پێش باس ، پێوستە راگوزەرێ ، بە نێو دونیای شیعردا بكەین ، یاخود ئەشێ لەو پرسیارەوە دەستپێبكەین، ئایا ژیان بە بێ شیعر چ واتایەكی دەبێ. ئایا جوانیی خۆی لەدەست دەدات؟ بێگومان تا رۆژگاری ئەمڕۆمان كۆمەڵێك پێناسە ولێكدانەوەی جیا جیا و قەشەنگ بۆ شیعر كراوە، هەر كەسە و بەپێی تێگەیشتن وچێژوەرگرتن وروانگەی خۆی، وەسفی باڵای هەڵكشاوی ئەم ژانرە گرنگەی ئەدەب دەكەن. سەرچاوەكان كۆنترین دەقی ئەدەبی بۆ دەقی شیعری دەبنەوە، واتە شیعر لەپێش پەخشانیشەوە هاتۆتە بوون، ئەوەتا جوان ناسێكی وەك "بندتۆ كرۆتشە"ی ئیتاڵی 1866 ـ 1952 سەبارەت بە پێویستی شیعر وبناغەكانی نەشونوماكردنی وپەیوەندی بە سەرتای بیری مرۆڤایەتییەوە دەڵێت: (... لە دایك بوونی شیعر، ئەنجامی رابواردنێكی خۆش، یان ئارەزوویەكی كاتی نەبووە، بەڵكو پێویستیەكی سروشتی بووە، زۆر دوورە لەوەوە كە بە شتێكی زیاد لەسك دابنرێ وشیاوی گۆڕكردن وچزكردن بێ، چونكە یەكەمین هەڵسوكەوتی بیری مرۆڤایەتیی یە. مرۆڤ بەر لەوەی بگاتە قۆناغی دروستكردنی شتە گشتیەكان، لە ناخیدا بیروڕای خەیاڵاوی دروست ئەكرد، واتە بەرلەوەی بتوانێ قسە بكا، گۆرانی دەوت، پێش پەخشانیش شیعری وتووە، وبەر لەوەی دەربڕینی هونەری بەكاربهێنێ، ئیشارەتی بەكار هێناوە....)
هەروەها لە فەرهەنگی روبێر(Robert) شیعر بەم شێوەیە پێناسەكراوە: (هونەری زمانە، بەگشتی پەیوەستە بەكێشەوە، مەبەستی گوزارشتكردنە لەشتێك، یان ئاماژەپێكردنیەتی، كەرەستەكەشی ئاوێزان بوونی وشەكانە" تیایدا ریتم وهاوئاهەنگی و وێنە، گرنگیان وەك گرنگی ناوەڕۆكێكی شایستە، یان زیاتریشە). لەم پێناسەیەدا بەهای روخسار وناوەڕۆك لە پرۆسەی شیعریدا، هەردوكیان گرنگیان پێدراوە وتا رادەیەكیش لایەنی روخسار پەسندتر كراوە" كە سێ بنەمای سەرەكی تێدا دەستنیشان كراوە: زمان ، و مۆسیقا، و وێنە، پێكەوە ئیستاتیكای دەقی شیعری بنیات دەنێن. پێناسەیەكی دیكەی شیعر، كە لەلایەن شاعیری گەورەی داغستانی" رەسوڵ هەمزاتۆف" كراوە بەم شێوە نایابە وەسفی شیعر دەكات: " بە بێ شیعر جوانیی، نهێنی وسیحری خۆی دەدۆڕێنێت. چیاكان بە بێ شیعر، تەنها كۆمەڵێك بەردی لەسەر یەككەوتون، خۆریش تەنها لاشەیەكی ئاسمانییە، كە پڕیەتی لەوزەی گەرم. گۆرانی باڵندەكان تەنها هاواری نەفسێكە بۆ نەفسێكی تر، ترپەكانی دڵ، تەنها دەورەیەكی خوێنی خێران. بە دڵنیاییەوە، ئازار هەیە، خێر وتوڕەیی، بەزەیی وناسكیی، هەموو ئەم هەستانە لە شیعرەوە دروست دەبن وشیعریش لەمانەوە دروست دەبێت".
ئەم دەڤەرەی ئێمەش، كە لەبەرەبەیانی شارستانیەتی چەرمووە، مرۆڤەكانی، خۆڕاگرانە، درێژەیان بە ژیان ومەرگەساتەكان داوە، هەروەك هەمیشە قوربانی شاڵاو پەلامار ونەهامەتیەكانی دوژمنانی كوردبوونە، دواترین و گەورەترینیان شاڵاوی بەربڵاوی ئەنفال بوو، كە هەرزان روحی مرۆڤی كوردی لەم دەڤەرە چنیەوە، ئەنفال بوو بە و كابوسەی دەیان شاعیری پەڵكیشی ناو زامە بە سوێیەكانی خۆی كرد، لەم سۆنگەیەوە دەستم برد بۆ ژانەكانی شاعیرێكی دەڤەرەكەم، بە پێوێستم زانی خوێندنەوەیەكی ئەدەبیانە بۆ دوو دەقی شیعری لە باخچەیی گوڵزاری شیعرەكانی برای شاعیرمان (فریاد شوانی ) بكەم، ئەوەی هانی دام بۆ ئەم خویندنەوە سادەیە، تەنها ئەوەیە كە فریاد شوانی خۆی شاعیرێكی سادەو ماندووە لە هەمان كاتدا تا هەنووكە خوێندنەوەیەكی ئەدەبیانەم بەر چاو نەكەوتووە،كە لەسەر كارەكانی ئەم هۆزانڤانە ئەنجامدرابێت . ئێمەی گەرمیانی هێندە نەگبەتین ، لە پاڵ نەهامەتیەكانی دیكەمانەوە، هاورێكانمان لەیاد دەكەین و بایەخەیان پێنادەین ، هەڵبەت ئەوەش بێژم كە سنووری كەركوك ـ چەمچەمال َـ شوان ـ ـ قەرەهەنجیر ـ جەباری وقادركەرم.....هتد ژمارەیەك شاعیری جوان خاس و شیعر دۆزی تێدا هەڵكەوتووە، كە دەكرێت لە ئایندەدا، ئەوانیش ئاوڕیان لێبدرێتەوە. فریاد شوانی، لەساڵەكانی 1985 وە دەستی بە شیعر نووسین كردووە، زیاتر لە پێنچ نامیلكە شیعری بە چاپ گەیاندووە، ئەوەی لەبەردەستی ئێمەدایە نمونەن یان خاستر بێژم كە دوو دەقە شیعری نێو نامیلكە شیعری (وەرزی بارینی تەرمەكان)ە .كەدەقێكیان هەر بە ناوی (وەرزی بارینی تەرمەكان )ەوەیە ، دووەم دەقیش بە ناوی(عاشقێكی غەریب) كە لەم نامیلكەیەدایە خوێندنەوەی بۆ دەكەین.
ئاخۆ فریاد شوانی لەوەرزی بارینی تەرمەكان" دا چێمان پێدەڵێت؟ وێڕای ئەوەی لەم شیعرەدا، بەسەرهات ورووداوی كۆستی گەورەی ئەنفالمان بۆدەگێڕێتەوە، لایەنە شاراوەكانیشی لە چوار چێوەی خەیاڵی خۆیدا وێنا دەكات ، لە هەمان كاتدا، خەمێكی ئینسانی ونەتەوەیی دەردەبڕێت، دەیەوێ ویژدانەكان، ببزوێنێ، لە ئاستی كارەساتێك كە بەسەر هاونیشتمانیەكانی هاتووە، بە تایبەت كە خۆی لە ناو بەشێكی بەر فراونی ئەو پانتایییەدا، دەژی كە پرۆسەی ئەنفالی تیا ئەنجام دراوە، شاعیر لەبەردەم هەیەجانی ئاپۆڕای تەرمەكاندا دەوەستێت ، و دەڵێت:
ئەم كاروانی تەرمانە بۆكوێ سەری خۆیان هەڵدەگرن
ئەمە تەرمی منداڵێكە لەتێك نان لە ناو لەپیا
وەك جەستەی خۆی رەق هەڵهاتوە
شاعیر لێرەدا جگە لە توڕەیی ناخی خۆی وەكو كوردێك ، لە هەمان كاتیشدا وەكو شاعیرێك وێنای توڕەبوونی تەرمەكانیشمان دەخاتە پێش چاو : (بۆ كوێ سەری خۆیان هەڵدەگرن) هەروەها لە ناو قوربانیەكان وێنەی حاڵەتی برسێتی منداڵیكمان نیشان ئەدات ، وەك دەلالەتی ئەوەی جەلادەكان بەرامبەر ئەنفالكراوەكان، لەوپەڕی بێ بەزەیدا بوونە، تەنانەت بۆ منداڵەكانیش، بۆیە شاعیر كۆنتاكتێكی ئەبستراكتمان بۆ بەیان دەكات، لەوانەیە ئەو منداڵە بە خەونی لەتێك نانەوە گیانی سپادربێ، بۆیە رەقبونەوەی جەستەی بە حاڵەتی رەقبونەوی (نانە رەق) دەشوبهێنێ. لە دێڕی دواتردا دەڵێت:
ئەوە تەرمی شاعیرێكە بە سەر شیعرێكەوە
گیانی دەرچووە
فریاد دیسانەوە گریمانەیەكمان دەداتێ، كە لە ناو تەرمەكاندا، شاعیرێك، بەر لەوەی ژیانی لێ زەوت بكرێت و لە زێدی خۆی نەفی بكرێت ئەم هۆنراوەی هۆنیوەتەوە . بەڵام ئەفسوس شاڵاوی رەشی ئەنفال شیعرو خەون و جوانیەكانی لە بیابانەكانی باشووردا زیندە بە چال كرد، كەم نەبوون ئەو بڕگە و دێڕە هۆنراوانەی بە قەد دیوارەكانی بەندینخانەی نوگەرە سەلەمانەوە، كە بە خامەی ئەنفالكراوەكان نووسرابوون، گەواهیدەری ئەم قسانەشمان شیعرێكە بە ناونیشانی (هەتاكو مردن كوردم) لەقەد دیواری بەندیخانەكە هەڵكۆڕابوو. (شایەتحاڵەكانی دوای پرۆسەی ئازادی عێراق وێنەی ئەم شیعرەیان گرتووە).
لە ئاماژەیەكی تردا، شاعیر چیرۆكی عشقێكی پێش تەرمبوون وپاش بوون بە تەرممان ، بۆ دەگێڕێتەوە:
ئەمە تەرمی كچێكی چواردە ساڵە
هێشتا لە خوێندنەوەی نامەی عشقەكەی نەبووەتەوە
"فریاد" لەپشت دڕندەیی ئاكاری جەلادەكانەوە ، نموونەیەك لەو هەزاران عاشقەمان بە بیر دەهێنێتەوە ،كە لێوان لێوبوونە، لە خۆزەگە وخەونی ئەرخەوانی ، بەڵام شاڵاوە كانی ئەنفال خۆیان وخەونەكانیانی لەگۆڕنا.
لە بەارمبەر گەورەیی كۆستەكە، شاعیریش توڕەبونەوەكەی هەڵدەكشێنێت بەروە ئاسمان ودەڵێت:
ئەمەش تەرمی ئەستێرەیەكی گەنجە
وا بە باوەشی ئاسمانەوە هەنسك ئەدا
شوانی" لێرەدا زۆر شاعیرانە،بە دوو وێنەی شیعریی جوان ئاشنامان دەكات .(ئەستێرەیەك لە باوەشی ئاسمانە ،و ئاسمان ئەستێرەیەكی لە باوەش گرتووە...) ، تەرمی گەنجێك لە وێنەی ئەستێرەیەكدا، كە ئاسمان لە باوەشی گرتووە، بەڵام ئەم گەنجە سەرباری ئەوەی كە ئاسمان بۆی بووە بە باوك ، هێشتا زیزەو ژیر نابێتەوە ، لێردا بەو پێودانگەی دوای حاڵەتی گریان هەنسك ئەدات، كەسیفەتێ ئەبەخشێ بۆ دەستنیشان كردنی تەمەنی تەرمی ئەو گەنجە(ئەستێرەیەكی گەنجە) كە پێدەچێ مێرد منداڵ بوو بێ، بۆیە ئەم مێرد منداڵە ئۆقرەی لێبڕاوە وتەنانەت ئاسمانیش ناتوانێ ئارامی بكاتەوە ، شاعیر گەورەیی كارەساتەكە دەخاتە ئەستۆی ئەوقەدەری خودا بۆی نوسیبوون،...! ڕەنگە ئاسمان لای شاعیر رەمزێك بێ بۆ ناوی خودا. بە سانایی ئەتوانین ئەو تابلۆییە بەدی بكەین، (مێردمنداڵیك لە باوەشی باوكیا، چی جیاوازیەكی نیە، لەگەڵ ئەستێرەیەكی گەنج لەباوەشی ئاسماندا)، بۆچی ئاسمانمان بە باوك لەقەڵەم دا؟ چونكە وەك وترواە زەوی بەو پێیەی ئەزێ مێ یە، ئاسمانیش نێرە وبارانئاو ئەكات بەسەر زەویدا.
شاعیر لە دوا هەناسەی حەسرەت وشینی ناخی خۆیدا، خودی خۆی لەگەڵ تەرمەكان یەكسان دەكاتەوە،و دەڵێت:
ئەمەش تەرمی تۆیە وئەمەش تەرمی منە
وام بە باوەشی تەرمی نیشتمانەوە شین دەگێڕم
شاعیر لیرَەدا موخاتەبەی تەرمێك دەكات وەكو ئەوەی ناسیاوی بێت، كاریگەری لەسەر هەست وسۆزی شاعیر جێهێشتوە، كە ئەشێ روفاتی منداڵێك بێ یا لەم بابەتە... شاعیر جگە لەوە، بە تەرمی ئازیزەكەكەی دەڵێ: منیش جیاوازیەكم لە گەڵ تۆدا نیە، منیش ئێستاكانە لە حوزروی تۆدا تەرمم، پێویستە باسی ئەوەش بكەین ، "تەرم" لای شاعیر وەك ئاماژەیەك بە كارهاتوە بۆ زیاتر لەچەند دەلالەتێك، بۆ نمونە كاتێك دەڵێ:
(وام بە باوەشی تەرمی نیشتمانەوە) ئەو نیشتمانی لا وەكو تەرمێكی، بێ گیان، و رەنگ بزڕكاو وراكشاو، دواجار دەڵێت : من لەو باوشەم كە بۆ خۆی تەرمێكی ئەزەلیە.
لە شوێنێكی دیكەدا، شاعیر ئەنفالمان بە رۆژی حەشر بۆ دەشوبهێنێت ودەڵێ:
ئەمە رۆژی حەشەرە یا رێپێوانی تەرمەكانە
وا بەم شێوەیە جیهانێكیان لە كەللەسەر دروست
كردووە ؟
هەڵبەت لێرەدا مەبەست لە جیهانێك، واتە (دونیایەكی كش ومات لە ئێسك وپروسك)، شاعیر دوای پێشوازیی لە رێپێوانی تەرمی ئازیزەكانی و شین گێڕان بۆیان ، دێت و پرسیار رووبەرووی جەلادە بێ بەزەییەكانیان دەكاتەوەو دەپرسێ :
دەبێت گوناهیان چیبێت
وا بەم شێوەیە ئەتك كراون؟
لە نیوە دێڕی دووەمدا ئاماژە بە (ئەتك كردن) دەكات، كە لە ناو كۆمەڵی كوردەوارییدا ئەم واژەیە مانایەكی نەخوازراوی هەیە، بەڵام شاعیر جوانی پێكاوە، كاتێ پێمان دەڵێ ئەم تەرمانە ، یا ئەم قوربانیانە، بە مردنی ئاسایی نەبوونەتەوە بە تەرم، بەڵكو ئەتك كراون ، واتە گریمانەی ئەوەمان دەداتێ، كە قوربانیەكان (منداڵەكان، كچەكان ، گەنجەكان، ژنەكان)، وێڕای هەموو جۆرەكانی دەستدرێژی لەوانشە(دەستدرێژی جنسی)یان كرابێتە سەر ، لە لایەن دەستەوتاقمەكانیی رژێمی لە ناچووی بەعس، بەمەش كەرامەتی كورد ومرۆڤایەتی ڕوشاوە .
شاعیر سەرباری ئەوەی گوزراشت لە كۆستێكی گەورەی میللەتەكەی دەكات، بەڵام وەكو وابێ لە حاڵەتێكی: لە چاوەڕوانیدا یان لە پێشوزایی یان لە سەردانی بۆنەیەك، بۆ بینینەوەی تەرمی هاونیشتمانیەكانی سازكرابێ، جا ئەگەر ئەوان لەناو كیسەیەكی رەشدا بن ، یا لە ناو تابوتێكی تەختەدا، یان هەر دیاریش نەبن، ئەوان لە ویژدان وناخی شاعیردا، ماون، بە بۆن و بەرامی بەرائەتی خۆیانەوە، چاوەكانی شاعیر تەڕ دەكەن.
********
ـشاعیر وەكو هەر كەسێكی تر دابڕو نییە، لە خۆشەویستی، لەشیعری (عاشقێكی غەریب)دا دەكەوێتە نێو دونیای فەنتازیاو خەیاڵی عاشقانەوە، لە خەت خەتێنی كۆپلەیەكی موسیقیدا، گمەگمەی كۆترێكی كێویی دەدا بە گوێمانداو، دەڵێت:
گەر ئێواران كۆترێكی كێویت بینی
لە پەنچەرەی ژوورەكەتدا
هەڵكوڕمابوو
دەری مەكە، با نەتارێ
چونكە گیانە ئەوە رۆحی
عاشێقێكی زۆر غەریبە
هاتووە بۆ یەكجاری
لە بناری چاوەكانتا
بارگە بخات...
فارسەكان دەڵێن:" غروب زیبا است، اما نەدر غربت" ، واتە، خۆرئاوابوون جوانە، بەڵام نەك لە غەریبی وئاوارەیدا). لەم شیعرەدا، لەگەڵ ئەوەی سیفەتێكی وەسفگەرانەیە، لە هەمانكاتدا عاشقانەشە، هەموو كەرەستەكانی شیعرێكی كامڵ لە خۆ دەگرێت .چ لە رووی زمانەوە ، چ لە رووی وەسفەوە، چ لە رووی ئیستاتیكاوە، چ لەڕووی ناوەڕۆكەوە... شاعیر لەم دەقەدا، رۆحی عەشقێكی كردۆتە بەركۆترێكی كێوی وسرك وپاك ونازدار، ئەم كۆترە پەنادەباتە بەر عەشقێك لەو دیو پەنچەرەوە..!، تا ئۆقرە بگرێ، ئەویش بەر پەنچەرەی مەعشوقەكەیەتی، روحێكی هەڵكوڕماو، بێ لانە ، نامۆ، لەو دەمەی خۆر ئاوا دەبێت، هەمووان ، چ مرۆڤەكان ، چ كۆترەكان، دەچنەوە ماڵ ولانەی خۆیان، بەڵام ئەم رۆحە عاشقەی "فریاد" تەنیا وتەنیا دەلاقەی پەنچەرەیەك، شك دەبات، كە لەو دیو پەنچەرەشەوە چڵوپۆپەی عەشقێكی ئەبەدی چرۆ دەكات. رەنگە كۆتری كێوی لای شاعیر وەك رەمزێك بۆ ئەنگیزە ئامێزی پاكێتی وجوانیی سروشت بێت ،، كانت دەڵێت:" سروشت ئەو شتەیە كە سیفەتی ئیستاتیكای تیایە" ، هەر لەبارەی جوانیشەوە ماكسیم گۆركی دەڵێت: " جوانی شتێكە وخۆی لە قوڵایی گیانیدا دروستی دەكات"، هەروەها ئەشێ(كۆترە كێوییەكەی فریاد) مانای راستگۆیی وئازادیی ورەهایی لەكۆت وبەند وقەفەس وبندەستیدا ببەخشێ، گریمانەیكی دیكە ئەوەیە كە رەنگە شاعیر مەبەستی لە "عاشقێكی غەریب" ئەو كەسەیە كە تەنانەت خۆشەویستەكەشی نایناسێ، یان دەرك بەو عەشقە ناكات، بۆیە داوا دەكات ، ئەو كۆترە نەتارێنێ، كە هاتووەو گەركیەتی لەبناری چاوەكانیدا(یا پەنچەرەكەیدا) بارگە بخات، بۆیە كەسی عاشق لەم دەقەدا هەست بە نامۆبوونێك دەكات .هەر لەناونیشانی هۆنراوەكەوە جۆبارێك لە وشەی سادە وپڕلە واتایی رێك بۆ ئەم مەبەستە بەكارهاتووە.
چەند سەرنجێك زۆر بە كورتی لەبارەی:
ـ زمانی شیعریی : " پۆل ڤاڵری ـ paulVery " دەڵێت: شیعر زمانە لە رێگای زمانەوە"، شاعیر لەرێگای زمانەوە بنیاتی شیعریی دادەمەزرێنێت، بنەماو رەگەزە سەرەكیەكانی تری شیعر" وەك مۆسیقا و وێنەی شیعریی بەهۆی زمانەوە ئەنجام دەدرێن، فریاد شوانی یەكێكە لەو هۆنەرانەی، لە نووسینی شیعرییدا زمانێكی پاك وخاوێن و سادە بەكاردەهێنێ، زمانی ناوچەییش لە شیعرەكانیدا وەكو بنچكە تەرووەكانی خاسە ومۆردەكانی ناوشوان وتوتڕەكەكانی قەرەهەنجیرپێوە دیارە. ئەمەش وا دەكات خوێنەر لەهەر ئاستێكدا بێت، بتوانێت چێژلە شیعرەكانی وەرگرێت، یان لێیان بگات.
ـ وێنەی شیعریی: بنەمایەكی سەرەكی دیكەیە لە بنیاتی دەقی شیعری(وێنەی شیعریدا)، كە لەشیعری نوێدا رۆڵی سەرەكی دەگێڕێت." درایدن ـ Dryden) بەم شێوەیە باسی وێنەی شیعری دەكات: " وێنە خۆی لە خۆیدا، شكۆمەندی وژیانی قەسیدەكەیە، كەواتە وێنەی شیعریی گەوهەری(هونەری) شیعرە و واتای سەرەكی لەوەوە دروست دەبێت". دیارە فریاد شوانی لە دووتوێ نامیلكە شیعریەكەیدا (وەرزی بارینی تەرمەكان) ، وێنەی شیعریی لە چوارچێوەی دەقە شیعرییەكانیدا بەرجەستەكردوە.
ـ كۆدی شیعریی: كۆدی شیعریی ئەوەیە كە لە ناو فەرهەنگی شیعردا، لە رێگای ئەو وشانەوە كە زۆرترین دووبارەبونەوەیان هەیە، چ لە ناو شیعرێكدا، یان دیوانە شعیرێكدا، یان لای شاعیرێك ، نمونە واژەی" تەرم" لە وەرزی بارینی تەرمەكانی فریاد شوانیدا، وەكو كۆدێك بە كارهاتووە، جگە لە چەندین نمونەی تر،كە بوارمان نیە لێرەدا ئاماژەیان پێبدەین.
ـ فێڵدی شیعریی: لە باسكردنی فەرهەنگی شیعرییەوە، بابەتی گونجانی وشەكانی ناو شیعرێك دێتە ئاراوە، لە لایەكەوە لەگەڵ یەكتری ولە لایەكی ترەوە لە گەڵ كەشی گشتی ناو دەقەكە، ئەمەش كاتێك هەستی پێدەكرێت، كە هەموو وشەكان بچنە ناو یەك كێڵگەی واتاییەوە(فێڵد)یان چەند فێڵدێكەوە، هەر دەقێك زادەی كۆمەڵێك فێڵدە، كە بووەتە سەرچاوەی هەوێنی تێكستەكان، لە نێو یشیاندا "فێڵدی خەم" كە، یەكێكە لە فێڵدە فراوانەكانی فەرهەنگی شیعری ئەم سەردەمە، كە لە ناونیشانەكانیشدا رەنگی داوەتەوە... فریاد شوانی وەكو جووتیارێكی زامدار لە نێو كێڵگەی خەمدا، خێوەتی خستوە، نمونەی ئەو شیعرانەشی: وەرزی بارینی تەرمەكان، بێ نەوایان، بەفروگریان، هەناسەی غەریبان، سەمای مەرگ ، شین وهاوار...هتد.
سەرچاوەكان:
1ـ ئیستاتیكای دەقی شیعریی كوردی / كوردستانی عێراق(1950 ـ 1970)
2ـ شیعر وفەلسەفە
3ـ گۆڤاری هەنار ژمارە/65
4ـ نامیلكە شیعری، وەرزی بارینی تەرمەكان
* لە گۆڤاری 23 ژمارە 6 بڵاوبوەتەوە