و لە ئێران بە باشترین شاعیری ڤیستیڤالی سەڵاواتی هەڵبژێردراوە .

سازدانی : مەهاباد رەحیمی
"بەرپرسی سەنتەری (شب) بۆ چاڵاكی فەلسەفی لە ئەسفەهان"
 
 
بڵند باجەلان ، ناوی تەواوی (بڵند رۆستەم سەلام )ە ، لە رێكەوتی 2-1-1991 لە شاری هەولێر لە خێزانێكی ئەدەب پەروەر لەدایكبووە ،كوری شاعیری گەورەی كورد (رۆستەم باجەلان)ە خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی و دواناوەندی هەر لە هەولێر تەواو كردووە ، جەند جارێك لە ئیران خەڵات كراوە ، دواین جار ئەو جارە بوو كە خەڵاتی یەكەمی ڤیستیڤاڵی شیعری وەرگرت لە ئیران ، كۆمەڵیك كۆڕ و كۆبوونەوەی لە عیراق و ئیران سازداوە ، وەكو (دەنگ ، شاعیری نوێ‌ ، شاعیری هاوچەرخ ) لەسەری نووسراوە ، لە بەرهەمەكانی :
 
1- نوێبوونەوە : بڵاوكراوەیەكە تایبەتە بە ئەدەب و هونەری تەغریبی
2- جیهانی مردووەكانی سەر خاك : چامەی شیعری
3- باڵندەی گۆڕستان : دیوانی شیعر
4- سفر : دیوانێكە لەلایەن شاعیری بەناوبانگی ئیرانی (ئەحمەد سەڵاوات)ی تەرجەمەی فارسی كراوە
5- خەنجەرەكانی ماركسیزم و خوێنی ئیسلام : لێكۆڵینەوەی فەلسەفییە
6- لیمۆكانی نێو تابووتی باوكم : دیوانی شیعر
7- دووركەوتنەوە لەخود : لێكۆڵینەوەیەكی بەراوردكارییە لە نێوان فەلسەفە و ئایدۆلۆژیا
ئێستاش كتێبێكی لەبەر دەستە لەسەر ( فەلسەفەی ئاینەكان ) .
 
 
 
پ1 : شتە دووبارەكان قێزەوەنن ، چۆن نەجاتمان دەبێت لێیان ، ئایە دووبارەكان راستەوانە دەگۆڕێن لەگەڵ نەگبەتی ، جەوهەری شتە دووبارەكان چۆن دەبینی ، چارەسەر كامەیە ؟
بڵند باجەلان: مرۆڤ بۆ ئەوەی بتوانێ‌ خۆی لە وێنە و چەمك و ئایدۆلۆژیا و كۆمیدیا و تراژیدیا دووبارەكان بدزێتەوە ، زۆر جار هانا بۆ كردنەوەی دەرگا و پەنجەرەكانی گومان دەبا ، كەچی گومان دەرگای لێناكاتەوە و بە گومانە لە مرۆڤ .
بە بەردەوامی یەكێك لە ستوونەكانی مەعریفە ( بیركردنەوە)یە . سرووشتی داخراوی كۆمەڵگە ، رێگرە لە بەردەم مانیفێست بوونی پڕۆسەی بیركردنەوە وەكو خۆی . قسە لەسەر (فەلسەفە ،دین ، زانست ،كلتوور...هتد) ناكەم ، بەڵكو قسە لەسەر ئەو پەیوەندییە دەكەم كە لە نێوانیاندا هەیە ، بۆیە پێناسەی ئەم چەمكانە لە دیدی خۆمەوە ناخەمە روو ( لەو شوێنەی باسی دەنكە هەنار دەكرێ‌ ناكرێ‌ باسی چەقۆ بكرێ‌ . )

بیركردنەوەی گشتی
| |
بیركردنەوەی تاكەكەس بیركردنەوەی بە كۆمەڵ.
رێگایەك هەیە بۆ كوشتنی خەونەكان لە زەویدا ، ئەویش قەدەغەكردنی نوستنە ، چونكە خەون بەرهەمی پڕۆسەی نوستنە . نوستن بە مانای داخستنی چاو و فڕینی فكر بۆ مەملەكەتی خەیاڵ نایەت ، بەڵكە بەو مانایە دێت كە فكردان بخرێتە باری سڕبوون و پشوودانەوە ، فكردانیش راستەوانە دەگۆرێ‌ لەگەڵ بیركردنەوە ، واتە : ئەو پیرەپیاوەی ژێر دارەپیرەكە خەوتووە ، كەواتە بیردەكاتەوە . ئەو ژنەی كۆتایی كۆڵانەكە بیردەكاتەوە كەواتە خەوتووە .دەركەوت مەبەست لە خەوتن بریتی بوو لە بیركردنەوە .
هەر سێ‌ پڕۆسەی بیركردنەوە و تێگەیشتن و رووبەرووبوونەوە ، یەك بازنە و ماڵ و خانە ، لە خۆیان دەگرێ‌ . قسەكردن لەسەر هەر سێ‌ چەمكەكە وەكو سێ‌ چەمكی سەربەخۆ ، هەڵەیە . بیركردنەوە بە تێپەڕبوونی كات دەگۆڕێ‌ بۆ تێگەیشتن ، دوواجار تێگەیشتنیش رووبەرووبوونەوەی لێدەكەوێتەوە ، لە هەموو لەحزەیەكیشدا ئەگەری ئەوە هەیە رووبەڕووبوونەوە بگەڕێتەوە بۆ قۆناغە سەرەتاییەكانی سەرهەڵدانی ( مەبەست لە قۆناغەكان : بیركردنەوە و تێگەیشتن ) ە .
بیركردنەوە خوڵقاندنە ، خوڵقاندنیش كاردانەوەی لەگەڵ دایە . وشەی بیركردنەوە لە زمانی كوردیدا جوان هاتووە ، وشەیەكی لێكدراوە لە ( بیر +كردنەوە ) درووستبووە ، كە بە مانای كردنەوەی بیر دێ‌ .
ئەگەر بیر بچوێنین بە پەنجەرەیەك كە قەت نەكراوەتەوە و ناكرێتەوە ، ئەوكاتە دەبێ‌ گومانمان هەبێ‌ كە پەنجەرەیەك بوونی هەبێ‌ ، واتە ئەوە كرانەوەیە وەزیفە دەبەخشێتە ئەو پەنجەرەیەی ناوی بیرە ، دەنا پەنجەرەیەك كە ناكرێتەوە ، بۆی هەیە تابلۆی هونەرمەندێكی میللی بێت .
تابلۆ = نەگبەتی .
 

 
پ2: لە یەكێك لە بەرهەمەكانت بەراوردێكت كردووە لە نێوان زانست و جەهل ، گووتووتە كە دەكرێ‌ جەهل وەكو رێگایەك كەڵكی لێوەربگیرێ‌ بۆ گەیشتن بەمەعریفە ، ئەمە چۆنە؟
بڵند باجەلان : ئەو كاتەی جەهل دەمرێ‌ ، زانست جێگای ناگرێتەوە . كەسێك ئەزموونێكی زانستیانەی لەگەڵ جەهلدا نەبێ‌ ، نابێتە زانستخوازی راستەقینە . نابێ‌ جەهل لە دەڤەرەكاندا بكوژرێ‌ ، بەڵكو دەبێ‌ بگۆڕدرێ‌ بۆ زانست و زانستیش بگۆڕدرێ‌ بۆ ئیمان و ئیمانیش كۆمانبكاتەوە و هەر گۆڕانێكیش كە لە ئیماندا رووبدا رەنگدانەوەی ئەو ئەزموونەیە كە لەگەڵ زانست و جەهلدا هەمانبووە .
ئەوە جەهالەت نییە وامان لێدەكا مامەڵە لەگەڵ جەهلدا بكەین ، بگرە ئەقلێكی بارگاوی كراوە بە ئاین و زانست ، ئەقڵێكە كەپەڕەسێلكەی زانست هێلانەی تیادا دروست كردووە . بۆ گەڕانەوە بۆ سەرزەمینی ئەهریمەن ، مومكین نییە كەشتی ئەهریمەن خۆی بەكاربهێنرێ‌ ، گەر وامان كرد ئیدیۆم و چەمك و وشە و پنت و پڕۆگرامەكانی دانپیانەنان دیسانەوە دەردەكەونەوە .
 
 
پ3- چی وادەكا ببین بە كەسێكی ئیماندار بە دۆزی ژن؟
بڵند باجەلان : بوونی ئەقڵێكی تر كە توانای بیركردنەوەی هەبێ‌، كە جیاوازی هەبێ‌ لەگەڵ ئەقلی بێ دین و بەربەری و خێڵەكییەكان ( لێرەدا فەزای گشتی رۆڵی سەرەكی دەبینێ‌ ).
ئۆسكار وایڵد دەڵێ‌ : " پێش ئەوەی شاعیران باسی تەمی لەندەن بكەن ، خەڵكی لەندەن هەستیان بەو تەمە نەدەكرد " .
باسكردن و بیركردنەوە لە شتەكان ئەگەر لە هەر ئاستێكدابن , چێژێكی زیاتر دەبەخشێ‌ بەو شتە .بەڵام جیاكردنەوەی شتەكان گرنگی زیاترە لەباسكردنیان . بۆ ئەوەی بتوانی رۆژ و شەو ، كوفر و ئیمان لە یەكتری جیابكەیەوە ،عەقڵێكمان گەرەكە كە جیاوازی بكا لەنێوان عەقڵ و بەرد . ئەو مرۆڤەی شتەكانی لە یەكتری جیانەكردەوە ، مەرج نییە بێگیان ( جامد ) بێت ، دەكرێ‌ ئەو مرۆڤە باوەڕی بەجیاكردنەوەی شتەكان نەبێ‌ و كار بكا بۆ نزیكردنەوە و بەیەكتری گرێدانیان .
دەكرێ‌ ناو لەو مرۆڤە بنرێ‌ بەردی شێت .
هەوڵی رووتبوونەوە لە بیركردنەوە ، هەوڵێكە دەرەنجامەكانی بریتین لە كوشتنی چێژ و بنەماكانی .ئاماژەكان پێمان دەڵێن : "دەق لە دەرەوەی بیركردنەوە و بیركردنەوە لە دەرەوەی دەق (هەڵبەتە لەبازنەی فكردا) نرخیان نییە ( رووتدەبنەوە ) " .
ئەوكاتەی مرۆڤ تووشی غرووربوونی فكر دەبێت ، وا تێدەگا لە لووتكەی چیای یەقین دایە ، پێویستی بە بیركردنەوە نییە و پێیوایە بیركردنەوە لە بۆشایشدا درووست دەبێ‌ و پێویستمان بەكتێب و گوێگرتن و دۆخ گۆڕین نییە .
بەبێ‌ خوێندنەوەیەكی واقیعی بۆ چەمكەكان ، بەپشت بەستن بە تەرزی بیركردنەوەی چەند شەخسێك هەنگاو بەناوی كامڵبوونەوە دەنرێ‌ ، كەچی خوڵقاندنی رۆژگارێكە كە مرۆڤ بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارە جەوهەرییەكانی بەدوای وەڵامەكان بگەڕێ‌ ، لە كاتێكیشدا وەڵامی یەقینی دەستنەكەوتن ، خۆی وەڵامی ناسرووشتی و نادرووست درووست بكا .
مەبدەئێكی جوان هەیە : "گەر دەتەوەێ‌ لە رەخنە بگەی ، نهێنی نەرمی لۆكە و رەقی بەرد كەشف بكە "
 


بڵند باجەلانی مناڵ شیعر دەخوێنێتەوە لە كۆڕێكدا

 
 
پ4: رەخنەگرتن تاچەند كارێكی عەقڵانییە؟
بڵند باجەلان : وشەی رەخنە لە وشەی (كریتیك)ەوە هاتووە ، كە لە بنەرەتدا وشەیەكی یۆنانییە ، كریتیك لەلای شكسپیر بە واتای تێپەڕاندنی سنوورە ئەخلاقییەكانە . لای كانتی فەیلەسووفی مۆدێرنە رەخنە واتە فۆڕمێك لە دادوەری و هیگلیش رەخنەی بەو واتایەی كانت قبووڵكردووە و دواتریش لە ئۆدیسەی رۆحدا بەكاری هێنا .
ئێمە رەخنەدەگرین وەكو نووسەر و هونەرمەند ، چونكە ئەوە بیری رۆشن نییە كە زەمینە بۆ گوتاری نائەقلانی خۆش دەكا ، بەڵكو خراپ بەكارهێنانی ئەخلاقە لە مانا كۆمەڵایەتییەكەیدا . قسەكردن لەسەر چەمكی گەشەكردن و گەشەپێدانی كۆمەڵایەتی لە دوای جەنگی جیهانی دووەم لای رۆشنبیران سەری هەڵداوە ، نابێ‌ نوخبەی رۆشنبیران بەهۆی رەخنەكانیانەوە لەدیدی هانیشتمانیان سیمای ستەمكاریان پێبدرێ‌ . شیلێر دەڵێ‌ " هونەر ئاماژەیە بۆ رەخنەگرتن لە كۆمەڵگە و رەخنەش ئاماژەیە بۆ كاری عەقڵانی "
ئامانجی مەسیحییەكانی ئەوروپا و جوولەكەكان لە رەخنەگرتن لە دین و فەندەمێنتالیزمی ئاینەكان ، گەڕاندنەوەی بەهایە بۆ دین .
لەدووای ئەم باسە ، هیوادارم ئەو پرسیارانە لای خوێنەر سەرهەڵنەدەن كە بۆ وەڵامدانەوەیان پێویستیمان بە پرسیاری دیكە هەیە ، جا ئەگەر پرسیارەكە میتافیزیكی بێ‌ یان مەعریفی ، ئەخلاقی بێ‌ یان پرسیاری جوانیناسیانە ، مەبەستم لەو پرسیارانەیە كە بۆ وەڵامدانەوەیان پێویستیمان بەوە هەیە سەدان پرسیار لە دەورووبەرمان بكەین بۆ ئەوەی وەڵامێكی نا واقعیمان دەست بكەوێت ، ئەمەش لەبەر ئەوەی پرسیارەكە لە جەوهەردا بێ مانا بووە و لە بارەی ئەزموونێكی بێ مانا بووە . پرسیاری بێمانا ئەو پرسیارەیە كە لە دەرەنجامی نەبوونی ئەزموونەوە سەر هەڵدەدا ، پرسیاركردن لە كوفر بە بێ بوونی ئەزموون لەگەڵ ئیماندا ، پرسیاركردن لە ئەدەب بەبێ‌ بوونی ئەزموون لەگەڵ ئەدیبانێكی وەكو (ساراماگۆ و كازانتزاكیس و كافكا و پامۆك و ....هتد)، پرسیاركردن لە سیاسەت رۆشنبیری سیاسی هەبێ. ئەگینا لە جەوهەردا هونەری پرسیاركردن، هونەرێكە ئەركی كەشفكردن و خوێندنەوە و دەرخستنی رووی راستەقینەی شتەكانە .
 
 
 
نموونەیەك لە شیعرەكانی بڵند باجەلان :

 

لە سێبەری ژیانێكی وشكدا
مردنی تەڕی پیاوێكی پیر خێمەی خۆی هەڵداوە
كەچی ژیان یاداشتی مردن دەنووسێتەوە
مردنی ژنێك لە دەغڵێكی بێوەژندا
مردنی فەجری پیاوێكی شاغیر
لە باوەشی ئینتیزاردا
مردنی نەشوەی جیلوە
بە دەستی تەنیایی مەخمەڵیی مردن .
ئەو حەلەی سپێدە مۆرەكانی عەشق
بۆ خوێندنەوەی هەراوزەنا
لە عەرعەرەوە
بۆ مەغزایەكی غەدرە قەیرەكان دەچن
قاسیدێكی هەڵوەریو
گوڵەكانی باخچەی تەنیایی دەژمێرێ‌
قەسیدە فەرەیدونەكانی جەفا
لە تەمی عومردا دەردەكەون
عومری غیابی بوونەوەرێكی مەوجود .
گریانەكانی پەیڤم خەتم كردوون
كاسەی شەو پڕبووە لە
میزی ئەو رۆژانەی پڕن لە
بەرۆژووبوونی ئاو و حەوت دەنك خورما
پڕن لە پرخەپرخی پشیلە
لە لایلایەی عەدەم بۆ وجود
لە شیوەنی پیاسە چۆلەكەیەكانی ژیان لە شەقامی مەرگ
لە مەرگی سپی ئەسمەرەكان .
گوێ‌ لە وتاری عەشق دەگرین
لەسەر شانۆی قەلەندەرەكان .
گوێ‌ لە وەسیتی گوڵ دەگرین بۆ جۆگە
جۆگەیەك لە گوڵاو
جۆگەیەك پڕ لە وردە بەردی شەوكوێر
پڕ لە وردكە نان .

 
 
 
تێبینی : بڵند باجەلان ئەم چاوپێكەوتنەی كاتژمێرێك دووای وەرگرتنی خەڵاتە تایبەتیەكەی دەزگای سەڵاواتی سازداوە بۆ سەنتەرەكەمان ، چاوپێكەوتنەكە بە فارسی لە رۆژنامەكان بڵاوكراوەتەوە ، ئەحمەد سەڵاواتی شاعیر هەستاوە بە كاری وەرگێڕانەكە .