(سەعید یەقتین) وەك نموونە
(1)
دەشێ بەشێكی زۆری سەدەی بیستەم وەك ئەوەی بە سەدەی (دەق) ناو دەنرێت، لە ژێر چەمكێكی فرە لایەن بە ناوی "كارلێكردنی دەقی" یان "دەقئاوێزانی" یان "میتادەق" دا كۆ بكەینەوە. بەڵام دوای كۆمەڵێك هەوڵی جیاواز لە بوارەكانی تەكنۆلۆژیا و سیبرنتیكا (Cybernetics) و فرە میدیایی (Multimédia) و ناوەندە چالاكەكانی دیكە (cmc) و داهێنانە خەیاڵی و فۆرمە بینراوەكانی دیكەی مرۆڤایەتی و تەئویلە جیاوازەكان و خوێندنەوەی جیاواز.. چەمكێكی نوێ بە ناوی (هاودەقی) یان دەقی (پەیوەست) یان دەقی (دیجیتاڵی).. هاتە ناوەوە. دەقی ناوبراو لەسەر دەقی پێشووی دروست دەبێت، نەك بەو مانایەی كە هیچ دەقێك نییە، كاریگەری دەقی پێشووی بەسەرەوە نەبێت، بەڵكو بەو وەسفەی كە دەقی پەیوەست ئەگەرچی بە شێوەیەك لە شێوەكان هاوشێوەی نێودەقی، دەقئاوێزانی لەسەر دەقی پێشوو (هایپۆتێكست) خۆی بونیاد دەنێت، بەڵام لە رووی وردبینی و دەركەوتن، ئەكتیفترە و چەندین لقی جیاوازی وەك بیناسازی دەق و دەقی كارتێكراو و دەقی پەیوەند و میتا دەقی لەخۆدا كۆ كردۆتەوە. هاودەقی ئەو داهێنانە ئاوێتەیەیە، كە لە رێگای كۆمپیوتەر و ئینتەرنێتەوە فەزایەكی بەرفرەوان، لە زانیاری و خەیاڵ و كۆمینتی بینراو بەرجەستە دەكات.
هاودەقی لە رێگای كۆمپیوتەر و بە پرۆگرامكردنە پێشكەوتووەكانی كۆمپیوتەرەوە هاتۆتە بەرهەم و لەوێشەوە دەقێك لە كۆی بونیادە دەرەكی و ناوەكیەكان بەرجەستە دەبێت، بە شێوەیەكی ئاوێتەیی، شێوەیەك كە ئەگەرچی ئاڵاكەی بە دەست جوانی و ئەدەبیەتەوەیە، بەڵام پێشتر بەو شێوە ئاوێتەیە، بوونی نەبووە، یان بە مانایەكی دیكە دەشێ بڵێین ئەگەرچی لە شێوازە كۆنەكانەوە گەشەی كردووە، بەڵام لەگەڵ كۆمپیوتەر، وەك فۆرمێكی دیكەی نوێی كۆنتاككردنی (CONTACT) دەقی پێشوو دەردەكەوێت.
كەواتە هاودەقی ئەگەرچی هەڵگری بونیادێكی كلاسیكیانەیە، بەڵام بەدیوەكەی دیكە بونیادێكی ئیبداعی سیستماتیزەكراوە، زانیارییە جێگیرەكانی دەق لە ئاستێكی بەرزی ئەدەبی و ئیستێتیكی لە رێگای پرۆگرامەكانی عەقڵی ئەلكترۆنییەوە ((software پێشكەش دەكات. بۆ ئەوەش دەشێ بڵێین (وێب-web) لەسەر ئاستی گەردوون هاودەقی دەنوێنێ. بەڵام لە بەرانبەر تەئویلكردنی هاودەقی دەبێ خوێنەر یان وەرگر خاوەنی میمێكسێكی (Memex)2 بەرفرەوان بێت، یان بە مانایەكی دیكە بۆ تێگەیشتن لە هاودەقی لەلایەك پێویستە كراوە بین و لەلایەكی دیكە خاوەن میمۆرییەكی بەرفرەوان بین. كەواتە هاودەقی داهێنانێكی بەرفرەوان و ئاوێتەخواز و كراوەیە، لەسەر ئاستی خەیاڵ هیچ سنوردانانێك بە رەوا نابینێ، وەك چۆن لەسەر ئاستی كۆكردنەوەی زانیاری، دووچاری نێودژی و لەناوچوون نابێتەوە.
(2)
لە دەقەوە بۆ هاودەقی، دەروازەیەك بۆ ئیستێتیكای داهێنانی ئاوێتەیی3 كتێبێكی بە نرخی دكتۆر (سەعید یەقتین)ە،ئەو كتێبە یەكێكە لەو بەرهەمانەی كە قسە و باسێكی بەرفرەوانی لە ناوەندی رۆشنبیریی عەرەبی لەسەر كراوە. ئەو كتێبە لە (بەیروت) ساڵی 2005 چاپكراوە. وەك رەخنەگر و نووسەری بە ناوبانگی (مەغریبی) دكتۆر (سەعید یەقتین) دەڵێت: كتێبی ناوبراو درێژكراوەی كتێبی (ئەدەب و دامەزراو و دەسەڵات)ە.
دكتۆر (سەعید یەقتین) رەخنەگر و پسپۆر لە بوارەكانی گێڕانەوە و سیمۆلۆژیا و تیۆری رەخنەی ئەدەبی و كەلەپوری گێڕانەوەی عەرەبی ئیسلامی-رۆشنبیریی شەعبی- و هاودەقی (Hypertexte).. بە یەكێك لەو رەخنەگرە پڕ بایەخانە دادەنرێت، كە هەمیشە هەوڵدەدات شان بە شانی داهێنانە ئەدەبی و هونەری و فیكرییەكانی جیهان هەنگاو بنێ، هەر لەوێشەوە ناونیشانی كتێبەكەی دەبێتە جێگای پرسیار لای ئەو خوێنەرانەی، كە ناتوانن كۆنتاكت لەگەڵ هەندێ لەو داهێنانە ئەدەبیانەی دنیای دەرەوە، بە تایبەتی ئەمریكا و ئەوروپا دروست بكەن.
وەك دەزانین پێشتر پێكهاتەی تیۆری دەق لەسەر سێ لایەن وەستا بوو: نووسەر، دەق، خوێنەر. بەڵام هاودەقی فرە لایەنە و دەكەوێتە سەر: داهێنەر، هاودەقی، كۆمپیوتەر، وەرگر. لە هاودەقیدا كۆمپیوتەر ئامادەیەكی بنەڕەتی هەیە و شوێنگەیەكی جەوهەری لە هاوسەنگكردنی بەرهەم و وەرگر دەنوێنێ، تا ئەو سنورەی كە بەبێ ئەو مەحاڵە بتوانین قسە لە هاودەقی بكەین، چونكە وەك چۆن ئامرازی بەرهەمهێنانە لە هەمان كاتیش ئامرازێكە بۆ گەیشتن بە خوێنەر. لێرەدا كۆمپیوتەر هەر تەنها دەركەوتنی شێوازێكی نوێی ئیبداعی نییە، بەڵكو بەرجەستەكردنی جۆرێكی نوێی پسپۆریشە كە بە هۆكارەكانی وەڵامدانەوە ناو دەبرێت.
دەمەوێ بڵێم ئامرازی كۆمپیوتەر دەقێكی دیجیتالی بەرهەمهێناوە، بەڵام دەقی دیحیتاڵی لەخۆوە دروست نابێت، بەڵكو بەرهەمی بەرەوپێشچوونی عەقڵی ئەلكترۆنی و فرە میدیاییە، بەو مانایەش بۆ گفتوگۆكردن لە دەقی دیجیتاڵی ناشێ بە مانا تەقلیدییكە قسە لە نووسەر بكەین، بەڵكو دەبێ لە چەمكی (داهێنەر) بگەین، یان لەو هێزە كراوەیە بگەین، كە لە رێگای پرۆگرامەكانی عەقڵی ئەلكترۆنییەوە دەتوانێ سەرەڕای زیادكردنی وێنە و ئایكۆن و هێلكاری، بە ئارەزووی خۆی دەستكاری دەق و پاش وپێشخستن و رەشكردنەوەی بكات. لە دەرئەنجامی هەموو ئەوانەشەوە وەك گوتمان بە شێوەیەكی دیكەی پێكهاتەی دەق دەگەین، كە لە داهێنەر، كۆمپیوتەر، ئەدەبی ئاوێتەیی (interactional) پێكهاتووە. بەو مانایەش وەك چۆن دەق بەبێ خوێنەر بوونی نییە، قسەكردنیش لە هاودەقی بەبێ بیركردنەوە لە كۆمپیوتەر شكست دەهێنێ، واتە بەبێ بەرجەستە كردنی فۆرمەكانی تەعبیركردن و فۆرمەكانی كۆمینیكەیشن (Communiction) هەرگیز بەیەكگەیشتن (continuity) دروست نابێت، كەواتە دەشێ كۆمپیوتەر بە ئامرازە ئینتەرئەكتیڤەكان (interactive) ناو بەرین.
دواجار دەمەوێ بڵێم دكتۆر سەعید یەقتین لە رێگای ئەو كتێبەوە هەوڵدەدات ناوەندی رۆشنبیریی عەرەبی لە داهێنانەكانی ئەویدیكە، ئاگادار بكاتەوە، بۆ ئەوەی لەوێوە بتوانن دنیابینییەكی نوێ فەراهەم بكەن.
پەراوێزەكان:
1 - لە زمانی عەرەبی لە بەرانبەر هایپەر تێكست هەندێك لە رەخنەگران (النص المترابط)یان بە كار هێناوە، لە زمانی كوردی بە دەقی هاوپەیوەست دێت، بەڵام من پێشنیاری زاراوەی (هاودەقی) دەكەم.
2 -( Memory Extendes) أی الذاكرە المتمددە.
3 - interactive (المتفاعلە)