Baker.ahmed@telia.com
"شوان که ئه‌مڕۆ به‌ره و وڵاتێکی سارد و سڕی باکووری ئه‌وروپا ده‌گه‌ڕێته‌وه، چه‌ندین دیمه‌نی جیاوازی سلێمانی له نێو مه‌غز و مێشکی خۆیدا هه‌ڵگرتووه و ده‌یانباته‌وه بۆ نه‌رویچ. ئه‌و به‌حه‌سره‌ته‌وه ده‌ڵێت:چه‌ند بیرده‌که‌مه‌وه سه‌رم له‌وه ده‌رناچێت که چۆن ئه‌م شاره ناڕێکه ، هه‌مان شاره دڵڕفێنه‌که‌ی جارانه، قه‌ت ناتوانم بڕوا به‌وه بێنم که ئه‌م خه‌لکه مۆن و به‌دزه‌وقه‌ی ئێستا بۆ پاره مردوون هه‌رهه‌مان ئه‌و خه‌لکه‌ی جارانن که نموونه‌ی دڵپاکیی و نموونه‌ی ڕاستگۆیی و خۆشه‌ویستی بوون"، له‌گه‌ل ئه‌م دێڕه پڕ له پرسیارانه‌دا، هاولاتییه‌کی کورد، شوان حه‌مه، سلێمانی به جێدێڵی و ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ده‌ره‌وه‌ی کوردستان.
"سلێمانی ئێستا و سلێمانییه‌که‌ی جاران ، هه‌ست به خنکان ده‌که‌م له‌م شاره‌دا"،(1) ریپۆرتاژی ئاماده‌کراوی رۆژنامه‌ی ئاوێنه‌یه له‌گه‌ڵ یه‌کێک له کارمه‌نده‌کانی خۆیدا که پاش سه‌فه‌رێکی دوور سه‌ر له شاری له دایکبوونی خۆی ده‌داته‌وه.
به‌ڵام ئه‌وه به ته‌نها شوان حه‌مه نییه شار وا ده‌بینێت، له‌م جۆره له ئاخاوتن، وه‌لامی هه‌ر هاولاتییه‌کی دانیشتووی ده‌ره‌وه‌ی ولاته له یه‌که‌مین و بگره چه‌نده‌مین گه‌ڕانه‌وه‌یدا بۆ کوردستان له‌به‌رانبه‌ر پرسیاری:" کوردستانت چۆن بینی ئه‌م جاره؟
بۆیه ناوهێنانی شوان حه‌مه بۆ من له‌م وتاره‌دا ، هیچ جێگایه‌کی تایبه‌تی داگیرناکات و هه‌ست و نه‌ستی ده‌ربڕاوی ناو ڕیپۆرتاژه‌که، تێروانینێکی گشتی باوی خه‌لکانی له ده‌ره‌وه‌ی کوردستان گه‌راوه‌یه بۆ ولات، ئه‌وه‌ی له‌م وتاره‌دا بۆ من گرنگه، ئه‌و دیده‌یه که شار تیایدا بوونه‌وه‌رێکی زیندوو نیه که ده‌کرێ ئه‌مڕۆی له سبه‌ێنێی نه‌چێ و ئاڵوگۆڕی به‌سه‌ردا بێت، به‌ڵکو شار له مێژه له خاڵێک و زه‌مه‌نێکیدا به مۆمیاکراوه و به ته‌نها یه‌ک رووخساری هه‌یه. دیدێک که له ڕووکه‌شدا هه تا بڵێ پاک و بێگه‌رد و پڕ له خۆشه‌ویستییه بۆ شوێنی خۆ، به‌لام له وردبوونه‌وه‌یه‌کی زیاتردا، هه‌ستده‌کرێت، ئه‌وه ته‌نها خۆشه‌ویستی نییه دێته ده‌نگ، به‌لکو ده‌نگێکی دیکه فه‌رمانده‌ره . کۆششی من هێنانه ئاخاوتنی ئه‌و ده‌نگه فه‌رمانده‌ره‌یه که له پشت ده‌نگی خۆشه‌ویستی بۆ شاری خۆوه ده‌نگهه‌ڵده‌بڕێت.
ئه‌م دۆخی به‌راووردکاریه له نێوان شاره حه‌یاته‌که‌ی دوێنێ و شاره له چیمه‌نتۆگیراوه‌که‌ی ئه‌مرۆدا، سه‌ره‌تای کاردانه‌وه‌ی هاولاتییه‌کی کۆچکردووه، له گه‌رانه‌وه‌یدا بۆ شوێنی زێدی خۆ. به هه‌مان شێوه‌ش دۆخی سه‌ره‌تایی گه‌یشتنی هه‌ر هاوڵاتییه‌کی دیکه‌ی کونج وکه‌له‌به‌ره‌کانی دیکه‌ی دنیایه به ئه‌وروپا کاتێک جیاوازییه کولتووریی و مادییه‌کانی کۆمه‌لگای نوێ ده‌یخاته به‌رده‌م هوڵوێستوه‌رگرتن و کاردانه‌وه‌یه‌کی ده‌روونی سرشتییه‌وه.
ده‌ڵێم کاردانه‌وه‌یه‌کی ده‌روونی سروشتییه‌وه. بۆ که‌سێک که بیست تا سی ساڵی ته‌مه‌نی له کووچه و که‌له‌به‌ره‌کانی شار یان شارۆچکه‌یه‌کدا بردۆته سه‌ر، گه‌لێک ناو و شوێنی تایبه‌تی ئه‌و جێگایه‌ی له مێشکی خۆیدا تۆمارکردووه و به‌شێکی گه‌وه‌ری یاده‌وه‌ری ئه‌و له وێدایه به هه‌موو تاڵی و سوێرییه‌کانییه‌وه. که‌سی کۆچکردوو له گه‌ڕانه‌وه‌یدا به شوێن ئه‌م یاده‌وه‌رییانه‌وه‌یه و کاتێک ئاسه‌وارێکیان نه‌ماوه، نه‌غمه‌یه‌کی پڕ له حه‌سره‌ت و تووڕه‌ی وه‌ک شوان له ریپۆرتاژه‌که‌دا ده‌ریده‌بڕێت، ده‌هێنێته‌ده‌ر .
سه‌رنجدانی من له‌م ریپۆرتاژه حه‌زینه له‌و گۆشه‌یه‌وه نییه که هاوڵاتی هه‌نده‌رانی له گه‌رانه‌وه‌یدا ده‌ست ده‌خاته ناو ده‌ستی منداڵی خۆی و کوچه به کوچه به مه‌مله‌که‌تی یاده‌وه‌رییه‌کانی خۆیدا ده‌یگێڕێت تا به‌شێک له دوێنێی خۆی ببینێته‌وه و سووکناییه‌کی پێدا بێت، به‌لکو ئه‌م مافه به مافێکی هه‌تا بڵێی سه‌ره‌تایی هه‌ر ئینسانێک ده‌زانم و کرده‌وه‌یه‌کی سرشتییه که جه‌بره‌کانی کۆچ و دوورکه‌وتنه‌وه به‌رهه‌میده‌هێنێت. به‌ڵکو سه‌رنجدانی من له‌وێوه‌یه که شار و زێدی خۆ له‌م یاده‌وه‌رییه له‌ده‌ستچووانه‌دا هه‌ڵوێستێکی کۆنسێرڤاتیڤانه ده‌خاته به‌رده‌ست که ئاڵوگۆڕی شارهکان، شوێنه‌کان، مێژووه‌کان، بۆ هه‌میشه ده‌بێ له‌و دۆخه‌دا بمێنێته‌وه که چاوی منداڵی بینیویه‌تی و ئه‌مرۆ له چاوه‌کانی یاده‌وه‌ریدا ده‌بێ به‌ر نه‌فره‌ت بکه‌ون، چوونکه له دوێنێیان ناچن. به‌کارهێنانی من بۆ ده‌ربڕینی هه‌ڵوێستێکی کۆنسێرڤاتیڤانه رێک له‌وێوه سه‌رچاوه ده‌گرێت، که شاری دوێنێ پاک بوو، خه‌لکه‌که‌ی ساده بوو، شار شامی شه‌ریف بوو، به‌ڵام له‌مڕۆدا و له دوای تێپه‌ڕینی چه‌ندین ساڵ به‌سه‌ر شاردا، خه‌ڵکه‌که‌ی به‌دزه‌وقن، مڕومۆچن، خانووه‌کانییان ناشیرینه، شوێنێک که ده‌کرا هه‌شتا که‌سی تیا بوایه ئه‌مڕۆ جێگای هه‌زاران خه‌لکه. بۆیه له‌به‌رانبه‌ر ئه‌م قه‌له‌باڵغییه‌دا ده‌کرا شار ده‌رگا و په‌نجه‌ره‌کانی خۆی دابخستایه تا :"هه‌رچی هه‌ڵئه‌ستێ خۆی پیا نه‌کا"
ئه‌م ده‌ستگرتنه به‌رابردووی شاره و کۆشش بۆ هێشتنه‌وه‌ی وه‌ک ئه‌وه‌ی چاوه‌کانی منداڵی بینیوویه‌تی، ئه‌م ترس و دڵه‌ڕاوکێیه له گۆران، "ته‌علیبکردن"ی شار له قتوویه‌کی تووندداخراودا، هیچ ناوێکی دیکه‌ی بۆ نادۆزرێته‌وه بێجگه له کۆنسیرڤاتیزمێکی ڕووت که نایه‌ڵیت ئه‌مڕۆی شار له سیاقی زه‌مه‌نێکی دیکه‌دا ببینێت که چاویلکه‌کانی دوێنی کافی نییه بۆ لێیه‌وه سه‌رنجدان.
ئێمه له‌م نه‌غمه تووڕه جنێوفرۆشییه‌دا که سه‌رگوزشته‌ی شاره حه‌یاته‌که‌ی دوێنێ و شاره خنکێنه‌ره‌که‌ی ئه‌مڕۆ ده‌یگێڕیته‌وه، ڕووبه‌ڕووی دۆخێک له یاخیبوونی ڕۆمانسییانه‌ی ناو ئه‌ده‌بدا نین که له ده‌ست شار و ژاوه‌ژاوی ئه‌و هه‌ڵدێت و باوه‌شده‌کات به سروشت و لادێدا وه‌ک له شیعری "ده‌ڵێم بڕۆم له شاره‌که‌ت"ی سواره‌ی ئیلخانیزاده‌دا ده‌بینرێت، یان له به‌رهه‌می نیگارکێش و نووسه‌رانی دیکه‌ی ئه‌وروپیدا ده‌کرێ سه‌رنجی بدرێتێ له سه‌ره‌تاکانی گه‌شه‌ی سه‌رمایه‌داریدا. به‌ڵکو له دۆخێکداین که به جیهانگیری ناوده‌برێت که تیایدا که‌باب و قۆزی به ته‌نها مولکی کورد نین و ناکرێ له به‌رانبه‌ر ماکدۆنالدا، دۆخه‌وا و که‌شک موقه‌ده‌س بکرێن. ئه‌م نه‌غمه تووڕه‌یه، کۆنسیرڤاتیڤانه‌یه چونکه به شوێن پاراستنی هه‌رچی دوێنێوه‌یه له به‌رانبه‌ر هه‌ر شتێکدا که شاری ئه‌مڕۆ ده‌کرێ له خۆی بگرێت.
به‌ڵام به ته‌نها کۆنسێرڤاتیڤبوونی ئه‌م نه‌غمه‌یه کافیی نییه بۆ ئه‌وه‌ی به گوێچکه‌یه‌کی سۆزدارانه‌وه گوێبیستی ئه‌م گۆرانییه پڕ له نه‌سیمه‌ی دوێنێ و پڕ له دووکه‌ڵه‌ی ئه‌مڕۆ نه‌بین، به‌لکو خاڵی جه‌وهه‌ری له‌م گۆرانییه دڵته‌نگه‌دا، له شوێنێکی دیکه‌وه که من به "به کووته‌ک فه‌رزکردن"ی یاده‌وه‌ری خۆ" به‌سه‌ر که‌سانی دیدا ناوی ده‌به‌م.
بۆ روونکردنه‌وه‌ی ئه‌م ده‌ربڕینه‌ی سه‌ره‌وه: به کووته‌ک فه‌رزکردنی یاده‌وه‌ری"، ناچارم ده‌ست به داوێنی ده‌ربڕینه جوانه‌که‌ی (پێر نۆرا)وه بگرم له په‌یوه‌ند به یاده‌وه‌رییه‌وه.
نۆرا ده‌ڵێ:" یاده‌وه‌ری چاوێکی تری نییه بۆ ئه‌و گرووپانه‌ی دی که هه‌مان یاده‌وه‌ری کۆیان ناکاته‌وه. " ئه‌مه‌ش به مانای ئه‌وه دێت که چه‌نده‌ها یاده‌وه‌ری هه‌ن به قه‌د ژماره‌ی ئه‌و گرووپانه‌ی که بوونییان هه‌یه. یاده‌وه‌ری چۆن ده‌کرێ یاده‌وه‌رییه‌کی کۆلێکتیڤ بێت، به‌ڵام هاوکاتیش زۆر فه‌ردی و شه‌خسییه.
نه‌غمه‌ی به‌هه‌شته‌که‌ی سلێمانی دوێنێ و جه‌هه‌نه‌مه‌که‌ی سلێمانی ئه‌مڕۆ که ئینسان تا ئاستی:" هه‌ست به خنکان ده‌که‌م له‌م شاره‌دا" ده‌بێته ناونیشانی ڕێپۆرتاژه‌که‌ی ئاوێنه، نه‌ک هه‌ر به‌شوێن ڕاگرتنی زه‌مه‌نی شاره‌وه‌یه له خاڵێکدا که دڵخوازی خۆیه‌تی، به‌لکو له بێڕێزیکردن به‌وانی دیدا که خاوه‌نی هه‌مان چاوه‌کانی هاوبه‌شی یاده‌وه‌ری نین کۆتایی دێت. واتا، ده‌ستێکی سلاوبه‌رزکردنه‌وه بۆ ئه‌و که‌سانه هه‌ڵنابرێت که له‌گه‌ڵ شوان حه‌مه‌دا هاوبه‌شی ئه‌م یاده‌وه‌رییه‌ی ئه‌و ناکه‌ن.
یاده‌وه‌رییه‌کانی شوان حه‌مه، ده‌ستی نه‌وه‌یه‌کی گه‌وره له هاوته‌مه‌نانی ئه‌و ده‌گرێ و له گه‌ڵ خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م ریپۆرتاژه‌دا، ده‌یانباته‌وه بۆ زه‌مه‌نی شه‌ست و حه‌فتاکانی سلێمانی و ئاهێکیان پێهه‌ڵده‌کێشێ کاتێ ماسییه‌کانی مزگه‌وتی حاجی حان له شوێنی خۆیاندا نه‌ماون. به‌ڵام ئه‌مانه هه‌مووی یاده‌وه‌ری نه‌وه‌یه‌که له گه‌ڵ شارێکدا که ئه‌و شوێنانه بوونییان هه‌یه و ئینسانه‌کانی سه‌ر به‌م نه‌وه‌یه، له یاده‌وه‌ریی خۆیاندا، شوێنێکی تایبه‌تییان به‌م شوێنانه به‌خشیوه. به‌ڵام چی له منداڵانی له دایکبووی سلێمانی ناوه‌ڕاستی هه‌شتا و سه‌ره‌تای نه‌وه‌ده‌کان ده‌که‌یت، که ئاسه‌وارێک له ئاشه‌که‌ی گاورانییان له به‌رچاودا نییه و کارێزی وه‌ستا شه‌ریف له مێژه ئاوی پیا ناڕوات.
ئاخر بۆ ئه‌م نه‌وه‌یه، هه‌ر ئه‌و شوێنه تازانه‌ی که هه‌ناسه له شوان حه‌مه ده‌سه‌نه‌وه، شاری ناو مه‌مله‌که‌تی یاده‌وه‌ری ئه‌وانه به هه‌موو خۆشی و ناخۆشییاکانییه‌وه و خه‌ریکه یاده‌وه‌ری ئه‌وان ده‌نه‌خشێنێت. چۆن ده‌توانرێت به نه‌وه‌یه‌ک بوترێت شاره‌که‌تان چ دۆزه‌خێکه، ئێوه چ خه‌لکێکی مۆن و به‌دزه‌وق و چه‌ند ڕیاکارن هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له زه‌مه‌نی له دایکبوونی تۆدا نه‌هاتۆته دنیاوه و هاوبه‌شی یاده‌وه‌رییه‌کانی تۆ نین.
ده‌ربڕینی (به کووته‌ک فه‌رزکردنی یاده‌وه‌ری خۆ) له‌وێدا ده‌رده‌که‌وێت که که‌سی کۆچکردووی گه‌راوه، کاتێک شوێنی یاده‌وه‌رییه‌کانی خۆی نادۆزێته‌وه ، به تووڕه‌یی ده‌نگهه‌ڵده‌بڕی و چاویلکه‌یه‌کی ڕه‌ش و سپی ده‌کاته چاوی و له دابه‌شکردنی مه‌مله‌که‌ته‌کانی دۆزه‌خ و جه‌هه‌نه‌مدا له هه‌ر جه‌نه‌ڕاڵێکی شه‌ره خوێناوییه‌کان زیاتر، شه‌ڕێک له به‌رانبه‌ر شاردا ڕاده‌گه‌ێنێت. "به‌ڵام ئێستا کتێبخانه‌ی گشتی شار ناناسمه‌وه، بینایه‌کی دوور له جوانیی و پڕ له بۆشایی و له دیواری گه‌وره گه‌وره و له چلچرای زه‌به‌لاحه". بۆیه بانگه‌وازی: ده‌بێ کتێبخانه‌ی گشتی شار وا بوایه که من بینیوومه، هه‌ی مه‌لعونینه، بێزوققینه ئێوه چیتان کرد، ده‌بێته کوته‌کی فه‌رزکردنی وێنه‌کانی ناو یاده‌وه‌ری خۆ، هیچ نه‌بێت به‌سه‌ر که‌سانێکی دیدا که هیچ یاده‌وه‌رییه‌کییان له‌گه‌ڵ کتێبخانه‌که‌ی ئه‌و‌دا نیه له باری ره‌مزییه‌وه. ئه‌گه‌رچی له ئاخاوتنه‌که‌ی شوان حه‌مه‌دا، وشه‌ی بریندارکه‌ره و له زه‌مه‌نی به مۆده‌بوونی "به‌ریز"وتنه‌وه‌ی گه‌نجانی ئه‌مڕۆی کوردستاندا، سنووره‌کانی ڕێز ده‌به‌زێنێت.
به‌ڵام شار، شاری هه‌مووانه، ناکرێ که‌سێ ئیدیعای خاوه‌ندارێتیبوون به ڕابردو و مێژوو و شوێنه‌کانیه‌وه بکات. هه‌ر بۆیه‌ش هه‌ر که‌سه و له گۆشه‌نیگای خۆیه‌وه ده‌یبینێت . ڕه‌نگه دیواره زه‌به‌لاح و چلچراکانی ناو کتێبخانه‌ی گشتی ئه‌مڕۆی شاری سلێمانی، جوانترین دیمه‌نی به‌ر چاوی ئه‌و کوڕ و کاڵانه بێت که یه‌که‌مجار کتێبخانه‌ی گشتیان ئاوا بینی. ده‌بێ ئه‌م وێنه‌یه‌ش ببینین. ده‌بێ ڕێ بدرێ شار له یه‌ک دیدا قه‌تیس نه‌کرێت. شارهکان به ته‌نها چوارچێوه‌یه‌کی جوگرافی نین، هێنده‌ی نه‌خشه‌یه‌کی سایکۆلۆژین که ئینسان رۆژانه له میشکی خۆیدا دروستیان ده‌کات و کۆلانیان تیا لا ده‌بات. هه‌ربۆیه‌ش شاره‌کانی خه‌ێالمان ، که‌متر له‌یه‌کده‌چن وه‌ک ئه‌وه‌ی ڕاسته شه‌قامی سه‌ر سه‌هۆله‌که له باری نه‌خشه‌ی بیناسازییه‌وه هه‌یه‌تی. ده‌بێ ئه‌وه‌ش بڵێم، ئه‌م ڕهخنهگرتنه له شار و شه‌قام و تاوه‌ر و جاده و زۆر شوێنی تر، ره‌خنه‌گه‌رتن نیه له هونه‌ری مه‌عماری وه‌ک ئه‌وه‌ی ده‌کرا جیی سه‌رنج بوایه، به‌لکو ڕهخنهگرتنه له شوێنێک که تۆ له مێشکی خۆتدا نه‌خشه‌یه‌کی دیکه‌ت بۆ کێشاوه و ئه‌ندازیاره مه‌عمارییه‌که‌ی ناو یاده‌وه‌ری خۆت، ڕێتپێنادات وا بیبینیت له نه‌خشه مه‌عمارییه‌که‌ی ده‌ستکردی ئه‌و نه‌چێت.
شارهکان گه‌وره ده‌بن، به‌لام حه‌کایه‌تی به‌هه‌شتی سلێمانی دوێنێ و جه‌هه‌نه‌می سلێمانی ئه‌مڕۆ، شاری له مێشکی خۆیدا له شورایه‌کی به‌زی پر له "عیشق"ی خۆدا دیلکردووه، هه‌ر له "خۆشه‌ویستی" خۆوه بۆ شاری ناو مێشکی خۆ، جنێو به دارو دیوار و ڕۆحله‌به‌ره‌کانی ناوی ده‌دات بێ ئه‌وه‌ی گوێبیستی نه‌وه‌کانی دوای خۆی بێ تا بزانێ ئه‌وانیش چ یاده‌وه‌رییه‌کییان له گه‌ڵ شاردا دروستکردووه، له‌گه‌ڵ ئه‌و شاره‌ی که ده‌که‌وێته ده‌ره‌وه‌ی ناو مێشکی ئه‌و و زه‌مه‌نێکه له گه‌وره‌بوونی خۆیدایه.
1 "سلێمانی ئێستا و سلێمانییه‌که‌ی جاران ، هه‌ست به خنکان ده‌که‌م له‌م شاره‌دا" رۆژنامه‌ی ئاوێنه لا 5 ژ 283