەوخۆ هەیە، بەڵام لە بینینێكی جیاوازەوە مەحوی نایەوێ‌ بڵێ دەست و لێوی یار چۆنە؟ بەڵام باس لەوە دەكات كە لێو دەستی یار دروستی كردووە! سەرنج دەدەین لەم پێچواندنە دوو ڕەهەندییەی (دەست و لێو) بە موعجیزە، لە لایەكەوە دەبرێتەوە سەر دەستی موسا كە سپی بووە و درەو شاوەتەوە و لێوی عیسا كە مردوی بانگكردووە زیندو بۆ تەوە²⁹، لە لایەكی ترەوە پەسنێكی باڵایە بەوەی موعجیزە شتێكی دەگمەنە و، لە هیچی تر ناچێت یەكجار دەبێت و لە شوێن و جێگەیەكی تردا دروست نابێتەوە، مەحوی مەبەستیەتی هەمان سیفەتی موعجیزە ئاسا ببەخشێتە یار و، ئەمەش دەكاتە بەشێك لە پیرۆزی بۆ یار و، سیفەتی كەسانی خاوەن پلەی پێدەبەخشێت، وەك كەسێكی باڵا و خاوەن پیرۆزی و كاریگەر، بەهەمان شێوەی موعجیزەكان.

وا مشەوەش بوو كە میحرابی برۆتی دی ئیمام
ئیذنی خەڵقی دا كە دنیا ئاخرە، بۆ دێنە نوێژ ل143

لەبری ئەوەی مەحوی بێت باس لە لێكچونی نێوان برۆی یار ومیحراب بكات، ڕاستەوخۆ دەچێتە سەر ئەو بابەتەی برۆی یار دروستی كردوە، بابەتەكەی وا ئاوێتە كردووە لە نیوە دێڕی یەكەمدا بە هیچ ناگەین ئەگەرچی باس لە برۆ دەكات، تا ئەو ئافەتە باس نەكات كە بەهۆی جوانی برۆی یارەوە ڕویداوە فتوای كۆتایی دونیای بەدوادا دراوە. دروستكردنی ئەم جۆرە لە بابەتی لە پەسنی یاردا لەو ئامادەییە مەعنەویەوە دروست دەبێت لای مەحوی هەیە، ئامادەیی مەعنەوی واتا ئەوەی لەزەیندا هەیە، وێنەی ئامادەیی شتێكە لە زەیندا و ڕاستەوخۆ پەی پێدەبرێت، یان بەشێوەیەكی تیۆرییە ئەمە هەستكردنە بە ئامادەیی و، كاتێك دروست دەبێت ئەوشتە نادیار(غائیب)بێت³⁰، نائامادەی و نادیاری یار بابەتێكی هەستپێكراوە لە شیعری مەحویدا و بەشی زۆری شیعرەكان بۆ ئەو نا ئامادەییە تەرخان كراون.

قسەی زوڵفی ئەوەندە طولی كێشا طاقەتی چوو خۆی
وتی شەو نیوە بوو، نەبڕایەوە، كێ‌ باسی ماری كرد ل109

لە ڕاستیدا ئەمە یەكێكە لەو پەسنانەی لە ئاست جوانیەكەیدا پێویستە ڕابوەستین! وێنەكان بەشێوەیەك دروست كراون لە ژێر سێبەری زماندا شاردراونەتەوە (قسەی زولفی، گولی كێشا، شەو نێوەبو و نەبڕایەوە) دەكرا شاعیر پەسنی لەم وشانە دروست بكردایە، بەڵام بۆ وەها بابەتی ئەم پەسنە دروست كراوە؟ قسەی زوڵف: بەرامبەرە بە هەموو ئەو پەسنانەی شایەنی زوڵفی یارە، گولی كێشا: پەسندان بۆ درێژی زوڵفی یار، شەو نیوە بوو: پیشاندانی تاریكترین كاتی شەو بۆ پەسنی ڕەشی زوڵفی، نەبڕایەوە: بەرامبەر ئەوەی یار دروستی دەكات. دەتوانین بڵێین: كۆمەڵێك وێنە پیشاندراوە لە چەند وشەیەكدا جگەلەوەی لە چوارچێوەیەكی بابەتیدا زوڵفی یار كارێكی كردووە هیچی نەهێشتۆتەوە جگەلە باسكردنی خۆی. لەم دێڕەدا ڕواڵەت و جەوهەری یار پێكهێنەری چیێتیە، هەرچەندە چیێتی زیاتر لە جەوهەر دروست دەبێت، بەڵام بەكار هێنانی ڕواڵەت و جەوهەر لێرەدا بۆ دەرخستنی ئەو تەواوكاریەیە ڕواڵەت و جەوهەر بۆیەك هەیانە (بەتایبەت لە مرۆڤدا) واتا ئەوەی لە ڕواڵەتدا دەردەكەوێت گوزارشتە لە ناوەوەی یان دەرخەری جەوهەرە³¹، ئەم سیفەتەش لێرەدا دراوە بە یار لە بنەڕەتدا ئەوە چیێتی یارە وایكردووە باسكردنی هێندە درێژە بكێشێت بێ كۆتایی بێت، بەڵام مەحوی لێرەدا تەنها ئاماژەی بە ڕواڵەت و دەرەوەی یار كردووە و ڕەنگدانەوەی جەوهەری یار لە ڕواڵەتدا ئاماژەیە بۆ پیشاندانی مرۆڤی باڵا، چونكە بەدیهێنانی ئەو یەكایەتییە شتێكە پەیوەندی بەكەماڵەوە هەیەو لە مرۆڤی ئاسایدا نابینرێت.

لە شێوەت پەشێوانی فورس و عەرەب
لە لەهجەت خورۆشانی رۆم و عەجەم ل237

لێرەدا مەحوی لێزانانە بە وێنەیەكی ورد بابەتێكی گەورەی وروژاندوە، بەجۆرێك كورت بڕییەكی كردووە نەهاتووە باس لە شێوەی جوانی یار بكات، بەڵكو بابەتەكە پیشاندەدات كە پەشێوانی دوو میللەتە لە ڕاستیدا بە دوو هێزی مەزنی سەردەمی خۆیان دادەنرێن، هەروەها باس لە شیرینی زمانی یار ناكات وێنەیەكی تر پیشاندەدات، ئەو توانا كاریگەرە دەخاتە ڕوو كە زمانی یار هەیەتی و لەسەری ئاشوب و پێكدادان ڕودەدات، ئەم بابەتییە لە پەسندا دیدێكی ستاتیكیە بەرامبەر بەیار لە چاوی مەحویدا.
مەحوی ئیش بۆ پەسنێكی ئایدیالی دەكات و، بەدەرە لە پەسنی مادیی و بە شێوەیەكی ئایدیالی پەسنی یار دەدات ئەمە جگەلەوەی نمونەیی یار پیشاندەدات دەبێتە دەرخەری چیێتی یار، زۆر لەسەر هێنانی میتافۆر و پێچواندن و زێدەڕەوی ناوەستێت، زیاتر پشت بە بابەتی بوونی جوانی دەبەستێت لە یاردا.

با وجودی لێوی شەكەرباری تۆ
بێ‌ وجودە نەشئەبەخشینی شەراب ل44

ئەوەی دەگەڕێتەوە بۆ یار تەنها لێوی شەكەر (بارە) لە وەسفی شیرینی لێوی یار و لەوە زیاتر لەسەر لێوی یار نەوتراوە، بەڵام پەسنێكی ئایدیالی بە شێوەیەكی بابەتیانە كراوە، مەحوی ئەم پەسنەی لە جەوهەری یارەوە دروستكردووە، جەوهەرێك كە هیچ شتێك لەو بنەڕەتی تر نییە و هەڵگری سیفەتەكانیەتی و پێی دەناسرێتەوە، بە ئاشكرا تێیدا دەردەكەوێت لە شێوەی فۆرمێكی دیاركراودا³²، بەخشینی سیفەتی مەستی بە لێوی یار و خستنە سەرو مەستی شەرابەوە دۆزینەوەی ئەوەیە لە یاردا كە هیچ شتێكی تر لەو بنەڕەتی تر نییە ئەم سیفەتە جەوهەرییە وسەر بە دونیای ئایدیالیە.

بریقەی بەرقی جیلوەی تۆ لە چاوی
نەدابێ‌، بۆچیە ئایینە حەیران ل241

مەحوی نەهاتووە باس لەو پرشنگ و ڕوناكییە بكات لە ڕوخساری یاردایە، ئایدیالیانە ڕوخسارێك پەسن دەدات پڕە لە ڕوناكی، بەجۆرێك ڕوێكی بێگەردی وەك ئاوێنە لەبەرامبەریدا سەرسامە ئەمەی مەحوی باسی دەكات جگەلە مرۆڤی باڵا هیچی تر نییە!
وردبونەوەی مەحوی لە دۆزینەوەی وێنەی بچوك و نادیار لە پەسندا بەتەواوی ئەو چیێتیە دەردەخات كە یار هەیەتی، ئەمە وایكردوە بچوكترین و نادیارترین شتەكان بكەونە بەر چاوی و پەسنبدرێن:

بناگۆشی لە چینی زوڵفیا دەركەوتبوو، دەت وت
ئەمە بازی سپیی صوبحە، چوە بن باڵی زاغی شام ل217

وردی ئەو وێنەیەی ئەم دێڕە دروستی كردووە دەچێتەوە سەر ئەوەی مەحوی لە یاردا چی دەبینێ‌ و گواستنەوەی و چۆنیەتی ئەو بینینەی لەو وێنانەدا دروستی كردووە، لە سەر باسكردنی جوانی زوڵفی یارەوە وێنەیەكی تر دروستكراوە دەركەوتنی بناگوێ‌ و تێكەڵ كردنی سپی و ڕەش، لەڕێگەی دوو باڵندەوە (باز و زاغ) و (سوبح و شام) مەبەست لە كۆكردنەوەی ئەم دژانە بۆ پیشاندانی ئەو توانایەیە لە بوونی یاردا هەیە و، بونێكە دەتوانێت ڕەگەزی سپی و ڕەش لە خۆیدا كۆبكاتەوە، دەشێت ئەمە بەجۆرێك پیشاندانی ئەو ئازار و خۆشیەبێت عاشق لە مەعشوقدا دەیبینێ‌ لە ڕێگەی ڕەنگی ڕەش و سپی خراوەتە ڕوو، چونكە ئاشكرایە ڕەنگی سپی هەڵگری سیفەتی پاكی و ئارامی و خۆشییە، بەڵام ڕەنگی ڕەش گوزارشتە لە ئازار و غەم و ناخۆشیی گەیشتن بە قوڵترین ئازار لە خوددا³³، ئەو پێچواندنەی لێرەدا كراوە بۆ دەرخستنی ئەو دوو دیووەیە یار لە بەخشینی خۆشی و ناخۆشی بەو هەیەتی، هەروەها گوزارشتە لە چۆنیەتی ئازار و ئارامیەكانی لە بوونی یارەوە دەگات بە مەحوی. كۆی ئەم پەسنانە دەمانگەیەننە ئەو جوانیەی ڕواڵەت و جەوهەری یار تێیدا بەشدارە و بونیادێكی ستاتیكیان هەیە.
 
ئەنجام
یار لە دیدی مەحویدا هەبوێكی پڕكەماڵ و بە جەوهەرە و چیێتیەكی وەهای پێدراوە تەواو گوزارشتە لە بەها و نرخی یار لە دنیابینی ئەودا و، وێنەیەكی تەواو جیاوازە، ئەو تایبەتمەندیەی یار لە خەیاڵ و ئایدیای مەحویدا هەیەتی دەگمەنە و تەنها لە لای مەحوی دەبینرێت، بۆ خستنە ڕووی ئەمەش پوختی و بابەتی بەكارهێناوە، وێناكردنێكی هێند باڵای بۆ یار هەیە لە سیفەتە مرۆییەكان دای دەڕنێت و پلەی ئاسمانی پێ دەبەخشێت. لە ناوەڕۆكی باسەكانەوە تێدەگەین ئەو واتا ئایدیالییەی دەیبەخشێتە یار پەیوەستە بە ئاڕاستەی بینینی ئەو و قوڵبونەوە لە ڕواڵەت و جەوهەری یاردا. چاوی مەحوی بەچەشنێك دەڕوانێتە یار جوانییەكی جەوهەری تێدا دەبینێت و لە ڕێگەیەوە فەنابونی خۆی لە عیشقدا دەخاتەڕوو. چیێتی یار دەكاتە شوێنێك بۆ دۆزینەوەی خود و بوون و، پلەی عاشقی خۆی تێدا دەدۆزێتەوە و لە رێگەی باڵایی یارەوە بەیانیدەكات. ئەم بابەتە بە تەواوی بەدوای ئەو خاڵە جیاوازانەدا گەراوە كە مەحوی لە رێگەیەوە دیدی خۆی سەبارەت بە یار خستۆتەڕوو و، گەیشتۆتە ئەوەی یار لە دونیای مەحویدا پەیوەندی بە جەوهەر و ناوەڕۆكەوە هەیە لە شێوەیەكی بابەتیدا نمونەی و باڵایی پیشانداوە، تا بیگەیەنێتە یاری حەقیقی.
 
پەراوێزەكان
 
* نیگارا لە شیعری كلاسیكدا میتافۆر بۆ ناوهێنانی یار، زۆرجار بۆ بانگكردن و ناوبردن وەك هاوارێك لەسەر زار بەكار هێنراوە. لە بنەڕەتدا وشەكە بەواتای: دڵبەر، یار، خۆشەویست دێت و وەرگیراوە لە وشەی (نیگار) بەواتای تابلۆ ئەمە خواستراوە بۆ كینایە كردن لە جوانی، جوانیەكی نەخشێنراو هونەرمەندانەی بێ كەمو كورتی بەمەبەستی پیشاندانی یار وەك جوانیەكی جاوید.
1 - سەبور عەبدولكەریم: ڕەنگدانەوەی كەسێتی و دنیا بینی حەلاج لە شیعری كلاسیكی فارسی وكوردی بەتایبەت لای مەحوی و حافزی شیرازی، سلیمانی، 2009، ل282.
2 - دیوانی مەحوی: لێكدانەوە و لێكۆلینەوەی: ملاعبدالكریمی مدرس و محمدی مەلا كریم، چاپی سێیەم،بڵاوكراوەی كردستان، 2003، ل9. لە پاش ئەمە بۆ دێڕە شیعرەكان تەنها ژمارەی لاپەڕەكەی لە تەنیشت دادەنێین.
3 - توانا ئەمین: مەحوی.. عارفێك لە نێوان سەركێشی و كوفردا، گۆڤاری ئایندە، ژ82، ل43.
4 - الدكتور عبدمنعم الخفنی: المثالیە و المادیە و أزمە العصر،بیروت، ل47- 48.
5 - الدكتور شیخ محمد شیقر: فلسفە العرفان، ط،الاولی، دارالهادی، لبنان،2004، ل113.
6 - سەبور عەبدولكەریم: ه.س، ل260.
7 - عبدالرحمان بدوی: شلنخ، طبعە الثانیە، بیروت،1981، ل114.
8 - اندریە لالاند: موسوعە لالاند الفلسفیە: ت: خلیل أحمد خلیل، مجلد ثانی بیروت- باریس،2001، ل366.
9 - سلیمان اولوداغ: ابن عربی، ت: داوود وفایی، تهران نشر مركز،1384، ل130.
10 - جۆن ماكواری: فەلسەفەی بونگەرای، و: ئازاد بەرزنجی، چاپی دووەم، دەزگای سەردەم،2007، ل94- 95.
11 - اندریە لالاند: هـ.س، ل582-583.
12 - جان پول سارتر: تعالی الڵانا موجود، ت: حسن حنفی، التنویر،2008، ل67.
13 - الدكتور شیخ محمد شیقر: هـ.س، ل106- 107.
14 - جمیل صلیبا: موسوعە فلسفیە،ج1، ذوی القربی،1385، ل456.
15 - توانا ئەمین: ه.س، ل46.
16 - الدكتور عبدمنعم الخفنی: ه.س، ل17.
17 عبدالرحمان بدوی: ه.س، ل116.
18 - دكتر علی شیخ الاسلامی: خیال مثال و جمال در عرفان اسلامی، چاپ دوم، فرهنگستان هنر، ل25- 26.
19 - جمیل صلیبا: ه.س، ل405.
20 - سلمان اولوداغ: ه.س، ل131.
21 - الدكتور شیخ محمد شقیر: ه.س، ل112.
22 - ئەریستۆ: مێتافیزیك، و: محەمەد كەمال، دەزگای سەردەم، سلیمانی،2008، ل16.
23 - دیوانی مەحوی: ل350.
24 - فرهنگ نگارەای نمادها در هنر شرق وغرب، ت: رقیە بهزادی، چاپ دوم،فرهنگ معاصر، تهران، 1383، ل238.
25 - عەتا قەرەداغی: گەران بەدوای ماناكانی شیعردا، دەزگای سەردەم، سلیمانی،2006، ل86.
26 - جمال محمد احمد سلیمان(امانول كانط): أنطولوجیا الوجود: دار التنویر، بیروت،2009، ل450.
27 - د. كمال عید: جمالیات الفنون، بغداد،1980، ل97-98.
28 - محمد كمال: نیتشە و پاش تازەگەری، چاپی دووەم، سەردەم، سلیمانی،2009، ل105.
29 - توانا ئەمین: ه.س، ل50.
30 جمیل صلیبا: ه.س، ل478.
31 - عبدالرحمان بدوی: ه.س، ل114.
32 - ئەریستۆ: ه.س، ل109.
33 - ایاد محمد الصقر: فلسفە اڵالوان، بیروت2010، ل35.