ژارگۆن - 1
مەبەستى من لەو ناونیشانە بە زمانێکەوە بەندە، کە تایبەتمەندییەکەى دەکەوێتە دەرەوەى "شوێن" و دنیایەکى دیکەى جیاوازى پەیوەندیکردنەوە! هەوڵێکە بۆ شۆڕبوونەوە بە نێو کۆڕ و بازنە تایبەتیەکانى زمان، کە کرانەوەى بەسەر کەسانى دیکە، بە مەرجى چوونە ناو ئەو بازنە تایبەتەوە بێت!
دەمەوێ بڵێم (ژارگۆن:jargon) هەنگاوێکە بۆ بەدواداچوونى دوو فۆڕم لە تێگەیشتن، یەکێکیان دەکەوێتە سەر "جێگیربوون" و ئەویدیکە "گۆڕان" ئەو دوو شێوەیەش لە تێگەیشتن دوو جۆر لە دنیابینى لەخۆدا هەڵگرتووە، یەکێکیان دەکەوێتە سەر سیستم و ئەویدیکە بە جیاوازییەوە دەلکێ، وەک دەزانین بابەتى تێگەیشتن هەمیشە جێگیرە، بەڵام مەرجەکانى تێگەیشتن لە گۆڕانى بەردەوامدایە و ناکەوێتە سەر بابەتى تێگەیشتنەوە، بەڵکو دەچێتە سەر ئاسۆکانى راڤەکردنەوە، من قسە لە ئاسۆکانى راڤەکردن و بەدواداچووندا دەکەم، بەو مانایەى کە زمانى ئەدەبى لە خوێندنەوەى جیاوازدا بوونى خۆى هەڵدەگرێتەوە، بەو مانایەى کە دنیا لە گۆڕانى بەردەوامدا جوانییەکانى خۆى هەڵدەنێ، هەموو خوێندنەوەیەکى جیاوازیش داهێنانى دنیایەکى دیکەى جیاوازە. هەمیشە جیاوازیش فیکرەى یەکگرتووى کۆتائامێزى نێوان مرۆڤ و مرۆڤ، مرۆڤ و دەق، مرۆڤ و دنیاى قبول نییە، وەک چۆن بە تووندى یەکگرتنى نێوان دەق و دانەر رەتدەکاتەوە.
داهێنان هەرگیز نوێنەرایەتى جێگیربوون ناکات، بەڵکو لە گۆڕانى بەردەوامدا خۆى راڤە دەکاتەوە، ئەو خۆدۆزینەوەیەش بەهۆى بەدواداچوونى ئەو رووناکییەوەیە، کە دەکەوێتە سەر سیستم و جیاوازى، دەق و وەرگر. بەو مانایەش دەشێ لە رێگاى خوێندنەوەى جیاوازەوە (گێڕانەوەى سەرەتاکان)یش ماناى بەردەوامى بگەیەنن! دەمەوێ بڵێم کارى ئەدەبى لە دەرەوەى شوێن دەمێنێتەوە و دەیەوێت ساتەکانى گومان و پڕشنگەکانى جوانى لە رێگاى وەرگرە جیاوازەکانییەوە، یەکبخات! رەوانبێژى وەرگر و خەیاڵى زمان، کارێکە بۆ یەکگرتنى جوانى و چێژ و خۆشى، لە نوێوە!
بە بڕواى من ئەوەى (وەرگر/خوێنەر)ى ئەدەبى بەشێوەیەک لە شێوەکان نەیتوانیوە کەشفى بکات، دوو شێوەیە لە گومان و دوو جۆر یەکبوونە، گومانێک کە هەمیشە لە دەرەوەى شوێن دەسوڕێتەوە و یەکبوونێک کە هەستەکانى وەرگر لە حەزى گەیشتن و دواخستنى تێر نابن. ئەو دوو هۆکارە وام لێدەکەن ئومێدى بەهایەک، لەو گۆشە قەوارە بچوکە، بۆ ئەو دەستپێکردنە بخوازم!! ئەوەش گەمەیەکى ئەدەبى نییە، وەک چۆن هەر تەنها بابەتى زانیاریش نییە، بەڵکو هەناسەدانى زمانە، زمانێک، کە دەچێتە نێو مێژووەوە! هەناسەدانى گومانێکە، کە بەردەوام ئەو مێژووە وەک بابەتى پرسیارکردن هەڵدەداتەوە! ئەوەش دەکەوێتە دووتوێى بزاڤێکى رەخنەیى، کە لە کەشفکردنى هێزە زمانییەکان و پەیبردنى رەهەندەکانى چێژ و جوانى و راڤەکردنى جیاواز خۆى دەبینێتەوە.
بەو مانایەش رەوانبێژى وەرگر و خەیاڵى زمان لەیەک کاتتدا هەم دەکەوێتە نێو زەمەن و هەم لە دەرەوەى زەمەنە: زەمەنییە- چونکە لە بزاڤى مێژووى داهێنانى مرۆڤدا، ئەسڵە، و لە پەیبردن و تەجاوزکردنیشدا بەردەوامى دەگەیەنێت. نازەمەنییە- چونکە خەونبینییە و هەموو زەمەنەکان لەباوەش دەگرێت، هەر بە تەنها لە رێگاى مێژووى گێڕانەوە، وەک بەسەرهات و رووداوەکان، بەمێژوو ناکرێت: بەڵکو ستوونیە، رەوتى ئاسۆیانەشى جگە لە وێنەیەکى دیارى قوڵایى ناوەوە شتێکى دیکە نییە. بە دەستەواژەى دووەم، هەر تەنها بەردەوامى زمان نییە، بەڵکو دەلالەت لە بوونیشى دەکات. بەو مانایەش رەوانبێژى وەرگر و خەیاڵى زمان، لە هەر شوێنێکدا بێ، پێش هەموو شتێک گۆڕان و بەردەوامبوون و جیاوازى دەکێشێ.
 
 
 
ژارگۆن - 2
لە نێو ئەدەبی كوردی كۆمەڵێك مانیفێستی شیعری نووسراوە، بەڵام وەك پێویست نەیانتوانیوە ڕەنگدانەوە و جێكەوتەی ئەدەبیانەی خۆیان بنوێنن؟!
بە بڕوای من بەشێك لە شكستەكانیان ڕاستەوخۆ بە بنەمای فیكری و تیۆریزەكردنەوەی مەعریفییەوە بەندە، بەشێكی دیكەی پەیوەندی بە خولیای ئەدەبییەوە هەیە! ئەگەر خولیای ئەدەبی گوزارشت لە كەشفكردن و خەون و دنیابینی بكات، ئەوە بنەمای فیكری پشت بە كۆی ئەو باكگراوەندە ڕۆشنبیری و ئاگاییە هونەرییە دەبەستێت، كە فۆڕمەكانی مەعریفەی ئەدەبی بونیاد دەنێ.
هەمیشە خولیای ئەدەبی چێژ و حەز و شەیدایی بەڕێوەی دەبات، فۆڕمەكانی مەعریفەی ئەدەبی شارەزایی و ڕاڤەكردن، یەكەمیان لە بەردەوامی خۆی دەدۆزێتەوە، دووەمیان لە جووڵەی جیاواز، دەشێ بەردەوامی و جووڵەی جیاواز چارەسەرێكی مامناوەندی ئەو نێودژییە بێ كە زمانی ئەدەبی لە پرسەكانی سەردەمەوە وێنای دەكات.
لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان دوای ئەزموونی سوارەی ئیلخانیزادە و هەندێ لە هەوڵەكانی جەلالی مەلەكشا، ژیلا حوسێنی و كامبیزی كەریمی و ڕەزا عەلیپور و فەرەیدوون ئەرشەدی فەزایەكی دیكەیان لە شیعر هێنا ناوەوە.
جەلالی مەلەكشا وزەی شیعریی لە جوانكردنی كێشی بڕگەیی و گەیاندنی پەیامدا كورت كردەوە، بەڵام شاعیرانی دواتر بە جۆرێك لە جۆرەكان پشتیان لە كێشی بڕگەیی و پەیامی شیعری كرد و فەزایەكی دیكەیان لە مەنەلۆگ و فرەدەنگی و فرەڕیتمی و ئایرۆنی و بیركردنەوەی شاعیرانە دروست كرد!
بە بڕوای من فەزای شیعریی دەرئەنجامی یارییەكی جیاواز و ئازادانەی زمانە! كەواتە ئەگەر پارێزگاریكردنی جەلالی مەلەكشا لە كێشی بڕگەیی و پەیامی شیعریی، پەیوەندی بە دیدێكی گشتی و بەڵگەنەویستی زمان و ڕیتمی شیعریی و هەڵویست و ئیلتیزامەوە هەبێ و ئەو دیدە بشێ هاوگونجانێكی شۆڕشگێرانە لە نێوان شاعیر و جەماوەر دروست بكات! ئەوە لادان لەو دیدە، دەكەوێتە دووتوێی خزینی زمان و تەجاوزكردنەوە. تەجاوزكردنی پیرۆزییەكانی زمان هەمیشە لەسەر خوازەی زمانی دایك دێتە ئاراوە.
دەشێ بڵێم ئەو تەجاوزكردنە لە كەشوهەواو زمانێكی جیاواز و فرەڕەهەندی بەیەكەوەلكاو سەری هەڵداوە، ئەو زمانە نوێنەرایەتی ڕەهەندێكی جیاوازی شیعریی و هونەری دەكات و جیاوازییەكانی لە دووتوێی جەرەیانی زیهنی و وەستانی لەپڕ و كورتبڕی و ئایرۆنییەت و شڵەژان دەردەكەوێت، هەڵبەتە ئەوەیش وەك جۆرێك لە ململانێ لەگەڵ "كۆن" یا تەجاوزكردنی شێوەكانی، لە هەمان كاتیشدا وەك جۆرێك لە تێكەڵبوون لەگەڵ تازەگەری دەرەوە ـ شیعری فارسی، خۆی دەنوێنێ.
ئەگەر هەر یەك لەو شاعیرانەی لە دوای مەلەكشا ناوم بردن، لە ئاستێكدا وەستابن و توانای قووڵبوونەوە و ڕەكاژۆكردن و بەرزكردنەوەی ئاستی هونەری و ئیستێتیكای زمانیان لە سنوورێكی دیاریكراو گیری خواردبێت! ئەوە هەر یەك لە پەرویز زەبیح غوڵامی و یوونسی ڕەزایی و كەمالی ئەمینی و ئەیاز خوونسیاوەشان و حەمە ساڵح سوزەنی و.. هەوڵیان داوە لە ڕێگای هەڕەمەكیەتی زمان بە جۆرێك لە وڕێنە و ئاماژە و خزینی نێوان دال و مەدلول، ئەو قەیرانە شیعرییە قووڵتر بكەنەوە!
دوا ڕستەم لەوێوە دێ، كە ئەگەرچی ئەو قەیرانە كێشی بڕگەیی و پەیام و هەڵوێست و مانای ڕاستەوخۆی خستۆتە ژێر پرسیارەوە، بەڵام نەیتوانیوە جووڵە جیاوازەكانی خۆی لە دووتوێی خەون و دنیابینییەكی دیكەدا تیۆریزە بكات! دەمەوێ بڵێم ناشێ لە پرۆسەی نووسیندا بیر لە بیرۆكەی جیاوازی پەیام، مەبەست یا هەر ئاراستەكردنێك بكەینەوە، بۆ ئەوەی بە خوێنەران بڵێین جیاوازین! ناشێ مەعریفەی شیعریی و خەیاڵ لە پێناو ئەویدیكەدا لە ئاستێكی دیاریكراوی گەیاندندا بوەستێنین! شیعر داڕژانە، هەموو ئەو شێوە بیركردنەوانە ڕەهەندەكانی شیعرییەت دووچاری بنەبەستبوون دەكەن.
 
 
 
ژارگۆن - 3
دەسەڵاتی هونەری دەق
(دەسەڵاتی دەق) هەمیشە لە (بونیادی دەق) و (ئاسۆکانی خوێندنەوە)دا خۆی هەڵدەگرێتەوە. بەڵام (بونیادی دەق) لە دوو روودا دەردەکەوێت: یەکەمیان لە سەر رەنگدانەوەی کۆنتێکستی فیکر و گوتارگەلێک کار دەکات، کە بە سەرچاوەکانی دەقەوە دەلکێ و بە بونیادی بابەت، یان (رووی پێشەوە) ناو دەنرێت، بەڵام دووەمیان لەسەر ئاستە دەلالی و مەعریفیەکانی ناوەوەی دەق و شیعرییەت وەستاوە و بە بونیادی ئاسۆیی یان (رووی پشتەوە) دادەنرێت.
رووی پێشەوە خۆی لە تۆڕێکی زمانەوانیدا نیشان دەدات، بەشێکی ئەو تۆڕە زمانەوانییە، بە پێی حاڵەتەکانی ساتەوەختی نووسین بەرێوە دەچێت، کە بەشێک لە دەلالەتەکانی دەق پێکدەهێنن! بە دیوەکەی دیکە رووی پێشەوە رەنگدانەوەی میکانیزمی دەربرینی زمانی دەقە، هەمیشە ئەو دەربرینەش دەکەوێتە سەر کەشفکردنی ئەو رێچکە ‌و رێرەوانەی کە بەرەو هەرێمی (تیمە- them) و ناوەوەی دەق دەبنەوە، هەموو ئەوانەش بەشێکن لەو دەسەڵاتەی، کە بەرەو خەلقکردنی بۆچوونی (هونەری) دەچێت! بە دیوەکەی دیکە بەشێکن لەو دەسەڵاتەی دەکەوێتە سەر کلتور و جیهانبینی و بیرکردنەوە مەعریفیەکانی نووسەر.. دواتر ئەو فەزا تازە بەرهەمهاتووە، لە رێگای ئیرادەی هاوبەشی (دەق ‌و خوێنەر)ەوە رەهەند و بۆچوونە (ئیستێتیک)ەکانی دیاری دەکرێت؟!
کەواتە بونیادی دەق دوو جۆر لە ئیرادە دەنوێنێ، ئیرادەیەک کە هەوڵی رەنگدانەوەی دامەزراوەی (نوێ‌) دەدات، ئیرادەیەک کە هەوڵی رەنگدانەوەی دامەزراوەی (پێشینە) دەدات، لە هەردوو حاڵەتیشدا بونیادی دەق ئەو فەزایەیە، کە پەیوەندی نێوان ئەو دوو دامەزراوە تێیدا رەنگدەداتەوە.
(1)
ئەگەر مەرجەع وەک سیستمی بۆماوە لە دەسەڵاتی دەقدا رەنگدانەوەی پێکهاتەی مەعریفی ‌و فیکری نووسەر بێ، ئەوە سیستمی بۆماوە لە دەسەڵاتی خوێنەردا رەنگدانەوەی هەمان چەمکگەلە.. واتە وەک چۆن دامەزراوەی (بۆماوە) وەک مەرجەع بەشداری لە دامەزراندنی دەسەڵاتی دەقدا دەکات، بە هەمان شێوە ئاوێتەی دەسەڵاتی خوێنەریش دەبێت؟! دەمەوێ بڵێم لە نێوان دەق و خوێنەر هەمیشە پرۆسەیەکی بەرامبەرکێ‌ بۆ (تێگەیشتن) هەیە، کە نوێنەرایەتی بە یەکگەیشتنی دوو فەزای جیاوازی نێو یەک کلتوری دیاری کراو دەکەن، بەو مانایەش خودی تێگەیشتن لە میانی ئەو هاوئاهەنگییەدا شێوەیەک لە وێناکردن دەخاتەوە، یان جۆرێک لە مەرجەع دەرەخسێنرێ‌، کە بەرەو بە یەکلکاندنی سەرچاوەکانمان دەکاتەوە، کەواتە هاوئاهەنگی نێوان (خوێنەر و دەق) کارێک دەخاتەوە کە خاوەنی سەرچاوەگەلێکی مێژوویی دەوڵەمەندە، بەشێکی زۆری دەوڵەمەندیی داهێنان بۆ مێژوویی خوێندنەوە جیاوازەکان دەگەڕێتەوە.
(2)
بەڵام ئەگەر مەرجەعەکانی دەق بۆ ژینگە وکلتوری جیا لە ژینگە و مەرجەعی خوێنەر بگەڕێتەوە، یان بە پێچەوانەوە، ئەوە جۆرێک لە بەرامبەرکێی چەمکئامێز درووست دەبێت، کە دواجار لە بەیەکگەیشتندا جوتبوونێکی (هونەری) ‌و (ئیستێتیکی) لە نێوان مەرجەعە جیاوازەکان بەرهەم دەهێنێ، ئەو جیاوازیانەش بەرەو چێژ و جیهانبینی کاری بەرهەمهێنراومان دەکاتەوە، بۆیە دەتوانین بڵێین دەشێ (دەسەڵاتی دەق) لقێک بێ، لە لقە سەرەکیەکانی (سیستمی خوێندنەوە) کە تەجاوزکردنی نەشیاو دەکەوێتەوە، وەک چۆن بە دیوەکەی دیکەش هەرگیز ناتوانین تەجاوزی دەسەڵاتی خوێنەر بکەین.. بەڵام ئەگەر ئەوە دیوە پۆزەتیفەکەی دەسەڵاتی دەق و دەسەڵاتی خوێنەر بێت، ئەوە دیوە نێگەتیفەکەی بەرەو (دەقێکی ناهاوسەنگ) ‌و (خوێنەرێکی پەرگیر)مان دەکاتەوە، کە هەرگیز (کاری ئەدەبی) لە نێوانیاندا درووست نابێت؟!
دواجار وەک دەردەکەوێت، بونیادی دەق و پێکهاتەکانی نوێنەرایەتی (دەسەڵاتی هونەری دەق) دەکەن. وەک چۆن خوێنەر و ئاستە جیاوازەکانی خوێندنەوە نوێنەرایەتی (دەسەڵاتی ئیستێتیکی) دەگەیەنن. بەو مانایەش هەمیشە دەسەڵاتی دەق لە بەر یەک کەوتنی (مەعریفەی دەق) و (مەعریفەی خوێنەر)ەوە دێتە بەرهەم، ئەو دوو دەسەڵاتەش لە دانوستاندنی بەردەوامدا درێژە بە کاری ئەدەبی دەدەن.
 
***
***
 
 
ژارگۆن -6
ئەفۆریزم
من لەگەڵ جەماوەرەکەم جوان لێکحاڵى دەبین، نە ئەوان گوێ لە من دەگرن، نە من ئەوە دەڵێم کە ئەوان دەیانەوێ. (کارڵ کراوس)
 
(قەسیدە) لە ( قەسد- نیاز) هاتووە، بەڵام وەک ئەدەب واتاکەى لە نیازى یەکەمدا گیر ناخوات، بەڵکو بەرەو نیازێکى دیکە دەچێت. بەو مانایە نیازى دووەم فێڵکردنە لە نیازى یەکەم. یان وەک (ئیبن خەلدون) قسەى لێدەکات: قەسیدە لە خۆ لەبابەت لادانى خاوەنەکەى هاتووە، لەوەى کە نیازیەتى، و دەرچوون لەو نیازە بۆ نیازێکى دیکە، تا پێ لە نیازى یەکەم و ماناکەى بنێ، بۆ ئەوەى خۆى لەگەڵ نیازى دووەم بگونجێنێ. من نامەوێ لە بارەى پێکهاتە و رێکخستنى قەسیدە، یان شیعر کۆمەڵێک زانیارى بخەمە روو، بەڵکو دەمەوێ لە جێگیر نەبوونى زمانى ئەدەبى بدوێم، نەک بەو مانایەى کە (رەسەنایەتى و رەوانى) دەلالەت لەبەرز راگرتنى دەکات، بەڵکو بەو واتایەى کە (دابڕان و سەرسامى) دەخاتەوە. دەشێ بەشێکى زۆرى رەوانى پەیوەندى بە بیرکردنەوەى باو و رێکخستن و رێککەوتنى گشتى و (هەستى ناسیونالى)یەوە هەبێ، وەک چۆن بەشێکى زۆرى سەرسامى، بە گۆڕان و بیرکردنەوەى جیاواز و تاکایەتى و (چێژى جوانییەوە) بەندە.
ئەگەر دوێنێ ناونانى شیعر و قەسیدە بۆ هەست و نیاز و بابەت و پەیام بگەڕێتەوە، ئەوە ئەمڕۆى کورتە شیعر، زیپ، نانۆ... پەیوەندى بە خێراییەکانى سەردەم و خەونە رەنگاوڕەنگەکانەوە دەکات، بەو مانایەش ئەوە جێگیرنەبوونى زمانە، بەرەو ئێستاى ژیان و زمانێکى جیاواز و فرەڕەهەند و شەفاف و قووڵمان دەکاتەوە. (سۆزان بێرنار) کورتبڕى و چڕى و درەوشانەوە، یان داڕژان، بە پێوەرى (قەسیدەى نەسر) لە قەڵەم دەدات. بەڵام ئەمڕۆ کۆى پێوانانەکان، وەک پێوانەى شیعرى نوێ تەماشا دەکرێت، نەک وەک نموونەیەکى ئامادە و سیستمێکى داخراو، بەڵکو وەک فۆڕم و شێواز و بونیاد، وەک دنیابینى و جیاوازى و چێژ.
دەمەوێ بڵێم شیعرى نوێ هەر تەنها لە چڕبوونەوە، وەک مەسەلەى ئابورى زمان کورت نابێتەوە، بەڵکو هەنگاونانێکى روونە، بەرەو ناخى وشەکان.. هەنگاونانە لە دەستەواژەوە بۆ رۆحى درەوشاوەى زمان، نەک لە پێناو مانا، بەڵکو لە پێناو بەدواداگەڕانى ئیقاعەکانى چێژ، وەک هونەرێک کە لە تاکایەتییەوە سەرچاوە دەگرێ، نەک فیکرەیەکى سیستماتیزەکراو، چونکە پڕشنگ سەر بە ئاماژەیە، نەک دەستەواژە.
دەشێ ئەو فۆرمە لە بیرکردنەوە، بەرەو جۆرێکى دیکە لە نوسینمان بکاتەوە، نووسینێک کە دەکەوێتە دەرەوەى ژانرەکان، دەقێک کە بە دژى سیستم و بیرکردنەوە گشتگیرەکان دەبێتەوە، بەرهەمێک کە وەک ژانرێکى بەرزى ئەدەبى دەکەوێتە نێوان شیعر و فەلسەفە، نەک هەر هێندە بەڵکو یاریکردنە بە سیستمەکانى شیعر و بیرکردنەوە، بەو مانایەى کە هونەرى هاوارکردنى بێدەنگییە، ستایشى سپێتى و جوانى بۆشایى لەخۆدا هەڵگرتووە و لە سەر ئیشکالیەت وەستاوە و دنیاییەک دەنوێنێ، کە بڕواى بە بەها و فۆرمەکان نەماوە، وەک رۆحێکى یاخى دژى ناوکۆییەکان و زەمەنى ئێستا دەوەستێ، ئەویش (ئەفۆریزم-Aphorism)ە.
ئەفۆریزم بۆ یەکەمجار لە پەند و حیکمەتەکانى (هیپۆکرات)ى گریکى دەردەکەوێت، پاشان لاى (باکۆن) و دواتر (باسکال) و لاى (نیتشە) وەک هونەرێکى نەمر ناس دەکرێت، بەڵام (کارڵ کراوس 1874-1936) وەک تێکۆشانێک بە دژى زەمەن و وەک ئامانج بە دژى زمانى ئەو زەمەنە لە قەڵەمى دەدات.
ئەفۆریزم هونەرێکى ئەدەبییە، لە دڵەوە سەرچاوە دەگرێ و لە پێشبینیکردنەوە هەڵدەقوڵێ، بە چەند وشەیەک لە دەرگاى چەندین بابەتى جۆراوجۆر دەدات، واتە بە کورتکردنەوەى زمان جیا دەکرێتەوە، بەڵام ناشێ لە رێسایەکى دیاریکراو کورت بکەینەوە. ئەفۆریزم لەگەڵ حەقیقەت نایەتەوە، یان نیو حەقیقەتە، یان حەقیقەت و نیوە. بەڵام لەبەر ئەوەى دەکەوێتە نێو عەقڵ، نەک هەست، بۆیە کەمەکێک لە شیعر دوورە، لەگەڵ ئەوەش شیعرە، چونکە رۆحى درەوشاوەى وشەیە، قەڵەمبازێکە بەرەو نادیار..
 
ژارگۆن - 6
زمانی شیعریی/ زمانی رۆژانە
گواستنەوە لە (گۆران) بۆ (روانگە) وەك بزوتنەوەیەكی هونەری و فیكری، لەوێوەیە كە بزوتنەوەی (روانگە) توانی هەوڵەكانی شیعریی كوردی (شێوەزاری سۆرانی) لە چەند پارادیمێكدا لە یەكنزیك بكاتەوە، وەك چۆن توانی لە رێگای تیۆریزەكردنی شیعرییەوە، فیكرەیەكی دیكەی جیاواز بە دەست بهێنێت.
(1)
بەڵام پرۆسەی گواستنەوە لە روانگەوە بۆ تازەگەری شیعریی (ئەوەی كە بە نەوەی هەشتاكان ناوی دەبردرێت) بەو مانایەی كە هەڵگری (خەیاڵ) و (ئیستێتیكا) و (مەعریفەی شیعرییە)، ئەگەر نەتوانێ‌ بەشە زیندووەكەی بزوتنەوەی روانگە وەلا بنێ‌، ئەوە بێگومان بۆ ئەو حەساسیەتە فیكرییە تووندە دەگەڕێتەوە، كە (گوتاری مانەوە) لە نێو زمانی شیعری كوردیدا دروستی كردووە. زمانی ئەدەبی هەمیشە تەعبیر لە خەزێنەیەك دەلالەت و مانا و پڕشنگ و بیركردنەوەی (هەڵایساو) و (دامركاو) دەكات.
بە دیوەكەی دیكە بەشێكی زۆری خۆ دوور خستنەوە لەو حەساسیەتە فیكرییە، پشت بە مەعریفەی شیعریی و دنیابینی سەردەمەوە دەبەستێت. لێرەدا دەكەوینە بەرانبەر دوو پرسیاری گرنگ، یەكەم: ئەو حەساسیەتە ناسیونالییە چۆن زیندووێتی زمانی شیعریی دەگوازێتەوە؟ دووەم: تازەگەری شیعریی چۆن بەرگری لە مەعریفەی شیعریی و دنیابینی جیاواز دەكات؟
كاتێك قسە لەو بەشە زیندووەی بزوتنەوەی روانگە دەكەین، ئەو بەشەی كە لەگەڵ هەندێ‌ لە شاعیران تازە دەبێتەوە، ئاماژە بە (هەستی شیعریی) و (توانای دەربڕین) دەكەین، كە لە ناوەوەی خۆیدا (وێنەی رەمزیی مرۆڤی كوردی) هەڵگرتووە. ئەو بەشە زیندووەی زمان، بەردەوام لە ناوەوەی خۆیدا كردەی (هەڵبژاردن) و (ئەزموونگەریی) بەرز دەكاتەوە.
بەڵام یەكێك لەو كارە گرنگانەی كە پێویستە تازەگەری شیعریی كوردی خۆی پێوە خەریك بكات، ئەوەیە كە بەكارهێنانە جۆراو جۆرە هونەرییەكانی زمان، فەرامۆش نەكات، مەبەستم ئەو مەسافە رەنگاو رەنگانەیە، كە دەكەوێـتە نێوان بەكارهێنانەكانی (زمانی هەڵایساو) و (زمانی دامركاو)، (زمانی شیعریی) و (زمانی رۆژانە)، (تەمومژ) و (روونی).. بەڵام بە مەعریفەیەكی دیكە و دنیابینیەكی جیاوازی سەردەمیانە.
(2)
بە گشتی ئەمڕۆی مۆدێرن وەك چۆن بەبێ‌ خەیاڵ و فیكر و مەعریفە بەرەوپێشەوە ناچێت، بەبێ‌ نەرمی و شەفافیەت و سادەییش تەندروستانە هەناسە نادات! لێرەوە بە بڕوای من تازەگەری شیعریی كوردی بە گشتی دوو شێوە لە تێگەیشتن و دوو فۆرم لە بیركردنەوەی هێنا ئاراوە: یەكەمیان خۆی لە یەكگرتن و بەنێویەكداچوونی زمانی ئاسایی و زمانی شیعریی.. هەڵدەگرێتەوە، بەو مانایەی كە گەڕانەوە بەرەو رابردوو، جەخت لە هاوگونجانی رەسەنایەتی و پرسی سەردەم دەكات. دووەمیان، خۆی لە رووبەرووبوونەوەی نێوان زمانی ئاسایی و زمانی شیعریی.. دەبینێتەوە، بەو وەسفەی كە زمانی شیعریی هەڵگری پرسی مەعریفی و ئایندەخوازییە و دژ بە زمانی ئاسایی دەكەوێتەوە! بێگومان ئەو دوو فۆرمە لە تێگەیشتن، دوو ئیشكالی بەرجەستەی نێو تازەگەری شیعریی كوردین، كە هەتا ئێستاش لای هەندێ‌ لە شاعیران بە روونی دەبینرێت.
(3)
پرسی داهێنان لە كۆن و نوێ‌، لە مانا و دەلالەت.. كورت ناكرێتەوە، پرسی داهێنان پرسی خەیاڵ و دنیابینی و مەعریفەی جیاوازە، پرسی چیگوتن و جوانگوتنە.. لەو خاڵەوە دەمەوێ‌ بڵێم هیچ شیعرێك نییە، تەنها بەرەو داهاتوو بێ‌ و بەرەو رابردوو جولە نەكات (بە پێچەوانەشەوە راستە). هەمیشە داهێنان گەمەی دالەكانە، بۆ جەستەیەكی دیاریكراوی زمان ناگەڕێتەوە، بەڵكو بۆخۆی جەستەیە ‌و چێژ لە خۆپیتێنی خۆی وەردەگرێت، لە ناوكۆیی خۆی، خۆی بەرهەم دەهێنێتەوە.. (نووسین گەمەیە) لە رێگای ئەو گەمەیەوە جیاوازییەكان دەردەكەون، ئەوەش لەلایەك خۆشەویستی دەگەیەنێت، بەو مانایەی كە ئارەزووی ئەویدیكە دەكات، لەلایەكی دیكەش دووبارەكردنەوەیە، یان رێگادانە بە ناودژییەكان تاكو خۆیان بەرهەم بهێننەوە، یان درێژە بە یارییەكانیان بدەن. یان وەك (ئەدۆنیس) دەڵێت: داهێنان هاوپەیوەستبوونێكی خەڵقكەرانەی نێوان ئێستا و ئایندەیە، دیار و نادیار، زەمەن و جاویدانی، واقیع و میتا واقیع...1
 
1- ادونيس، زمن الشعر بيروت، ،ط 1،1972، ل59.
 
 
ژارگۆن - 7
لە پێشانگای هەولێری نێودەوڵەتی بۆ كتێب
 
خۆشترین و جوانترین كاتەكانی ژیانم، ئەو كاتانە بوو، كە لە نێو كتێبەكانم بەسەرم بردن."جیمس شیرلی"
خوێندنەوە پرۆسەیەكی عەقڵی و هەستییە، بنەمای مەعریفە و جوانی و چێژە. خوێندنەوە گوتارێكە بەرەو خود و ئەوانیدیكە. خوێندنەوە دنیای مرۆڤ لە رێگای رەنگەكانی حەقیقەت و فرینەكانی خەیاڵ و پڕشنگەكانی جوانی هەڵدەنێ‌. دنیای خوێندنەوە، دنیای رامان و هەڵوێست و بیركردنەوەیە. هەمیشە ژیان بابەتێكە مرۆڤ بەر لەوەی مامەڵەی لە تەكدا بكات و هاوژیانی بكات، دەبێ‌ بیخوێنێتەوە، دەبێ‌ تێیبگات.
بێگومان خوێندنەوە هەر تەنها بۆ زانیاری و شارەزایی نییە، وەك چۆن تەنها ئەوە نییە مەعریفە و لێهاتوویی پێ‌ زیاد بكەیت، دۆزینەوەی چەند رستەیەكیش نییە "بوون"ەكانی (نووسەر-دەق-خوێنەر)ی پێ‌ بوڕوژێنی، یان مانایەك تا ملكەچی دەسەڵاتەكانی (بونیادنان-چنین-هەڵنان)ت بكات، بۆ ئەوە نییە قسە لەو كۆمەڵگایە بكەیت، كە ئەو داهێنانەی تێدا كراوە، یان نووسەرێك، كە دەكەوێتە دەرەوەی مەعریفەی تایبەت و گشتییەوە، بەڵكو گەیشتنە بەشێوازێكی دیكەی جوانتر لە پەیوەندی نێوان مرۆڤ و مرۆڤ، مرۆڤ و دەق، مرۆڤ و دنیا.
خوێندنەوە بەو مانایەی كە پەیوەندی نێوان مرۆڤ و مرۆڤ، مرۆڤ و دەق، مرۆڤ و دنیایە، هەمیشە ئەزموونێكی كەسییە، نە دەكەوێتە سەر "خود" نە بە "بابەت"ەوە دەلكێ‌، ناكەوێتە سەر خود چونكە خوێنەر تەعبیر لە كلتوری بەرفرەوانی خوێندنەوە یەك لە دوا یەكەكان دەكات، وەك چۆن ناكەوێتە سەر بابەتگەرایی، چونكە لە بابەتگەرایی دەقدا خوێنەر لە خوارەوە و لە رێگای دانەرەوە بەسەرەوە دەگات.
ئەگەر زمان ماڵی دەق بێ‌، ئەوە دەق ماڵی بوونە، نەك لەبەر ئەوەی بەبێ‌ ئەویدیكە، شتێك بە ناوی بوون مەیسەر نابێ‌، بەڵكو چونكە لەو ماڵەدا بەبێ‌ بەشداری چالاكانەی ئەویدیكەی جیاواز بوون هیچ مانایەكی نییە، هەر بەو مانایەش دەق هەمیشە لە بەرانبەر ئەویدیكەی خوێنەر لە ئامادەباشییەكی هەڵپەسێردراو دایە. بۆ ئەوەی دەق بوونێكی سروشتی، یان بەهایەك بۆ تێگەیشتن بەجێ‌ بهێینێت، خوێنەر دەبێ‌ بەردەوام هۆكاری بوونی خۆی لە دووتوێی ئازادی بوونی دەقدا بدۆزێتەوە. هەمیشە ئازادی بوونی مرۆڤ، لە داهێنانەوە سەرچاوە دەگرێ‌، بەڵام وەك چۆن بەبێ‌ جیاوازی، بوونی ئازادی دەكەوێتە تەگەرەوە، بە هەمان شێوەش بەبێ‌ بەشداری خوێنەرە جیاوازەكان، جیاوازی خوێندنەوە درووست نابێ‌.
دەمەوێ‌ بڵێم هەمیشە كردەی خوێندنەوە كردەیەكە، لە دانوستاندا گەمەكانی بوونی درێژە پێدەدات، بە دیوەكەی دیكەش هەر چەندە ئاستی مەعریفەی (وەرگر/خوێنەر) لەرووی هونەری و رۆشنبیریی بەگشتی بەهێز بێت، ئەوەندە توانانی بەشداریكردن و خەڵقكردنەوەی لەرووی تێگەیشتن و وەرگرتن بەهێزتر دەبێت. لێرەوە ئەگەر جیاوازی وەك بەهایەكی ئەوەلی لە رێگای جیاوازی زمانی دەق و زمانی وەرگر، لە رێگای جیاوازی ئامادە و نائامادە، زیندەگی و مەرگ، خەون و واقیع.... فەزای دانوستان درێژ بكاتەوە، ئەوە خوێنەری داهێنەر هەمیشە لەنێوان رەگەزە ئامادە و نائامادەكان، پردێك درووست دەكات و بە هۆی ئەو پردە تەئویلییەوە سپێتی و بۆشاییەكان ئاوەدان دەكاتەوە. كەواتە لەبەر ئەوەی خوێنەر بەشداری لە داهێناندا دەكات، بۆیە هەمیشە خوێندنەوە وەك كارێكی ئیبداعی دەكەوێتە بەرانبەر كارێكی ئیبداعییەوە، ئەوەی كە كردەی خوێندنەوە وەك ئیبداع سەیر دەكات، ئاستە بەرزەكانی خوێندنەوە و هەڵوەشانەوە و دووبارە بەرهەمهێنانەوە.
بەڵام خوێنەر چۆن دەق دەخوێنێتەوە، یان چۆن دەقێك بۆ خوێندنەوە هەڵدەبژێرێت؟ گومانی تێدا نییە، كە وەك چۆن خوێندنەوە جۆراوجۆرە، بە هەمان شێوەش ئاستی خوێنەران جۆراو جۆر دەكەوێتەوە، بەڵام مامەڵەكردنی خوێنەر لەگەڵ دەق بۆ ئەوەیە تاكو بتوانێت خۆی تێدا خەڵق بكاتەوە. خۆ خەڵقكردنەوەی خوێنەران هەمیشە لە رێگای تێكەڵ بوون بە بونیادەكانی دەق و دووبارە بەرهەمهێنانەوەوە مەیسەر دەبێ‌، هەر لەو رێگایەشەوە دەتوانێ‌ یادەوەرییە خەزنكراوەكانی خۆی لە رێگای پێدراوە نوێیەكانی و تەواوی ساتە یەك بەدوا یەكداهاتووەكانی خوێندنەوەوە، راستبكاتەوە!
 
 
 
 
ژارگۆن - 8
بۆرخیس دەڵێت: تامى سێو لەخودى سێودا نییە، لەدەمى ئەو کەسەشدا نییە، کە دەیخوات، بەڵکو لە بەیەکگەیشتنى هەردووکیاندایە.
 
(1)
کاتێک دەق لە گەیشتنى بە (خوێنەر/وەرگر) بوونى خۆى رادەگەیەنێت، کە بتوانێ خوێنەر تێکەڵ بە بونیادە (هونەریى)ەکانى خۆى بکات، کاتێکیش خوێنەر دەتوانێ دووبارە دەق بەرهەم بهێنێتەوە، کە بتوانێ توانا (ئیستێتکى)ەکانى خۆى بە شێوەیەک ئاڕاستە بکات، کە لەگەڵ دەقدا بێتەوە، بەڵام نە بونیادى هونەرى بە بێ (ئازادى بوون) دێتە ئاراوە، نە تواناى ئیستێتیکى دەکەوێتە دەرەوەى فەزاى ئازادییەوە. کەواتە پرۆسەى خوێندنەوە لە دەرەوەى قبوڵکردنى جیاوازییەکان و دانوستان و گفتوگۆى ئازادانەوە، بوونى نییە.
(2)
وەک چۆن ناشێ خوێنەر لە رێگاى تێڕوانینى تێپەڕ، یان سەرنجى رەوتەنى بە شێوەیەکى خەمڵیو بەشدارى لە بەرهەمهێنانى (کارى ئەدەبى)دا بکات. بە هەمان شێوەش ناشێ دەق بە بێ هوشیارییەکى رەخنەیى نوێ، ئاسۆیەکى دیکەى چاوەڕوانى، فەزایەکى دیکەى جیاواز، بۆ خوێنەر فەراهەم بکات، بەڵام لە بیرمان نەچێ پەیوەندى زیندووى نێوان (دەق) و (وەرگر) لەسەر هەمان ئەو پێوەرانە ناوەستێ کە مێژووى ئەدەب و هونەر بە دەستى هێناون، بەڵکو دەبێ ئەو پێوەرانەش بە هەند هەڵبگرێ، کە هێشتا بە شێوەیەکى یەکلاکەرەوە شوێنى خۆیان قایم نەکردووە، وەک چۆن دەشێ ئەو پێوەرانەش بەشدار بن، کە لە خوێندنەوە بەرهەمهێنەرەکانى دیکەوە چاوەڕوان دەکرێن.
(3)
(دەقى کراوە) لەوێوە سەرچاوە دەگرێ، کە هیچ داواکارییەکى راستەقینە بە سەر خوێنەردا ناسەپێنێ و بە هیچ شێوەیەک لە شێوەکان، راستەوخۆ خۆى بە واقیعێکى دیاریکراوەوە بەند ناکات، یان بە مانایەکى دیکە هەمیشە هەوڵدەدات کۆمەڵێک ستراتیژى هونەرى نوێ بخاتە بەر دەم خوێنەرەوە... لە بەرانبەر ئەوەشدا هەمیشە (خوێنەرى کراوە) بەرەو ناخى دەق رۆدەچێ، بەڵام نەک لە پێناو ئەوەى تا لەگەڵ واقیع هاوتاى بکات! هەرگیز هەوڵى ئەوەش نادات، بنەمایەکى دەرەکى بەسەر دەقدا بسەپێنێ، بەڵکو لەگەڵ ئازادى و بەدیهێنراوە هونەرییەکانى دەق دەژى و دووبارە خۆى بەرهەم دەهێنێتەوە.
خوێنەرى کراوە بوونى خۆى لەو فەزا ئازادەدا هەڵدەگرێتەوە، کە جولەى زمانى دەق بەرهەمى دەهێنێ، ئەو خوێنەرە خوێنەرێکى تێپەڕ نییە، بەڵکو توانایەکى خەیاڵى هەیە، وەک تواناى ئەو دەقەى کە دەیخوێنێتەوە... ئەگەر بەو شێوەیە تەماشاى خوێنەرى کوردى بکەین، راستە بە بێ بە دواداچوونێکى قوڵ و زانستى ناشێ خوێنەرى کوردى پۆلین بکەین، بەڵام دەتوانم لە دەرەوەى ئەو بەشە بچووک و تایبەت و بەشدارەى، کە لە پێناو هەڵوەشانەوە و دووبارە بەرهەمهێنانەوەى مانا و چێژ و ئیستێتیکا پرۆسەى خوێندنەوە بە ئەنجام دەگەیەنن، بە کورتى بڵێم بەشى زۆرى خوێنەرى کوردى ئایدیۆلۆژیانە بیر دەکاتەوە، بەو مانایەى کە هەمیشە بە پێى ئایدیۆلۆژیاى دیاریکراوى نووسەر، هەڵگرى ئاسۆیەکى دیاریکراوى چاوەڕوانیشە! بەشێکى دیکەى خوێنەرى کوردى، خوێنەرێکى نموونەخوازە، بەو مانایەى کە هەمیشە ئێستاى خۆى لە سەر نموونەى دوێنێى دەق بونیاد دەنێتەوە.
ئەگەر نموونەى یەکەم، ئامادەیى خۆى لە نێو وەڵامدانەوەکانى نووسەر بدۆزێتەوە، ئەوە گرفتى نموونەى دووەم لەوەدایە، ئەگەر ئاوێتەى دوێنێى بکەین، کە دەقى تێدا بەرهەمهێنراوە، ئەوە تەنها ئەو رۆڵە دەبینێ، کە دەق لە وەرگرى دەوێ، واتە هەمیشە ملکەچى دەق دەبێ و پێیوایە دەق دەتوانێ ژیانى بگۆڕێ.
بەڵام دنیاى داهێنان و بەهاى دەقى داهێنەرانە، لەگەڵ پێوەرەکانى خوێنەر یەک ناگرێتەوە، بەڵکو هەمیشە ئاسۆى چاوەڕوانى خوێنەر دووچارى شۆک و ئاوەژوو بوونەوە دەکات، هەر لەوێشەوە دەقى کراوە دەتوانێ بە ئەرکى داهێنەرانەى خۆى هەڵبسێ، کە پێوەرە هونەرییە باوەکان تێکبشکێنێ و دنیابینى و پێوەرى نوێ بخاتەوە، بە دیوەکەى دیکەش خوێنەرى داهێنەرانە چەند لە خوێندنەوە بەرەو پێش بچێ، ئەوەندە واز لە گریمانەکان دەهێنێ و بە کۆمەڵێک بۆچووندا دەچێتەوە و کۆمەڵێ پرسیارى نوێ ئاڕاستەى دەق دەکات و کۆمەڵێ چاوەڕوانى دیکە بۆ دەق دەخاتەوە.
 
 
 
 
ژارگۆن - 9
 
ژیان جل لەبەر مردن دەکا
مردن
رووتى دەکاتەوە.
"ئەدۆنیس"
 
چەمکى خوێندنەوە لە دەقئاوێزانییەوە سەرچاوە دەگرێ، بەو مانایەى کە خوێندنەوە شێوازێکە لە شێوازەکانى چالاکى فیکرى، بە دیوەکەى دیکەش هونەرێکە بۆ بە دەستهێنانى (مەعریفە) و (دەرککردن) و (تێگەیشتن).. سێ لایەن بەشدارى تێدا دەکەن: (داهێنەر/ دەق/ وەرگر) ئەوەى دوایى لایەنێکى گرینگە و پەرە بە لایەنەکانى دیکە دەدات و بەرەوپێشەوەیان دەبات.
هەمیشە ئاستەکانى وەرگر/خوێنەر جۆراوجۆر دەکەوێتەوە، دەشێ ئاستى خوێندنەوەى سەرەتایى، یان بنەڕەتى، ئامادەیى، خوێندنەوەیەکى راگوزەر بێ و بە دواى ئەوەوە بێ، کە ئەو رستەیە چ دەڵێ، وەک چۆن تاکە پرسیارى ئەو ئاستە لە خوێندنەوە: ئەو نووسەرە بە دواى چیدا دەگەڕێ؟! ئاستى دووەم لە خوێندنەوە خۆى لە پشکنینى ناوەڕۆکدا هەڵدەگرێتەوە، لەو ئاستەدا وەرگر دەیەوێت لە زەمەنێکى دیاریکراودا زۆرترین ناوەڕۆک بپشکنێ، ئەو جۆرە لە خوێندنەوە دەشێ بە هەڵدانەوەى لاپەڕەکان ناو بەرین. ئاستى سێیەم لە خوێندنەوە شیکردنەوەیە، بێگومان لە هەر دوو خوێندنەوەکەى پێشوو ئاڵۆزتر و رێکوپێکترە، هێزى ئەو ئاستەى خوێندنەوە لە (تێگەیشتن) و (دەرککردن)دایە. بەڵام ئەوەى دوا ئاستى خوێندنەوە دیارى دەکات سەرچاوەگەراییە، یان خوێندنەوەى روو لە بابەت، ئەو ئاستە زۆرترین ئەرک و ماندووبوون دەخاتە سەر وەرگر/خوێنەر، ئەو خوێندنەوەیە بە (خوێندنەوەى بەراوردکارى) ناو دەبرێت، چونکە وەرگر/خوێنەرى ئەو ئاستە کۆمەڵێ کتێبى خوێندۆتەوە و لەو بوارەدا خاوەن ئەزموونێکى فرە رەنگە، لەسەر ئەو بنەمایەش هەوڵى بەراوردکردنى پەیوەندى نێوانیان، یان نێوان بابەتەکانیان دەدات.
هەڵبەتە هەموو ئاستەکانى خوێندنەوە بە دەورى مانادا دەخولێتەوە، بەڵام ئەزموونى خوێندنەوە لەسەر تێگەیشتن و دەرککردنى دیاریکراوى مانا وەستاوە، دیاریکردنى مانا بریتییە لە دروستکردنى فەزاى دیالۆگ. ئەگەرچى ئاستى دەلالى لاى خوێنەرى ئاسایى بە گرنگترین چەمکى مانا دادەنرێت، بەڵام نەک بەو شێوەیەى کە تەعبیر لە ئەزموونێکى تەواو بکات! بەڵکو بەو مانایەى کە مامەڵەکردن لەگەڵ مانا وەک ناوەڕۆکى دەلالى دەق، بەشێک بێ لە ئەزموون.
مانا لە کۆمەڵێک ئاوێتە بوونى جۆراوجۆرى نێوان دەق و خوێنەر بە ئەنجام دەگات، کۆى ئەو کارلێکردنانەش تەعبیر لە فرەرەنگى خوێندنەوە دەکات، لێرەوە خوێنەر/وەرگر لە رێگاى کاریگەرى دەق لەگەڵ مانا دێتەوە، یان مامەڵەکردنى خوێنەر لەگەڵ مانا بە پێکهاتەى دەق و پێدراوە ئامادەکراوەکانیەوە پەیوەستە، بەڵام هەرگیز ئەو دیاردە مەعنەوییە لە دەرەوەى بوونى خوێنەر/وەرگر بوونى نییە، کەواتە ستراتیژیەتى خوێندنەوە هۆکارێکە، خوێنەر لە رێگایەوە پێدراوە ئامادەکانى دەق بەرەو مانا دەبات، بەمجۆرە ستراتیژیەتى خوێندنەوە ئاماژەیەکە لە دووتوێى مەرجەکانى وەرگرتندا دەردەکەوێت و هەر لەوێشەوە پەیوەندییەکانى کۆنتێکست و سەرچاوە دەنرخێنێ.
لە خوێندنەوەدا خوێنەر/وەرگر بە سێ قۆناغدا دەڕوا و هەر سێ قۆناغیش بەیەکەوە پەیوەستن و لێک جیا نابنەوە، هەر یەکێکیان بە مەبەستى تایبەتەوە بەندە، دەکەوێتە سەر سێ سات کە جۆرەکانى خوێنەر دیارى دەکەن، ئەو سێ ساتەوەختەش، سێ ساتەوەختى بە یەکەوە لکاو و لێکدانەبڕاون: ساتەوەختى چێژ وەرگرتن، ئەو ساتەوەختەیە کە خوێنەر لە بارى یەکەمدا هەست بە جوانى دەق دەکات، هەر لەوێشەوە خۆى بۆ خوێندنەوە ئامادە دەکات. بەڵام هیچ دەلالەتێک وەک پێدراوى یەکەم بۆ خوێندنەوە بوونى نییە، چونکە هەمیشە دەلالەت، وەرگر/خوێنەرى چێژخوازى ئینتباعى (impressionist) دەیخاتەوە. ساتەوەختى تێگەیشتن، یان خوێندنەوەى مێژوویى، بە بونیادێکى ئاسۆییەوە بەندە و ساتەوەختێکى سەربەخۆیە بۆ خودى خۆى، بەڵام لەبەر ئەوەى هیچ بوارێک بۆ تەئویلکردن، پێش خوێندنەوە بوونى نییە، لەبەر ئەوەى دەق وەڵامى پرسیارەکانى زەمەنى خۆى دەداتەوە، بۆیە (ئیستێتیکاى وەرگرتن) پردێکى تەئویلى بۆ بەیەکەوە بەستنەوەى زەمەنەکان و بەیەکەوە بەستنەوەى خوێندنەوە جیاوازەکان هەڵدەنێ! خوێندنەوەى شێوازگەرا، دەق بە خاڵى گەیشتن دەژمێرێت، ئەو خوێندنەوەیە لە پلەى سێیەم دەکەوێتە سەر ستراتیژییەتى وەرگر/خوێنەرەوە، هەر بەو مانایەش ستراتیژییەتى خوێندنەوە بە دەقئاوێزانییەوە دەلکێ.
 
 
ژارگۆن - 9
وێنەى شیعریى
کاتێک قسە لە زمانى شیعرى دەکەین، مەبەستمان تەنها قسەکردن نییە، لە کۆى جیاوازى و لادانە رێساییەکان، یان خستنەڕووى زمانى گوزارشتکردنى رۆژانە و زمانى شیعرى... بەڵکو نزیکبوونەوەیە لە فەزاى ئەدەبى، کە لۆژیک تێیدا ئەوەندە کەم خوێنە ناتوانێ هەناسە بدات. بەمجۆرە (زمانى شیعرى) بەرانبەر (زمان) تووندوتیژییەکى سیستماتیزەکراو دەنوێنێ، وەک فۆرمالیستەکانى رووس دەیخەنە بەر چاو، بەرزترین پلەى هەڵایسانى ئەو تووندوتیژییەش لە مەجاز و خزین یان لادانى زمانى و فەزاى وێنەوە دەستپێدەکات.
زمانى شیعرى زمانێکى ئاماژەییە، بۆیە وشە لە شیعردا خودى خۆى تێدەپەڕێنێ، لەوەى کە دەیڵێ زێتر دەردەخات، ئەو توانا مەجازییە وا لە زمانى شیعرى دەکات لە دەلالەتە فەرهەنگییەکانى کراوەتر و تازەتر بدوێ. کەواتە شیعر هەر تەنها وەسفکردنى شتەکان نییە، هەر تەنها رۆڵ و کاریگەرى پرسى سەردەمى لەخۆدا هەڵنەگرتووە.. بەڵکو هارمۆنیەتى نێوان رەگەزە شیعرییەکان بەرجەستە دەکات، شاعیر هەوڵدەدا زمانێک دابهێنێ، زمانێک کە تازەکردنەوەى ئەو پەیوەندییانە نیشان بدات. لێرەوە (ستیڤن مالارمێ 1842-1898 Stephane Mallarme) دەڵێت شیعر لە فیکر دروست نابێت، بەڵکو لە وشە پێکهاتووە. بەو مانایە دەقى شیعرى نوێنەرایەتى (ئاوێتەبوونێکى دەلالى نوێ) و (خزین یان لادانى زمانى) دەکات. بەڵام خزین یان لادانى زمان بەنسبەت شیعر لاى (جان کۆهین Jean Cohen) ئامانج نییە، بەڵکو تەنها وەسیلەیە و لەپاڵ وەسیلەکانى دیکەدا بەشدارى لە بەجێهێنانى نیازى باڵایی شیعریى دەکات، وا دەکات کە هەندێ لە لادانى زۆر بەربڵاوى (شێوە فەرهەنگى) ئەو بایەخەیان بەرنەکەوێت.
بە دیوەکەى دیکە شیعر وەک هەموو هونەرەکانى دیکە، رووداو و بەهاکان بەشێوەیەکى حەرفى پێشکەش ناکات، بەڵکو لە رێگاى خەیاڵەوە دەیانخاتە روو، کەواتە چونکە ئامرازى شیعر خەیاڵە، بۆیە دەتوانین بڵێین شیعر وێنەیەک دەکێشێ، کە بە دنیاى شتەکان و رووداوەکان و بەهاکانەوە بەندە، بەڵام واقیعى نییە، دەشێ واقیعێکى دیکەى داهێنراو بێت..
لە شیعردا وێنە دەکەوێتە نێوان دوو هونەر: گوتنى بیستراو، هونەرى نیگارکێشان. هەڵبەتە شیعر هونەرى گوتنە و ئامرازەکەى زمانە، بەڵام نیگار هونەرى بینینە، ئامرازەکەى هێل و رەنگە. وێنەى شیعرى کۆمەڵێک گوتنە تەعبیر لە دەرککردنە شعورى و هەستیەکان دەکات.. لە دەلالەتدا کورت دەبێتـەوە.. خودى مەجازە.. بە مانایەکى دیکە کۆى ئەو پەیوەندییە (زمانەوانى) و (بەیانى) و (ئاماژەی)یانەیە، کە دەکەوێتە نێوان گوتن و مانا، چیگوتن و چۆنگوتن، هەڵبژاردن و ئازادى، لێوردبوونەوە و هەڵچوون.. ئەوەش وێنەیەکى هونەرى دەخاتەوە. وێنەى هونەریش ئەو وێنەیەیە کە لە زمانێکى "مەعریفى/هونەرى"ییەوە لە زەیندا دروست دەبێت و دەکەوێـتە نێو فەزایەک، کە لۆژیک تێیدا لاوازە.
وێنەى هونەرى لە واقیع و فیکر و سۆز و نەست و خەیاڵ پێکدێت. وێنەى هونەرى لە بنەڕەتدا رەنگدانەوەى هونەرییانەى جولەى واقیعى کۆمەڵایەتییە، بەڵام ناچێتە دووتوێى وێنەى فۆتۆگرافى و فیلمەوە، بەو مانایەش وێنەى هونەرى رەنگدانەوەیەکى میکانیکیانەى واقیع نییە، بەڵکو واقیعێکە هونەرمەند دروستى دەکات. دەکرێ وێنەى هونەرى لە ئایدیۆلۆژیاى هونەرمەند جیا بکەینەوە، ئەگەرچى لە زمانە لاتینییەکانەوە لەسەرووى ئیتمۆلۆژییەوە (etymology) پەیوەندییەکى پتەو لەنێوان وێنە و فیکردا هەیە. وێنەى هونەرى، پەیوەندى بەو فیکرە زەخیرەکراوەوە هەیە، کە لە قۆناغى منداڵییەوە لەگەڵ هونەرمەند گەورە دەبێت.
هەڵبەتە وێنە پێویستى بە فیکرە، ئەگینا لە وڕێنە و فەوزا نزیک دەبێـتەوە، بەڵام نەک بەو مانایە، کە فیکر بەسەر تەواوى رەگەزەکانى دیکەى وێنەدا زاڵ بێت. چونکە ئەگەر فیکر لە هەموو لایەک دەستى بەسەر وێنەدا گرت ئەوە ئامانجى وێنە دەبێتە نمایشکردنى فیکر، نەک هونەر.. بەو مانایە فیکر لە وێنەدا تێکراى ئەو پرۆسانەیە کە مرۆڤ لە پەیوەندى لەگەڵ واقیعى ماددى بەدەستى دەهێنێ، لە ئەنجامى ئەو پرۆسانەش تێگەیشتن دروست دەبێت. بەڵام وێنە پڕشنگ دەبەخشێ، نەک تێگەیشتن..
 
 
 
ژارگۆن - 10
دواى بە جێهێشتنى کۆى ئەو تیۆرانەى کە چالاکیەکانى خۆیان بۆ (نووسەر/دانەر) تەرخان کردبوو، ئەو تیۆرانەى کە دەقیان بە جیهانێکى سەربەخۆى داخراو دادەنا، گرینگدان بە خوێنەر و چەمکى خوێندنەوە، کە بە درێژایى مێژووى رەخنەى ئەدەبى پشتگوێ خرابوو، کەوتە بەر باس و لێکۆڵینەوە، نەک هەر هێندە بەڵکو ئەو تیۆرەى کە بوونى کارى ئەدەبى لە خوێندنەوە و خوێنەرە جیاوازەکان هەڵدەگرێتەوە، پێیوایە مێژووى راستەقینەى ئەدەب ئەوە نییە، کە مێژوونووسى ئەدەبى دەینووسێتەوە، بەڵکو مێژووى ئەدەب بە بێ مێژووى وەرگرە یەک لە دوا یەکە جیاوازەکان هیچ راستییەک ناپێکێت. بە دیوەکەى دیکە تیۆرى ناوبراو لە کۆتایى شەستەکان، لەبرى پرسیارکردن لەوەى ئەدەب چییە؟ جەختیان لە دانەرەوە بۆ خوێنەر کردەوە. واتە ئەدەب چى بە خوێنەر دەگەیەنێت، لەوێشەوە جەخت لە کردەى خوێندنەوەى ئەدەبى دەکەنەوە.
ئەو تیۆرە بە تیۆرى وەرگرتن یان ئیستێتیکاى وەرگرتن، ناو نراوە و لە ئەڵمانیا سەرى هەڵداوە، وەک دەزانین ئەو تیۆرە بۆ تاکە تیۆرێک ناگەڕێتەوە. بنچینە مەعریفییەکانى ئەو تیۆرە لەسەر دوو بنەماى فەلسەفى وەستاوە، ئەوانیش: دیاردەگەریى و تەئویلە. بەڵام دەشێ سەرەڕاى بەنێویەکداچوون و یەکگرتنیان لە دوو شێوەى جیاواز جیاى بکەینەوە، ئەویش (ئیستێتیکاى وەرگر) و (کاریگەری وەرگر)ە.
ئەوەى دووەمیان (وولفگانگ ئایزەر Wolfgang Iser 1926-2007) برەوى پێداوە، هەر لە ژێر ئەو چەمکەش تیۆرى خوێندنەوە لەلاى ئایزەر دووانەى خود و بابەت هەڵدەوەشێنێتەوە و لە جێیدا چەمکى کاریگەرى ئیستێتیکى دادەنێت، کە زادەى ئاوێتەبوونى دەق و خودە، بەڵام بێ ئەوەى باوەڕى بە چەسپاندنى مانا هەبێت. دەمەوێ بڵێم ئەگەرچى هەموو ئاستەکانى خوێندنەوە بە دەورى مانادا دەخولێتەوە، بەڵام نەک ماناى چەسپاو، بەڵکو مانایەک کە لە رێگاى پەیوەندى زیندوویانەى نێوان دەق و وەرگر دێتە ئاراوە، مانایەک کە لە رێگاى دانوستان و گفتوگۆى ئازادانەوە، لە رێگاى لۆژیکى پرسیار و وەڵامى تەئویلى.. گەشە دەکات. ئەگەر بەو شێوەیە سەیرى پەیوەندى نێوان دەق و وەرگر بکەین، ئەوە مانا لە کارى ئەدەبیدا لە بابەتێکى دیاریکراو پێک نایەت، بەڵکو پرۆژەیەکى بەردەوام و هاوتەریبە بە ئەزموونى گەشەسەندووى خوێنەر و دەقەوە دەلکێ، بۆیە هەرگیز تاکە خوێنەرێک ناتوانێ بڕیار بدات، چونکە دەق کۆمەڵێ رووى جیاوازى هەیە، بەو مانایش خوێنەر مانا ناگەیەنێت، بەڵکو بۆ راڤەکردنى یەکێک لە ئاراستەکانى مانا دەگەڕێت. بەڵام بۆ ئەوەى خوێنەر بگاتە ئاستى راڤەکردنى مانا، دەبێ دوو کردارى سەرەکى ئەنجام بدات، یەکەم داڕشتنى مانایە لە دووتوێى دەقدا، دووەم گۆڕینى مانایە بۆ کۆمەڵێک بیروبۆچوون کە بشێ لە رێگایەوە کردەى دیالۆگ بێتە ئاراوە.
بەمجۆرە کارى ئەدەبى لاى ئایزەر دوو تەوەرەیە، یان دوو جەمسەرە، دەشێ ئەو دوو جەمسەرەش بە جەمسەرى هونەرى (Artistic Pole) و جەمسەرى ئیستێتیکى (Aesthetic Pole) ناو بنیێین: جەمسەرى هونەرى ئاماژەیە بۆ ئەو دەقەى کە دانەر دایدەهێنێ، و جەمسەرى ئیستێتیکى ئاماژە بەو دەرککردنە دەدا، کە خوێنەر بەرهەمى دەهێنێ، بەڵام پێگەى کاریگەرى کارى ئەدەبى لە بەیەکگەیشتنى ئەو دوو جەمسەرە دایە، پەیوەندى نێوان ئەو دوو جەمسەرە بە کرۆکى کار دەدرێتە قەڵەم، بەو مانایە خوێندنەوە وا دەکات کارى ئەدەبى بە بنەما زیندووەکانى خۆى بگات. هەر گرنگیدانێکى یەک جەمسەرانە چ بە نووسەر، یان بە خوێنەر، دووچارى خوێندنەوەیەکى کاڵمان دەکاتەوە، کەواتە تیۆرى وەرگرتن لەو پەیوەندییە دیالیتیکییە دێتە بەرهەم کە دەکەوێتە نێوان دەق و خوێنەرەوە.
 
 
 
ژارگۆن - 10
خود و دەق
هەمیشە نوسەر پێش ئەوەى خودى خۆى بدۆزێتەوە، دەکەوێتە نێو (بوون)ى زمانەوە! ئەو قسەیە بەرەو ئەوەمان دەبات، کە دەقى داهێنەرانە نە راستەوخۆ دەکەوێتە ژێر دەسەڵاتى بابەت، نە بە شێوەیەکى گشتى (ئیگۆ-خود، یان من) لێی بەرپرسیارە! ئەگەر لایەنى بابەتى، بە جۆرێک لە جۆرەکان لەوێوە ئاماژە بە زمان بکات، کە وادەکات کردەى تێگەیشتن ئاسان بکەوێتەوە، ئەوە لایەنى خودى و بەکارهێنانە تایبەتییەکانى دانەر ئاماژە بە مەعریفە و فیکرو خەیاڵى دانەر دەکات، لایەنى یەکەم دەکەوێتە نێو مێژوو، بەڵام لایەنى دووەم بە هوشیارییەوە دەلکێت. راستە هوشیاریى بەشێکى سەرەکى دەقى داهێنەرانەى لەخۆ گرتووە، بەڵام لە بیرمان نەچێ دەقى داهێنەرانە لەوێوە دەردەکەوێت، کە کۆى دەسەڵاتەکان دەخاتە ژێر ئیقاع و پرسیارى سەردەمى خۆیەوە، بە مانایەکى دیکە هەمیشە ئەدەب و هونەر لە رێگاى هاوژیانى و گفتوگۆوە، لە رێگاى دنیابینیەوە وێناکردنى دیکەى جیاواز بەرهەم دێنێت، وێناکردنێک کە پێشبینیکردن و جوانى و خەیاڵ رۆڵى تێدا دەبینێت.
 
(1)
ئەگەر خوێنەر بپرسێت خود (Ego) چییە؟ دەشێ بە کورتى بڵێین لە رووى جەستە و تێگەیشتن لە جەستە، خود نوێنەرایەتى جەستە دەکات.. وەک تێگەیشتن لە بونیادى عەقڵى، نوێنەرایەتى مەعریفە دەکات.. لە بارى رەفتارى کۆمەڵایەتییەوە، نوێنەرایەتى خودى کۆمەڵایەتى دەکات.. بەمجۆرە دەروونناسان پێیانوایە خود لە رێگاى شارەزاییەوە بونیاد دەنرێت، شارەزاییەک، کە لە کارلێکردنى مرۆڤ و دەوروبەرى کۆمەڵایەتى دێتە بەرهەم، کەواتە لە هەموو بارەکانى کەسێتیدا بونیادى مەعریفى و فیکرى مرۆڤى لەسەر هەڵدەچنرێت، بەو مانایە خود بە زەمەنەوە دەلکێت، بە شێوەیەکى گشتى زەمەنى خود زەمەنێکى ئاسۆییە، بەڵام زەمەنى داهێنان زەمەنى قوڵاییە، لە دەرەوەى زەمەنەکانەوە بە ستوونى دادەبەزێت.
شارەزایى سروشتێکى بازنەیى هەیە و تەواو سەر بە مانایە، کەچى داهێنان سەر بە کەشفکردن و خەون و دنیابینییە... خود لە رێگاى میژووى گەیشتنەکانەوە ئەکتیڤبوونى خۆى رادەگەیەنێت، بەڵام داهێنان حەقیقەتەکانى لە نادیارەوە بەرجەستە دەکات.
 
(2)
لە زمانى کوردیدا زاراوەى (من) یان (خود) لە زۆربەى شوێنەکاندا بە شێوەیەکى ناراست بە کار هاتووە، ئەو تێکەڵکردنە بۆ تێکەڵکردنى (زات) و (انا)ى عەرەبى دەگەڕێتەوە. وشەى (الانا) عەرەبى لە وشەى (Lememe)ى فەرەنسى و (Ego)ى ئینگلیزى و ئەڵمانى وەرگیراوە.. وشەى (Ego) تەعبیر لە وشەى (زات) دەکات، نەک (انا).. (Ego) وەک زاراوە واتە ئەو کەسەى کە قسە دەکات.. ئەگەر تەماشاى زاراوەیەکى دیکەى وەک (Egocentrisme) بکەین، دەبینین لە زمانى عەرەبى بە (التمرکز حول الژات) تەرجەمە دەکرێت، کەچى لە شوێنى دیکەدا هەمان زاراوە (Egoisme) بە (الانانیە) بە کار دێت! زاراوەى (Egoisme) لە رووى فەلسەفییەوە گومان لە کۆى ئەو بوونەوەرانە دەکات، کە دەکەونە دەرەوەى (الانا)ەوە....بە کورتى دەمەوێـت بڵێم لە بەر ئەوەى لە کوردستانى باشور زێتر سوودمان لە زمانى عەرەبى بینیووە، بۆیە هەمان هەڵەى (زات) و (انا)ى زمانى عەرەبى هاتۆتە نێو زمانى کوردییەوە، هەڵبەتە بەشێکى زۆرى ئەو گرفتە لەوێوەیە کە کۆى زاراوە و چەمکەکان لە رۆشنبیریى عەرەبى و کوردى هیچ بنەمایەکیان نییە و ئێمە لە زمانانى دیکەوە وەرمانگرتووە. بۆ ئەوەى تووشى ئەو ئیشکالانە نەبین، یا ئەوەیە زاراوە ئۆرگیناڵەکان وەربگرین، یان تایبەتمەندیى زمانى کوردى لە رووى مەعریفییەوە زێتر قووڵ بکەینەوە.
 
(3)
(رۆناڵد فیربیرۆن) کە یەکێکە لە ئیگۆناسە پێشەنگەکان، هەوڵیداوە کەموکورتیەکانى تیۆرى فرۆید پڕبکاتەوە، لەگەڵ قوتابییەکەى (جانترب) دەیسەلمێنن، کە ئیگۆ هەر لە کاتى لەدایکبوونەوە ئامادەیە و هەڵگرى پێکهاتەیەکى دینامیکى سەربەخۆیە، بە قسەى ئەوان جگە لە ئیگۆ شتێک بە ناوى (ئید) وجودى نییە. بەڵام (ئەریک ئەریکسۆن) کە یەکێکە لە بەشداربووانى تیۆرى نوێى ئیگۆیى، قسە لە ئیگۆى ئیبداعى دەکات، پێیوایە ئیگۆى ئیبداعى هەڵگرى هێزێکى شاراوەیە و تواناى دیتنى هەیە، وەک چۆن لەوێشەوە لە (فرۆید) جیا دەبێتەوە کە لە برى ئەوەى وەک بەندەى (ئید و سوپەر ئیگۆ) سەیرى بکات، وەک فەرمانڕەوا تەماشاى دەکات و پێیوایە لە هەر قۆناغێکى تەمەندا، دەتوانێت چارەسەرى ئیبداعى بۆ گرفتەکان بدۆزێتەوە.. یەکێک لە وەزیفە بنەڕەتیەکانى ئەو ئیگۆیەى ئەریکسۆن: وردبینى و تەرجەمەکردنى واقیعى ناوەوەیە، یان ئەوەى کە پێى دەڵێن پێشبینیکردن، بەو مانایەش ئیگۆى ئەریکسۆنى تەواو پێچەوانەى ئیگۆى فرۆیدییە، یەکەمیان ئیگۆیەکى داهێنەرە، بەڵام دووەمیان هەڵگرى فیکرە باوەکانە.
 
 
ژارگۆن - 12
ێباح الخیر خان من، شهى شیرین زبان من
توى روح و روان من، ببت قربان تە جان من
"مەلاى جزیرى"
 
تازەگەریى نوێگەریى
ئەدۆنیس لە کتێبى (پێشەکى بۆ شیعرى عەرەبى، ل99-100) لە بارەى جیاوازى نێوان (تازەگەریى) و (نوێگەریى) دەڵێت: نوێگەریى لە دوو مانادا دەبینرێت، یەکەمیان زەمەنییە، واتە دواین دۆزینەوە، دووەمیان هونەرییە، واتە شتێک کە پێشتر نەبووە، یان لەو شێوەیە بەر چاو نەکەوتووە. بەڵام تازەگەریى هەمیشە دەلالەتى زەمەنى هەیە و هەموو ئەو شتانە دەگرێتەوە، کە تا ئێستا کۆن نەبوونە. کەواتە هەموو ئەوەى کە نوێیە تازەیە، بەڵام هەموو تازەییەک نوێ نییە، چونکە نوێى هەڵگرى پێوانەیەکى هونەرییە، کە تازەیى هەڵینەگرتووە، بەمجۆرە نوێگەریى لە کۆنیشدا هەبووە وەک چۆن لەو سەردەمەشدا هەیە.
بەڵام (ئینسیکلۆپیدیاى لالاندى فەلسەفى، بەرگى g-a)، تازەگەریى (moderne) بە هاوچەرخى دادەنێت، ئەو زاراوەیە هەر لە سەدەى دەیەمەوە لە گفتوگۆى فەلسەفى یان ئایینى بە کار هێنراوە. تازەگەریى لە ناوەوەى خۆیدا و بە مانا زەمەنییەکەى واتە تازەکردنەوەى فیکر، بەڵام کە دەڵێن فەلسەفەى تازەگەریى واتە فەلسەفەى سەدەى شانزە و سەدەکانى دواتر کە تا ئەمڕۆ درێژەى هەیە، هەڵبەتە (فرانسیس باکۆن 1561-1626) و (دێکارت 1586-1650) بە دامەزرێنەرى ئەو فەلسەفەیە دەژمێردرێن.. ل822. کەچى نوێگەریى (innovation) بە هاوشانى داهێنان دانراوە، ئەو زاراوەیەش (ڤ. ئیگەر) لە ساڵى 1901 بە کارى هێناوە.. ل677.
کەواتە دەتوانین بڵێین (تازەگەریى) وەک زاراوە، گشتکیر دەکەوێتەوە، کەچى نوێگەریى هەڵگرى تایبەتمەندییە، لەسەر ئەو بنەمایەش دەشێ نوێگەریى وەک دیاردەى تازەگەریى دەربکەوێت! نوێگەریى هەمیشە هەڵگرى جیاوازى و گۆڕانە، بەو مانایەى کە هاوشانى داهێنانە و لە هەموو سەردەمەکاندا دەبینرێت، بەڵام مەرج نییە هەمیشە ئاماژە بێ بە تازەگەریى، بەو مانایەش مەرج نییە تازەگەریى هەڵگرى داهێنان بێ؟! دەمەوێ بڵێم ئەگەرچى تازەگەریى گشتکیر دەکەوێتەوە، بەڵام رەها نییە، بەڵکو هەمیشە شتێکى دیکەیە، راستە کەلەپورى ئەو ساتەوەختە کاڵدەکاتەوە، بەڵام پاش ئەو ساتەوەختە، کەلەپورێکى دیکە شوێنى ئەو دەگرێتەوە، ئەویش وەک خۆى بە شێوەیەکى کاتى بۆ تازەگەرى دەردەکەوێت، لێرەوەیە تازەگەریى بە نوێ لە قەڵەم نادرێت، بەڵکو هەمیشە بە شتێکى دیکە دادەنرێت.
لە فەرهەنگ و ئەدەبى کوردیدا بە شێوەیەکى بەرفرەوان ئەو دوو زاراوەیە تێکەڵ بە یەکتر دەکرێن، بەڵام دەتوانین ماناکانى تازەگەریى لە کۆى ئەو بەها و رەفتار و نوێگەرییەدا هەڵگرینەوە کە بە دژى کۆن خۆى دەنوێنێ، بە دیوەکەى دیکەش تازەگەریى وەک زاراوە ئەگەرچى لەسەر ئاستى داهێنانى ئەدەبى و سۆسیۆلۆجى هەڵگرى جۆرێک لە وەکیەکنەبوون و نێودژى و رێژەگەرییە، بەڵام هەمیشە پرسى تازەگەریى پرسى ئازادى و داهێنان و نوێگەرییە، تەعبیر لە رۆحى سەردەمەکەى خۆى دەکات ، تازەگەریى هەمیشە وەک پرۆژەیەکى کراوە درێژ دەبێتەوە.
(شێرکۆ بێکەس)ى شاعیر لە چاوپێکەوتنێکدا کە (نیهاد جامى) ئەنجامى داوە، قسە لە تازەگەریى شیعریى کوردى دەکات و پێیوایە (گۆران)ى شاعیر بە دواى تازەکردنەوەى رووکارى ئەو زمانەدا هات، کە (پیرەمێرد) وەستاکەى بووە. دەشێ ئەو قسەیەى شێرکۆ بێکەس بە چەمکى تازەگەریى و نوێگەرییەوە پەیوەست بکەین، بەڵام بەو مانایە نا، کە پیرەمێرد وەستاکە بێ و گۆران شاگردێک کە تەجاوزى وەستاکەى دەکات، بەڵکو لەوێوە کە زمانى تازەگەریى سەردەمێکى دیاریکراو ناکاتە زمانى تازەگەریى هەموو سەردەمەکان، کەچى لە بەرانبەر ئەوەدا زمانى (نوێگەریى داهێنان) زمانێکى زیندووە و هەمیشە وەک دیاردەى تازەیى خۆى دەسەپێنێ! بۆیە ئێمەى کورد هەتا ئێستاش شاعیرانى وەک (مەلاى جزیرى 1567-1640) و (فەقێ تەیران 1653-1642) و (نالى 1797- 1873) و (سالم 1800- 1866) و (کوردى 1809- 1849) و (مەحوى 1830- 1904) دەخوێنینەوە! وەک چۆن (گۆران) و (شیرکۆ)ى تازەگەریش دەخوێنینەوە، بەڵام (نەخشەى تازەگەریى) بە تەنیا چەند شاعیرێک نەخشى ناکات، بۆیە هەرگیز ناتوانین (ئەحمەد هەردى) وەک رەنگێکى درەوشاوەى نەخشەى تازەگەریى شیعریى کوردى فەرامۆش بکەین، وەک چۆن تاوانێکى گەورەیە (هێمن)ى شاعیر وەک نموونەیەکى زۆر تایبەتى نێو ئەو نەخشە وەلا بنێین و جێ پەنجەى (عەبدوڵڵا پەشێو) نەبینین، یان (موئەید تەیب) و (لەتیف هەڵمەت) و (رەفیق سابیر) و (ئەحمەدى مەلا).. کەواتە (تازەگەریى) وەک پرۆژەیەکى کراوە لە کۆى رەنگەکان لە دایک دەبێت، بەڵام ئەوە نوێگەریى یان داهێنانە هەمیشە بە ستوونى دادەبەزێتە نێو پانتاییە کراوەکەى تازەگەرییەوە.
 
 
 
ژارگۆن - 13
خوێنەرى جیاکار، یان باڵاترین خوێنەر
لەلایەن رەخنەگرى فەرەنسى/ئەمریکى"میکائیل ریفاتێر Michel Riffaterre" دەستنیشان کراوە، ئەو خوێنەرە خوێنەرێکى ئەبستراکتى گریمانەکراوە، هەوڵدەدات شێوازگەرى زانستیانە لە میانى زانستى زمانەوانى-وەسفى-بونیادگەرى بدۆزێتەوە، شێوازگەرییەک، کە بێتە مەیدانى نێوان خوێنەرى مامناوەندى و باڵاترین (superior) خوێنەر! خوێنەرى یەکەم قووڵ نییە و رووکارئامێزە، بەڵام دووەمیان قووڵ و پێشکەوتووە، لە رێگاى شارەزایى و مەعریفە بەرفرەوانەکەیەوە ناوەندێک لە نێوان خۆى و دەق هەڵدەبژێرێ، هەر لە هەڵبژاردنى ئەو ناوەندەوە وەک باڵاترین خوێنەر (الاعظم او الاعلى)، دەردەکەوێت.
باڵاترین خوێنەر، خوێنەرێکە لە دووتوێى پێکهاتەى زانستى و شانەى دەق، (دووانەى هاودژ) دەدۆزێتەوە، لە رێگاى ئەو دۆزینەوەیەش ئەو رووداوانە کۆ دەکاتەوە، کە پێویستە لەلایەن توێژەرێکى شێوازگەرى شیبکرێنەوە (لێرەدا وەک دەبینین هێزى شاراوەى رەگەزەکان لە دەقدا دەستەبەر ناکرێت، بەڵکو لە رێگاى خوێنەرەوە دێتە دەست) هەر لەو خاڵەشەوە خوێنەرى ریفاتێرى خۆى لە چاودێریکردنى ئەو (رووداوە شێوازگەری)یانەدا هەڵدەگرێتەوە، کە دواتر دەیانخاتە بەر شیکردنەوە، بەڵام ئەو خوێنەرە هەر چەندە زێتر بە (ئەدەبییەتى دەق)ەوە سەرسام بێ، ئەوەندە شێوازى ئەو دەقە بە دەوڵەمەندتر دادەنێت، بە دیوەکەى دیکە هەر ئەو دووانە هاودژەى کە کەشفى دەکات، وەک مەرجى بەها، بەهاى دەق دەستنیشانى دەکات، بەڵام ئایا مەرجى بەهاى دەق پێوانەیە، پێوانە چییە؟
پێوانە ئەو رستە دەرەکیەى پێکهاتەى دەقە، کە دەکەوێتە دەرەوەى دانەر یان نووسەرەوە. بەڵام ئایا دەشێ بتوانین لە خوێندنەوەى هەموو ئەو دەقانەى، کە پێشتر خوێندوومانەتەوە (بە باش و خراپ) خۆمان رزگار بکەین، یان یادەوەریمان پاک بکەینەوە، بە مانایەکى دیکە ئایا دواجار هەموو ئەوانە نین، کە چێژى ئەدەبیمان لە لا دەسازێنن؟!
ریفاتێر تەواوى لایەنە مێژوویى-مرۆیى-کۆمەڵایەتیەکان، لەو خوێنەرە دەکاتەوە و تەنها بە پەرچەکردارە خرۆشێنەرەکانى دەبەستێتەوە، کەواتە کاتێک خوێنەر لە کۆى ئەو باگکراوەند و پێشینە سەرچاوەییانە رزگارى دەبێ، ئەوە دەقیش لە دەرەوەى هەموو ئەو سەرچاوانەوە تەماشا دەکات، ئیتر لەو رووتکردنەوەیەدا، (چێژى خوێنەر) بە وەڵامدانەوەى خرۆشانەکانەوە بەند دەبێت و پشت بە سەرسامبوون و ئاگاییەوە دەبەستێت، خوێندنەوەش لاى ئەو بوونێکە لە چاوەڕوانیەکى بێ کۆتاییدایە، لە پێناو چاودێریکردنى شێوازەکان و جێگیرکردنیان.
باڵاترین خوێنەرى ریفاتێرى لە کۆمەڵێک خوێنەر پێکهاتووە: خوێنەرى (شارەزا) و (هەواڵدەر) و (راهێنراو) و (نموونەیى)...، کە شێواز دەیانخرۆشێنێ، شێوازیش بە توانستى ئەدەبییەوە بەندە، هاتنە وەڵامى ئەو خوێنەرانەش بە پێى توانستى ئەدەبى، یان رووداوە شێوازییەکانەوە دەردەکەوێت، هەر خۆشیان دەبنە شیکەرەوەى شێوازەکان. بە مانایەکى دیکە خوێنەرى (ریفاتێرى) لە پەرچەکردارى هەموو ئەو خوێنەرانەى ناومان بردن، پێکدێت. یان دوا پڕشنگى فۆڕمەلەکردنى هەموو ئەو خوێنەرانە، دەکەوێتە سەر خوێنەرى (جیاکار/ باڵاتر)ەوە.
بەمجۆرە خوێنەرى جیاکار/باڵاتر کۆمەڵێک بناسن، کە هەمیشە دەگەنە خاڵە چڕ و ئاڵۆز و شاراوەکانى دەق، پاشان لە رێگاى ئاوێتەبوونیان و رەنگدانەوەیان لەنێو دەقدا حەقیقەتێکى شێوازگەرى، یان بەهاى ئەدەبى دادەمەزرێنن!! ئەو وەسفەش بۆ ئەو خوێنەرانە دەگەڕێتەوە، کە خاوەن توانا و شارەزایى و ئەزموونن.
خوێنەرى (جیاکار/باڵاتر) بە گۆچانى پیرۆز دەچوێنرێ، کە (چڕى مانا شیاوەکان) و (کۆدەکان)ى نێو دەق کەشف دەکات، ئەو خوێنەرانە جەخت لەوە دەکەنەوە، کە واقیعى شێوازگەرى لە کۆنتێکستى دەقدا لە رێگاى ئەوانەوە دەردەکەوێت، ئاماژە بەو چڕییەى نێو رێچکە نێردراوەکەى دەق دەدەن، ئەو چڕییەى، کە لە رێگاى بەریەککەوتنى دەقئاوێزانى بەرجەستە دەبێ و شوێنگەى خوێنەرى (جیاکار/باڵاتر) دیارى دەکات. حەقیقەتى شێوازگەرییانەى خوێنەرى (جیاکار/باڵاتر) تەنها لە رێگاى (خودى دەرککەر)ەوە جیا دەکرێـتەوە، فۆڕمەلەکردنى بەریەککەوتنەکانى نێو دەق وەک کاریگەرییەک دەردەکەوێ، کە ناکرێ تاقى بکرێتەوە، تەنها لەلاى خوێنەرێک لە خوێنەرانەوە نەبێ. بەمجۆرە وەک لاى ریفاتێر دەردەکەوێ، دیاردەى ئەدەبى هەر تەنها دەق ناگرێتەوە وەک لاى بونیادگەرەکان جەختى لێدەکرایەوە، بەڵکو هەموو ئەو خوێندنەوانەش دەگرێتەوە، کە دەق لە رێگایانەوە هەناسە دەدات، بەو مانایەش شێوازگەرى هەر تەنها بەهۆى دانەر و ئامرازى زمانەوانییەوە دیارى ناکرێ، بەڵکو خوێنەرانیش تێیدا بەشدارن.
 
 
ژارگۆن - 13
"خەیاڵ جیهانێکە چەشنى خەون، فیکر تێیدا قسە دەکات"
خەیاڵى شیعرى
قسەکردن لە خەیاڵ (Image) لە رێگاى قسەکردن لە هەڵچوون و وێنەى شیعریى و هونەرییەوە دەخەمە روو.. هەر لەوێشەوە دەمەوێ بڵێم لەلایەک خەیاڵ دیارى ناکرێت، لەلایەکى دیکەش هەمیشە خەیاڵ جیگەى سەرسوڕمان بووە. بەو مانایەش پرسیار ئەوە نییە خەیاڵى شیعرى دەکەوێتە کوێى وێنەوە. بەڵکو دەمەوێ وێنەى شیعریى لە تەجەمەکردنى هەڵبژاردن و ئازادى بە چێژ و خۆشى پەیوەست بکەم.
وەک دەزانین لە کۆنەوە هەست بە خەیاڵ دەچوێنرا و خەیاڵ بە چەمکى لاساییکردنەوە بەند دەکرا و شێوەیەکى نێگەتیفانەى لەخۆ دەگرت.. وەک چۆن خەیاڵیان دەخستە نێوان فیکر و هەست، پاشان لە هەستیان جیا دەکردەوە و بەو هێز و توانایە بەندیان دەکرد، کە وێنە بەرهەم دەهێنێ! تا لێکجیاکردنەوەى کێشەى دەرککردنى هەستى بۆ شتەکان و خەیاڵکردنى ئەو شتانەى کە لە واقیعدا نین.. لەوێشەوە کەوتینە نێوان فیکرى هەستئامێز و خەیاڵئامێزەوە.. دواجار تێگەیشتن لە خەیاڵ بۆچوونە تەقلیدییەکە تێدەپەڕێنێ و دەبێتە مەرجێکى پێویستى فیکر، ئینجا دەبێتە ئەو هێزە داهێنەرەى دەتوانێ بچێتە قوڵایى راستییەکانەوە.
لێرەوە هەوڵەکانى (ئیمانۆیل کانت Immanuel Kant 1724-1804) توانى خەیاڵ وەک پانتاییەک بەرجەستە بکات، کە خود چالاکى فیکرى خۆى تێدا هەڵبسەنگێنێ. بەمجۆرە کانت رێگاى بۆ شتێ خۆش کرد، کە میتافیزیکا لەژێر پەردەى شەرمەوە قسەى لێدەکرد، ئەویش خەیاڵ بوو، خەیاڵیشى بە دامەزرێنەرى کردەى بونیادنان (structural) دانا. هەڵبەتە کردەى بونیادنانى فیکرى لە (تێگەیشتن) هەڵدەقوڵێ و لە (هوشیاری)یدا جێگیر دەبێت، بەڵام کردەى بونیادنانى وێنەى شیعرى لە (پڕشنگ)دایە و لەبەرانبەرى (چێژ و خۆشى) وەستاوە!! دەمەوێ بڵێم لە کردەى بونیادنانى فیکریى بە تێگەیشتن دەگەین، بەڵام لە کردەى بونیادنانى وێنەى شیعریى بە پڕشنگ.. لەبەرانبەر یەکەمیان هوشیارى وەستاوە، بەڵام دووەم بەرەو جوانى هەڵدەکشێ. کەواتە دەشێ هاوتابوونى تواناى (خەیاڵ) و (فیکر) تەرجەمەى هەڵکشان بەرەو جوانى و بەرجەستەکردنى هوشیارى بکەین!! بەڵام نە وەزیفەى شیعر هوشیارکردنەوەیە و نە وەزیفەى فیکر لە جوانیدا کورتدەکرێتەوە. لە رێگاى ئەو تەرجەمەکردنەوەوە دەمەوێت بڵێم خەیاڵ ئەو پانتایەیە کە خودى بیرکەرەوە تێیدا تێگەیشتنەکانى خۆى لە جوانى نزیکدەکاتەوە. وەک چۆن فیکریش ئەو پانتاییەیە کە خودى شاعیر جوانییەکانى خۆى لە تێگەیشتن نزیکدەکاتەوە. لە پرۆسەى لێکنزیکردنەوەى (تێگەیشتن/جوانى)، (جوانى/تێگەیشتن) داهێنان بەرجەستە دەبێت. کەواتە پرۆسەى داهێنانى تێگەیشتن بەبێ جوانى لاوازە، بەهەمان شێوەش پرۆسەى داهێنانى وێنەى شیعرى بەبێ تێگەیشتن کەمخوێن دێتە بەرچاو.
راستە فیکر لە دروستکردنى وێنەدا بەشدارە، بەڵام وەک گوتمان لەبەر ئەوەى تێگەیشتن لە وێنەى شیعرى جێگیر نییە، بۆیە کارى فیکر وەک ئەوەى تێگەیشتنە، لەکارى خەیاڵ وەک ئەوەى جوانییە، وندەبێت.. پێچەوانەکەشى راستە؟!
ئەگەر خەیاڵ نەبێ، وشە ناتوانێ وێنەى تەعبیرکردن بکێشێ، یان لەدایکبوونێکى دیکەى دنیابینى خۆى رابگەیەنێت، ئەگەر تەعبیرکردنیش نەبێ، وێنەى شیعرى دروست نابێت، ئیتر شیعریش دروست نابێت، ئەگەر شیعریش دروست نەبێ، ناتوانین چێژیش وەرگرین، لەبەر ئەوەى چێژ (اللذة) دەرئەنجامى ئازادییە، بۆیە ناتوانین ئازادیش بین. کەواتە شیعر لە رێگاى خەیاڵەوە بەرەو ئازادیمان دەکاتەوە، کە دەڵێم بەرەو ئازادى (مان) دەکاتەوە ئیتر لە رێگاى ئەو (مان)ەوە ئازادى دەکەوێـتە رووى بەرانبەر، یان وەرگر و خوێنەرەوە، لەبەر ئەوەى هیچ خوێنەرێک نییە (هەرگیز) بێلایەن بێت، یان وەک بارت دەڵێت پاک بێت و بە (هەڵبژاردن) هەڵنەسێت، بۆیە ئەو رووەى ئازادى بە دیاریکردنى هەڵبژاردن، دەکەوێـتە گێژاوەوە و هاوسەنگى ئازادى وندەکات. ئەگەر رووى یەکەمى ئازادى چێژ بێت، بە مانا بارتییەکەى ئەوە رووى دووەمى کە هەمیشە دەکەوێتە گێژاوەوە، خۆشییە (المتعە).
خۆشى وەک سیستمێک لە نەشوە "النشوە" لەگەڵ چێژ وەڵام نادرێتەوە، خۆشى لە هەڵمەتبردن دایە، ئەو شتەى هەڵمەتیشى بۆ دەبات لەسەر رێچکەى خۆى دەیگۆڕى. (چەمکى خۆشى لاى بارت، چەمکێکى رۆشنبیریى کۆمەڵایەتییە بەر لەوەى هەر شتێکى دیکە بێت، ئەو چەمکە بە فیکرەى کۆنترۆڵکردنەوە بەندە، لە رێگاى خوێنەرەوە حەسانەوە و دڵنیایى بەدەستدەهێنى).
 
 
ژارگۆن - 14
خوێنەرى هەواڵگەیەن/پەیامبەر
ئەو خوێنەرە تاڕادەیەک لە چەمکى "ستانلى فیش Stanley Fish" بۆ خوێنەر، جێبەجێ دەبێ. ئەدەب لاى ستانلى فیش زمانە، زمانێکە لە رێى تێڕوانینى کەسێتى خۆمانەوە لێی تێدەگەین، ئەو تێڕوانینەش ئەوە دەگەیەنێت، کە ئێمە بڕیارمانداوە لە رێگاى هوشیارى خودى خۆمانەوە لەو سامانە بڕوانین، کە هەمیشە زمان هەیەتى.. بێگومان سامانى پەیامە زمانەوانیەکەش لاى فیش لە پێناو ناوەڕۆکە مرۆیى و ئاکارە مرۆییەکەیدایە، و هەرگیز بە بنەما ئامادە و سەپاو و جێگیرەکانى دەقەوە بەند نییە، بەڵکو ئەوە مرۆڤە تواناى داهێنانى خۆى لە دەست نادات و لە هەموو ساتەکانى خوێندنەوەدا داهێنان بە ئەنجام دەگەیەنێت!؟ لاى ستانلى فیش زانیارى خودى خوێنەر پانتاییەکى گەورەى هەیە، بەڵام (بڕوابوون) فەرامۆشکردنى دیوە نەزانراوەکەى زانیینە، واتە وەک چۆن خاڵى سەپاو بوونى نییە، خاڵى کۆتایى سەپاویش بوونى نییە، بەو مانایەش ئەزموونى خوێنەران کە دەکەوێتە دەرەوەى چوارچێوە دیاریکراوەکانەوە، دەبێتە خاڵى دەستپێک.
ستانلى فیش نەک هەر بە دامەزرێنەرى رەخنەى هاتنە وەڵامى خوێنەر دادەنرێت، بەڵکو ئەو پێیوایە هاتنەوەڵامى خوێنەر بۆ (مانا) نییە، بەڵکو خودى هاتنە وەڵامەکە بۆ خۆى مانا دروست دەکات. خوێنەر لاى ئەو کارى بە پڕکردنەوەى ئەو بۆشاییانەوە نییە، کە دەق بە جێیهێشتوون، وەک ئایزەر بیرى لێدەکاتەوە. هاوشێوەى خوێنەرەکەى (ریفاتێر)یش نییە، چونکە خوێنەرى ریفاتێرى بە پێوەرى هەڵسەنگاندنى دەلالەتە شیعرییەکانى ناو دەق دادەنرێت، بەڵکو خوێنەرەکەى فیش سەرچاوەى هەموو دەلالەتە بە دەستهاتووەکانە، چونکە ئەو شوێنەى ماناى لێ پێک دێت، یان پێک نایەت بە تەنها مێشکى خوێنەرە، نەوەک لاپەڕەى چاپکراو.. بەو مانایەش ئەو چالاکیانەى خوێنەر بە ئەنجامیان دەگەیەنێت، هەر تەنها بریتى نییە، لە تەکنیکێکى رووت، بەڵکو بە جەوهەرى پرۆسەى شیکردنەوە و کارى رەخنەیى دادەنرێت، بە دیوەکەى دیکە پرۆسەى شیکردنەوە و رەخنە لە لاى خوێنەرەوە دەست پێدەکات، هەر لاى ئەویش کۆتایى دێت.
خوێنەرى هەواڵگەیەن/پەیامبەر لە خوێنەرى شارەزا نزیکە، واتە نە خوێنەرى خەیاڵییە و نە خوێنەرى راستەقینەیە، بەڵکو تێکەڵەیەکە لە هەردووکیان، خوێنەرێکى کردەییە، لە رێگاى شارەزایى خۆیەوە پەیامى دەق دەگەیەنێت. واتە هەر تەنها بایەخ بە ناوەندکارى پەرچەکردارەکانى خوێندنەوە نادات، بەڵکو بایەخ بە چارەسەرى دەقیش دەدات. ئەو خوێنەرە دەکەوێتە ژێر کاریگەرى دەق و پەیامى دەق، لەوێوە کە ئەو رستەیە چى دەکات؟ ئەو پرسیارە نوێیەى فیش لە ئەو رستەیەى چى دەکات؟ دەشێ وەک جۆرێک لە گومانکردن لە دەق تەماشاى بکەین، بەو مانایەى ئایا دەق جەستەیەکى سەربەخۆیە؟. ئەو شێوەیە لە گومان دواجار بەرەو ئەوەمان دەبات، کە ئەوە خوێنەرە دەق بە ماناوە پەیوەست دەکات. کەواتە لە رووداوى ئەو رستەیە چى دەکات، لە رێگاى بەشدارى خوێنەرەوە شتێک دەگوزەرێ، ئەو شتەى کە دەگوزەرێ و دەبێتە (مانا) بوونى دەق بەرجەستە دەکات، لەو تێکەڵبوونەدا، واتە لە دروستبوونى دەق لە رێگاى ئەزموونى خوێندنەوە، مانا دەگات. لەبەر ئەوەى ئەزموونى خوێندنەوە شتێکى ئامادە نییە و هەمیشە لە ئەنجامى بەدواداچوونى زانیارى کەڵەکەکراوەوە دروست دەبێت، بۆیە ناشێ هیچ خوێندنەوەیەک بە دوا خوێندنەوە و دوا ماناى دەق بژمێرین، بەدیوەکەى دیکەش هیچ دەقێک بە دەقێکى کامل و تەواو لە قەڵەم نادرێت، بەڵکو هەمیشە لە خوێندنەوەیەکەوە بۆ خوێندنەوەیەکى دیکە دووبارە دروست دەبێتەوە. کەواتە ئەوە خوێنەرە دەقى ئەدەبى دروست دەکات. بۆیە خوێنەر پێویستى بە هەندێ مەرج هەیە:
یەکەم: ئەو کەسە دەبێ بە باشى بەو زمانە بدوێ کە دەقى پێنووسراوە.
دووەم: پێویستە خاوەن توانایەکى بەرفرەوانى مەعریفى بێ (واتە شارەزاى سیستمى زمانەوانى و ماناى زاراوەکان و هەروەها لهجەکان-dialect بێ...) بۆ ئەوەى ئەرکى تێگەیشتن بەباشى وازى بکات.
سێیەم: پێویستە توانایەکى بەهێزى ئەدەبى هەبێ. ئەوەش بەو مانایە دێت، کە ئەزموونێکى قوڵى لە خوێندنەوەدا بە دەست هێناوە.
کەواتە خوێنەرى پەیامبەر هەر تەنها خوێنەرێکى رووت نییە، وەک چۆن هەر تەنها خوێنەرێکى حەقیقى نییە، بەڵکو خوێنەرێکى شارەزا و هەجینە، لە توانایدایە بێتە خوێنەرێکى نموونەیى، چونکە ئەزموونێکى قوڵى خوێندنەوەى هەیە، بە جۆرێک دەتوانێـت شۆڕبێتەوە بۆ ناو تایبەتمەندییەکانى گوتار و جیاوازییەکانیان هەڵگرێتەوە، بەو مانایەش خوێنەرێکى کردەییە، واتە منم و تۆى، ئەو (منە) خوێنەرێکى حەقیقیە، کە هەموو کارێک دەکات تا بە تواناى خۆى ببێتە هەواڵدەرى خۆى. ئەو خوێنەرە وەک رابەرێکى خودگەرا ئامانجى گەیاندنى هەواڵە.
 
ژارگۆن - 15
هایپەر تێکست Hypertexte
دەشێ بەشێکى زۆرى سەدەى بیستەم کە بە سەدەى دەق ناو دەبرێت، لە ژێر چەمکێکى فرە لایەنتر بە ناوى "کارلێکردنى دەقى" یان "دەقئاوێزانى"دا کۆ بکەینەوە، بەڵام دواى کۆمەڵێک هەوڵى جیاواز لە بوارەکانى تەکنۆلۆژیا و سیبرنتیکا (Cybernetics) و فرە میدیایى (Multimédia) و ناوەندە چالاکەکانى دیکە (cmc) و داهێنانە خەیاڵى و فۆرمە بینراوەکانى دیکەى مرۆڤایەتى و تەئویلە جیاوازەکان.. چەمکێکى نوێ بە ناوى (هایپەر تێکست: النێ المترابگ) ، یان دەقى (دیجیتاڵى).. هاتە ناوەوە. هایپەر تێکست ئەو داهێنانە ئاوێتەیەیە، کە لە رێگاى کۆمپیوتەر و ئینتەرنێتەوە فەزایەکى گەورە لە زانیارى و خەیاڵ و بینراو بەرجەستە دەکات.
ئەگەرچى (هایپەر تێکست) هەڵگرى بونیادێکى کلاسیکیانەیە، بەڵام بەدیوەکەى دیکە بونیادێکى ئیبداعى سیستماتیزەکراوە و زانیارییە جێگیرەکانى دەق لە ئاستێکى بەرزى ئەدەبى و ئیستێتیکى لە رێگاى پرۆگرامەکانى عەقڵى ئەلکترۆنییەوە ((software پێشکەش دەکات، بۆ ئەوەش دەشێ بڵێین (وێب-web) لە سەر ئاستى گەردوون (هایپەر تێکست)ە. بەڵام لە بەرانبەر تەئویلکردنى هایپەر تێکست دەبێ خوێنەر یان وەرگر خاوەنى میمێکسێکى (Memex) بەرفرەوان بێت، یان بە مانایەکى دیکە بۆ تێگەیشتن لە هایپەر تێکست لە لایەک پێویستە کراوە بین و لەلایەکى دیکە خاوەن میمۆرییەکى بەرفرەوان بین. کەواتە هایپەر تێکست داهێنانێکى بەرفرەوان و ئاوێتەخواز و کراوەیە، لە سەر ئاستى خەیاڵ هیچ سنوردانانێک بە رەوا نابینێ، وەک چۆن لە سەر ئاستى کەڵەکەکردنى زانیارى، دووچارى نێودژى و لەناوچوون نابێتەوە.
وەک دەزانین پێشتر پێکهاتەى تیۆرى دەق لە سەر سێ لایەن وەستا بوو: نوسەر، دەق، خوێنەر. بەڵام هایپەر تێکست فرە لایەنە و دەکەوێتە سەر: داهێنەر، هایپەر تێکست، کۆمپیوتەر، وەرگر. لە هایپەر تێکستدا کۆمپیوتەر ئامادەیەکى بنەڕەتى هەیە و شوێنگەیەکى جەوهەرى لە هاوسەنگکردنى بەرهەم و وەرگر وازى دەکات، تا ئەو سنورەى کە بەبێ ئەو مەحاڵە بتوانین قسە لە هایپەر تێکست بکەین، چونکە وەک چۆن ئامرازى بەرهەمهێنانە، لە هەمان کاتیش ئامرازێکە بۆ گەیشتن بە خوێنەر. لێرەدا کۆمپیوتەر هەر تەنها دەرکەوتنى شێوازێکى نوێى ئیبداعى نییە، بەڵکو بەرجەستەکردنى جۆرێکى نوێى پسپۆریشە کە بە هۆکارەکانى وەڵامدانەوە ناو دەبرێت.
دەمەوێ بڵێم ئامرازى کۆمپیوتەر دەقێکى دیجیتالى بەرهەمهێناوە، بەڵام دەقى دیحیتاڵى لەخۆوە دروست نابێت، بەڵکو بەرهەمى بەرەوپێشچوونى عەقڵى ئەلکترۆنى و فرە میدیاییە، بەو مانایەش بۆ گفتوگۆکردن لە دەقى دیجیتاڵى ناشێ بە مانا تەقلیدییکە قسە لە نوسەر بکەین، بەڵکو دەبێ لە چەمکى داهێنەر بگەین، یان لەو هێزە کراوەیە بگەین، کە لە رێگاى پرۆگرامەکانى عەقڵى ئەلکترۆنییەوە دەتوانێ سەرەڕاى زیادکردنى وێنە و ئایکۆن و هێلکارى، بە ئارەزووى خۆى دەستکارى دەق و پاش وپێشخستن و رەشکردنەوەى دەق بکات. لە دەرئەنجامى هەموو ئەوانەشەوە وەک گوتمان بە شێوەیەکى دیکەى پێکهاتەى دەق دەگەین، کە لە داهێنەر، کۆمپیوتەر، ئەدەبى ئاوێتەیى (interactional) پێکهاتووە. بەو مانایەش وەک چۆن دەق بەبێ خوێنەر بوونى نییە، قسەکردنیش لە هایپەر تێکست بەبێ بیرکردنەوە لە کۆمپیوتەر شکست دەهێنێ، واتە بەبێ بەرجەستە کردنى فۆرمەکانى تەعبیرکردن و فۆرمەکانى کۆمینیکەیشن (Communiction) هەرگیز بەیەکگەیشتن (continuity) دروست نابێت، کەواتە دەشێ کۆمپیوتەر بە ئامرازە ئینتەرئەکتیڤەکان (interactive) ناو بەرین.
 
 
ژارگۆن - 16
هەر رێبوارێ، بە رێگایەکدا بەرەو حەقیقەت هەنگاو دەنێ.ئیبن عەرەبى
بێگومان ئەمبیرتۆ ئیکۆ قسە لە خوێنەرانێک دەکا، کە بتوانن بە هەمان ئەزموونى نووسەردا تێبپەڕن، مەبەستى ئەو لەو دیاریکردنە زێتر خوێنەرى دەستەبژێرە، نەک خوێنەرێکى راستەوخۆ و بێ ستراتیژ، دەمەوێ بڵێم ئیکۆ هەمیشە وەک چارەسەرکردنێکى سیمیۆلۆژیانە جەخت لە دەقگەرایى دەکاتەوە، هەر بەو مانایەش راڤەکردن وەک ئامرازى بەرهەمهێنانەوە تەماشا دەکات، کەواتە ئەو خوێنەرە نموونەییەى کە ئیکۆ بەر لە نووسین بیرى لێدەکاتەوە، ستراتیژیى دیاریکراوى خۆى هەیە، هەر بەو ستراتیژە دیاریکراوەشەوە رووبەڕووى وسبەلێکراوەکان و تەمومژییەکانى دەق دەبێتەوە و بەشدارییەکانى خۆى بە ئەنجام دەگەیەنێت. بەڵام وەک چۆن نووسەر دەیەوێ لە رێگاى هەڵبژاردنى ئاستى زمان و شێوازى تایبەتى نووسینى دەقەوە خوێنەرى خۆى دیارى بکات، بە هەمان شێوە خوێنەریش لە رێگاى ئاستى رۆشنبیریى و چێژ و مەعریفەى خۆیەوە هەوڵى هەڵبژاردن و دیاریکردنى دەقى خوێندنەوە دەدات، بەمجۆرە لاى ئیکۆ هەر یەک لە خوێنەر و نووسەر چاودێرى یەکتر دەکەن؟! لێرەوە خوێندنەوە لە دیدى ئیکۆ دەچێتە دووتوێى چالاککردنى دەق، چونکە لاى ئەو دەق ئامرازێکى سستە، ئەو ئامرازە سستەش خوێنەرى نموونەیى دەوێ، تاکو چالاکى بۆ بگەڕێنێتەوە و بە ئاکامى بگەیەنێ و تەئویلى بکاتەوە، بە مانایەکى دیکە وەک چۆن نووسەر دەق بونیادى دەنێ و دروستى دەکات، بە هەمان رێگا خوێنەریش دەتوانێ بەشدارى لە بونیادنان و دیایکردنیدا بکات.
بەڵام "رۆڵان بارت Roland Barthes " وەک سیمیۆلۆژێک، خوێندنەوە بە کردەیەکى زمانەوانى دادەنێ، کە لە دۆزینەوەى مانا و زمانى دووەمدا خۆى دەبینێتەوە، ئەگەرچى لە دۆزینەوەى مانادا تەواو نابێ، بەڵکو دۆزینەوەى مانا ناوەکەیەتى و بەردەوام لەو ناونانەوە بەرەو ناونانێکى دیکە هەنگاو دەنێ، لە ساتەوەختى هەر هەنگاونانێکیشدا ون دەبێ و لە ناونانێکى دیکەدا دەردەکەوێتەوە.
رۆڵان بارت بایەخێکى زۆر بە ئیستێتیکاى خوێندنەوە دەدات، زۆر بە دیار ئەو سیحرەوە دەوەستێ، کە خوێنەر دەخرۆشێنێ، سیحرێک کە ئیشتیهاى خوێندنەوە دەکاتەوە، سیحرێک کە سەرنجى خوێنەر بۆ دەق رادەکێشێ. ئەو پێیوایە خوێندنەوە جۆرێکە لە (دووبارە نووسینەوەى دەق) و دووبارە بەرهەمهێنانەوەى دەق، بەڵام ئەو دەقەى کە تواناى دروستکردنى ئەو موچڕکە ئیستێتیکییەى هەیە، دەقێکە خوێنەر دەخاتە گومان و هاوسەنگى رۆشنبیریى و دەروونى و زمانەوانى لەق دەکات، دەقێکە لە رێگاى سیستمە دەلالییە تایبەتییەکانى و بە هۆى تەکنیکەکانییەوە خوێنەر وەک نێچیرى خۆى دەپێکێ، دەقێکە خوێنەر هەڵدەوەشێنێتەوە! بە دیوەکەى دیکەش هەرگیز منى خوێنەرى (بارت)ى لە بەرانبەر دەقدا وەک خودێکى بێگانە و (بێ بەرى) هەڵسوکەوت ناکات، بەڵکو خودێکە لە کۆمەڵێ دەقى جۆراجۆر پێکهاتووە، لە سەر کۆمەلێ کۆدى بى کۆتایى سەوز بووە، هەر بەپێى ئەو بنەمایەش دەق دەپشکنێ و کردەى هەڵوەشانەوە و بونیادنانەوەى دەق لە ئەستۆ دەگرێ.
ئەگەر دەق فەزایەک بێ بۆ ئاوێتەبوون، تانۆپۆى نێوان دوو ستراتیژ و (دوو زمان، دوو دەق)، ستراتیژى دانەر و ستراتیژى خوێنەر بکێشێ.. ئەوە دەشێ ستراتیژى نووسەر خۆى لە جولەى تەمومژاوى و بۆشاییەکان و سپێتى و دابڕانەکان و مانا و ئاستەکانى هەڵگرێتەوە، بە دیوەکەى دیکە ستراتیژى خوێنەر لە تەئویلکردن و کردنەوەى کۆدەکان و پڕکردنەوەى بۆشاییەکان و بەرهەمهێنانەوەى مانا و (گەیشتن) دەربکەوێت! کەواتە خوێندنەوە پرۆژەیە، نە بەرخۆرى مانایە و نە بە دواى نیازى دانەرەوەیە، بەڵکو هەر یەکێک بە رێگاى تایبەتى خۆى بەرەو حەقیقەت دەبێتەوە!
 
ژارگۆن - 16
ئەدەبى کلاسیک/ ئەدەبى نەفرەتلێکراو
(1)
(رێباز، المنهج، میتۆد) کۆمەڵێک پرنسیب و بیروڕاى هارمۆنى پێکەوە هەڵکردووى بیریارێک، یان فەیلەسوفێک، یان قوتابخانەیەکە لە بوارە جیاوازەکاندا، بۆ گەیشتن بە ئەنجامى خوازراو.. بەڵام ئەوەى رێبازى ئەدەبى لە ئەوانیدیکە جیا دەکاتەوە، ئەوەیە کە ناشێ داهێنەرانى ئەدەبى لە چوارچێوەیەکى دیاریکراودا قەتیس بکەین، چونکە ئەدەب وەک داهێنان هەمیشە خۆى بە سەر رێبازە ئەدەبییە باوەکاندا دەسەپێنێت و پانتاییەکانیان بەرفرەوان دەکات و دەرگاکانیان بەرەو زیندەگى دەکاتەوە، بەو مانایەش رێبازى ئەدەبى ئەو کاتە دەبێتە جێگاى گفتوگۆ و دانوستاندنى فرە رەهەند و بە سوود، کە بشێ لە بەرژەوەندى پێکهاتە هونەرییەکاندا خۆى بنوێنێ، بە دیوەکەى دیکەشی دەمەوێ بڵێم هەموو رێبازێکى داهێنەرانە تواناى ئیزافەکردن و نوێکردنەوەى هەیە، هەر تەنها لە سنورى دووبارەکردنەوە و لاسایکردنەوەدا گیر ناخوات.
رێبازى کلاسیک classicisme وەک یەکەمین رێبازى ئەدەبى، بە شێوەیەکى گشتى پشت بە کەلەپورى ئەدەبى و هونەرى (رۆمانى و گریکى) کۆن دەبەستێت، ئەو رێبازە بۆ سەدەى شانزەهەم دەگەڕێتەوە و دواى بزوتنەوەى زانستى و رێنیسانسى ئەدەبى ساڵانى (1515ز-1610ز) لە ئەوروپا برەوى سەندووە. هەندێ لە رەخنەگران بنچینە هونەرییەکانى ئەو ئەدەبە لە دراما و تراجیدیادا دەبیننەوە، بۆیە یاسا و رێسا و خەسڵەتەکانى بە (ئەرستۆ 384-322) یۆنانى و قەسیدەکەى شاعیرى رۆمانى (هۆراس) دەبەستنەوە. بێگومان کلاسیک بە زۆر مانا بە کار هاتووە، وەکو ئەدەبى کۆن، ئەدەبى خوێندەوارى بەرز، ئەدەبێک داهێنانى تێدا بێت، ئەدەبێک بێتە هۆى لاسایى کردنەوە، ئەدەبێک بێتە قوتابخانە.. بەو مانایەش زاراوەى کلاسیک زاراوەیەکى کراوەیە، نووسەرى لاتینى (ئۆلۆس گیلیۆس) یەکەم کەس بوو، کە لە سەدەى دووەمى زایینى ئەو زاراوەیەى بە دژى ئەدەبى (شەعبى/ ئەدەبى زارەکى) بە کار هێناوە.. لێرەوە رەنگە بتوانین بڵێین ئەدەبى کلاسیک سەرەڕاى بڵاوبوونەوەى وەک ئەدەبێکى بە (ساڵاچوو) کەچى ناشێ لە کات و شوێنى دیاریکراو و کۆمەڵێک تایبەتمەندى دیاریکراو بەندى بکەین، چونکە بەشێکى زۆرى ئەدەبى کلاسیک هەموو ئەو بەرهەمە ئیبداعى و جوانانە دەگرێتەوە، کە وێڕاى ئەوەى ساڵانێکى درێژیان بەسەردا تێپەڕیووە، کەچى ئێستایشى لەگەڵدا بێت خوێنەرانێکى زۆریان لە دەورى خۆیان کۆ کردۆتەوە. بەڵام لەبەر ئەوەى ئەدەبى کلاسیک دژ بە ئەدەبى شەعبى هاتۆتە ناوەوە، یان لەبەر ئەوەى دژ بە سیستم و ئاکار و نۆرم و پێوانە باوەکان کارى کردووە، بۆیە جوانى ئەو ئەدەبە بە چینى باڵا و ئەرستۆکراتەوە لکێنراوە!
ئەرستۆ عەقڵ وەک بنەما و پێوانەى فەلسەفەى جوانیى ئەدەب بەرجەستە دەکات، لەسەر ئەو بنەمایە ئەوە عەقڵ و رۆشنبیرییە، پەیامى کۆمەڵایەتى ئەدیب و شاعیر دیارى دەکات و خۆشى و سوود یەک دەخات، هەر بەو مانایەش ئەرستۆ پێیوایە ئەدەب بۆ هەمووان نییە، بەڵکو بۆ دەستەیەکى دیاریکراوى رۆشنبیرە، تەنها ئەو دەستەیەیە لە هونەر و جوانى شیعر دەگەن، لەو خاڵەوە رەخنەگران، ئەدەبى کلاسیک بە دژى ئەدەبى شەعبى ناو دەبەن. بایەخى ئەو خاڵەش راستەوخۆ پەیوەستە بە گرنگیدانى ئەرستۆ بە فۆرم و شێواز لە لایەک و روونى و جوانى و گوزارشتکردن لەلایەکى دیکەوە.. جگە لەوەش هەمیشە ئەرستۆ جەختى لە سوودى ئەدەب و هونەر کردۆتەوە، سوودى ئەدەب و هونەریش لاى ئەرستۆ ئەوەیە، کە چێژ و خۆشیمان پێببەخشێت! بە بڕواى ئەرستۆ هەموو ئەوانەش لە رێگاى فێربوون و پیشەکارییەوە دێتە دى، فێربوون و پیشەکاریش پشت بە ئیلهام و بەهرە دەبەستێت.
بە کورتى دەتوانین بڵێین ئەدەبى کلاسیک، لە دید و تێڕوانینى ئەدەبى گریکییەوە هەڵقوڵاوە، بە دژى ئەدەبى شەعبى و کۆى وێناکردن و دابونەریت و ئاکارە باوەکان دەوەستێ و بە دەستەیەکى دیاریکراوە دەلکێت.. وەک دەزانین ئەدەبى یۆنانى بە هەموو ژانرەکانییەوە هەر لە رەخنەى ئەدەبى و ئەفسانەوە تا دەگاتە شیعر و شانۆوە بە (پەیگانیزم) بتپەرستییەوە بەندە، کەواتە ئەدەبى کلاسیک سەر بە پەیگانیزمى یونانییە، دواتر رۆمانییەکان دێن و هەموو ئەو بەها ئەدەبییانە لە یۆنانییەکانەوە وەردەگرن. دەمەوێ لە کۆى ئەو قسانەوە بڵێم ئەرستۆ وەک چۆن بە دامەزرێنەرى بنەماکانى تیۆرى ژانرە ئەدەبیەکان ناسراوە، بە هەمان شێوە بە دامەزرێنەرى ئەدەبى کلاسیکیش دەژمێردرێت، بە دیوەکەى دیکەش ئەدەبى کلاسیک لەبەر ئەوەى بە ئەدەبى چین و دەستەیەک دادەنرێت، کە دژى کۆ و دابونەریت و نۆرمە باوەکان وەستاوە، بۆیە دەشێ وەک ئەدەبێکى نەفرەتلێکراو تەماشاى بکەین.
 
 
ژارگۆن - 18

تۆ یووسفى نەوحوسنى لەسەر میێرى جەنانى-من پیرم و فانى
لەم کولبەیى ئەحزانە نە زیندووم و نە مردووم-هەر وا بە تەماتم

"نالى"
(2)
(پاشایەتى) کە بە دەوڵەتى حوکمى رەها ناوبانگى دەکرد بوو، جگە لەوەى بۆ مانەوەى گیانى خۆى پارێزگارى لە کۆنەخوازى دەکرد، بە دیوەکەى دیکەش بەردەوام هەوڵى ئەوەى دەدا، دەسەڵاتەکەى لە سامانى دنیایى بێ بەش نەکات! بەو مانایە دەشێ بڵێین هەر لە سەدەى سێزدەوە حکومى پاشایەتى خۆى لە دوو عەقڵى جیاوازەوە دەبینێتەوە، یەکێکیان دەسەڵاتى دەرەبەگایەتى، کە خۆى بە ئایینەوە هەڵدەواسى، ئەویدیکەیان بورژوازیى، کە بە دنیاوە لکاوە. لە پشت عەقڵى دەرەبەگایەتى پەیوەست بە ئایینەوە، ئەدەبى شەعبى وەستا بوو، بەڵام لە دووتوێى عەقڵى بورژوازى دنیایى، ئەدەبى کلاسیکى نەفرەتلێکراو.
کەواتە ئەدەبى نەفرەتلێکراو لەلایەن ئایینەوە ئەدەبێکە، کە بانگەشەى عەقڵ و ئازادى و تاکگەرایى دەکات و هەژموونى ئایینى و دەسەڵاتى نۆرمە ئایینیەکان بە سەر کۆمەڵگادا رەتدەکاتەوە، هەر بەو مانایەش پشت بەستنى ئەدەبى کلاسیک بە نموونە باڵاکانى ئەدەبى یۆنانى و رۆمانى (داستانى ئەلیادە و ئۆدیسە، هۆمیرۆس و شانۆگەرییەکانى سۆفۆکلیس و یۆربیدیس..) و لاسایى کردنەوە و دراسەکردنى بنەما هونەرییەکانیان و دواتر خۆ دادەمەزراند لە سەر بنەما تیۆرییەکانى گەورە فەیلەسوفانى یۆنان و رۆمان (ئەفلاتوون و ئەرستۆ و هۆراس) و بە تایبەتى کتێبى (هونەرى گوتار) و (هونەرى شیعر)ى ئەرستۆ، هەر تەنها لە هەنگاونان لە ئەدەب و هونەرى شەعبییەوە بۆ کلاسیک، کورت ناکرێتەوە! بەڵکو لە پشت ئەو گەشە هونەرى و ئەدەبییە، گۆڕانکارییەکى گەورە، لە بیرکردنەوە و تێڕوانینى کۆمەڵگاى ئەوروپى لە ئارادا بوو، ئەویش تەجاوزکردنى دەرەبەگایەتى و هەنگاونان بوو بەرەو سەرمایەدارى و سەرمایەدارى بازرگانى...
وەک دەزانین لە سەدەى دووەمى زایینییەوە (ئۆلۆس گیلیۆس) زاراوەى کلاسیکى بە دژى ئەدەبى (ئەدەبى زارەکى) بە کار هێنا، بەڵام هەمیشە مەسیحییەکان هەوڵى ئەوەیان دەدا، ئەدەبى کلاسیک ئەو بەها بتپەرستییە لەخۆى دابماڵێت و مۆرکى (ئینجیل) و بنەماکانى ئایینى کریستیانى لەخۆ بگرێت، بەڵام نەیانتوانى لەو بارەوە سەرکەوتنى تەواو بە دەست بهێنین، چونکە ئەدەبى کلاسیک خۆى لە گەڕانەوە بۆ ئەدەبى گریکى و رۆمانى کۆندا هەڵدەگرتەوە، بنەما سەرەکیەکانى ئەو ئەدەبەش وزەکانى خۆى لە تێڕوانینى بتپەرستییەوە وەرگرتبوو! هەر لەوێشەوە ئەدیب و رەخنەگرانى ئیتاڵیا لە سەدەى سێزدەى زایینییەوە دواى پەیبردن بەو تێڕوانینە و کارەکانى ئەرستۆ، برەوێکى زۆریان بە ئەدەبى کۆنى یۆنانى دا.
بە دیوەکەى دیکەش نووسەرى ئیتاڵى (پۆکاچیۆ 1313-1375ز) هەموو هەوڵەکانى خۆى بۆ ئاشت کردنەوە و پڕکردنەوەى ئەو بۆشاییەى نێوان ئەدەبى (شەعبى) و (کلاسیک) خەرج کرد، بەو نیازەى بتوانێ لە رێگاى بنچینەکانى زمانەوە، ئەو کەلێنە چارەسەر بکات. هەموو هەوڵەکانیشى لە (دیکامیرۆن)دا خۆى دەبینێتەوە. دیکامیرۆن پێکهاتووە لە سەد کورتە چیڕۆکى کورت و لە ماوەى (10) رۆژدا و (10) کەس (حەفت کچ و سێ کوڕى گەنج) کە لە ترسى بڵاوبوونەوەى نەخۆشى کۆلێرا، لە باڵەخانەیەکدا خۆیان حەشار دابوو، ئەو چیڕۆکانە دەگێڕنەوە، جیاوازى ئەو کۆمەڵە چیڕۆکە لەوێدایە، کە پاڵەوانەکانیان هەر تەنها لە چینى باڵا و ئەریستۆکرات نین، بەڵکو خزمەتکارەکانیش رۆڵى پاڵەوانى تێدا دەگێڕن. وەک چۆن سروشتى چیڕۆکەکان شێوەى گاڵتەجاڕى لەخۆ دەگرن، هەر بەو شێوەیەش پۆکاچیۆ کارە ناشیرینەکانى پیاوانى ئایینى ریسوا دەکات. لێرەدا پۆکاشیۆ وەکو (دانتى 1265-1321) بۆ پاڵەوانەکان پەناى نەبردۆتە بەر (رابردوو)، بەڵکو پاڵەوانەکانى لە نموونەى واقیعى (سەردەم)ەکەى خۆى هەڵێنجاوە.. (ئەو کۆمەڵە چیرۆکە لە لایەن "ێالح علمانى" تەرجەمەى زمانى عەرەبى کراوە، ساڵى 2006 لە دەزگاى "مەدا" چاپ و بڵاو کراوەتەوە) دواتر پۆکاشیۆ هەموو تەمەنى خۆى بۆ راڤەکردنى کۆمیدیاى دانتى تەرخان دەکات، بۆ ئەوەى لەو رێگایەوە لەگەڵ سەردەم بیگونجێنێت.
ئەگەرچى نووسەر و رەخنەگرانى ئەدەبى، رێبازى کلاسیک بە کۆنترین رێبازى ئەدەبى دەستنیشان دەکەن، بەڵام بێگومان ئەدەب و هونەر هەمیشە لە پێش ئەو ناونان و رێبازانەوە بوونى خۆى هەیە، هەمیشە ناونان پشت بە بنەما و سیما دیارەکانى ئەو بوونە دەبەستێت، کە لە پیش ناونانەوە کۆمەڵێک پانتایى جیاواز بۆ خۆى فەراهەم دەکات.
 
 
ژارگۆن - 19

بە دەریا بنگرم دەریا تو وینوم
بە سەحرا بنگرم سەحرا تو وینوم
بە هەر جا بنگرم کوه و دەر و دەشت
مەگەر ئان دەم کە زیبایى تو وینوم

"بابا تاهیر"
(4)
رێبازى کلاسیک هەر لە سەدەى دووەمى زایینى لەلایەک وەک رێبازى قوتابخانەیى، یان بنەڕەتى و باڵایى.. و لە لایەکى دیکە وەک ئەدەبێکى ئاڕاستەکراوى دەستە و تاقمێکى ئەرستۆکراتى و پایە بەرز.. خۆى لە رەوانبێژى زمان و هێزى تەعبیرکردن و روون و ئاشکرایى دەدۆزێتەوە، بەڵام لە سەردەمى رێنیسانسى ئەوروپى ئەدەبى کلاسیک بە هەموو ئەو ئەدەبە دەگوترا، کە خۆى لە بەها مرۆییەکان (خێر) و (راستى) و (جوانی)دا دەبینییەوە! هەمیشە بەها بەرزەکانى مرۆڤایەتیش دەکەونە دەرەوەى شوێن و کات و چینێکى دیاریکراوى کۆمەڵایەتییەوە. بەها مرۆییەکان لە خەسڵەتە سەرەکییەکانى ئەدەبى سەردەمى رێنیسانس دەژمێردرێن، لەگەڵ ئەوەشدا ئەدەبى کلاسیک لە سەردەمى رێنیسانسدا بە هەمان شێوەى سەردەمى پێشوو، پارێزگارى لە شێواز و رەوانبێژى و هێزى تەعبیرکردن و بەرجەستەکردنى سۆز و پەیوەستبوون بە پرنسیبەکانى ئەخلاق و رێزگرتن لە نۆرمە کۆمەڵایەتییە باوەکان و بەکارهێنانى بۆ ئامانجى فێربوون.. دەکرد. دەمەوێ بڵێم ئەوەى ئەدەبى کلاسیک لە سەدەى دووەمى زایینى و سەردەمى رێنیسانس، جیا دەکاتەوە، جگە لە بەها مرۆییەکان، خۆى لە کەشفکردن و شیکردنەوەى دەروونى مرۆڤ و جەختکردنى شێواز و بابەتگەراییدا خۆى دەبینێتەوە، هەموو ئەوانەش پشت بە (رۆشنبیریى) و (پیشەیى بوون) دەبەستێت، ئامانجەکەشى لە چێژى هونەرییدا دەردەکەوێت. هەڵبەتە لە دووبارەکردنەوەى هەموو ئەوانەدا، پرسیارى من ئەوە نییە (ئەدەبى کلاسیزمى کوردى) دەکەوێتە کوێى ئەدەبى کلاسیکەوە؟ بەڵکو دەمەوێ بڵێم ئەگەر بە شێوەیەکى گشتى ریشەى ئەدەبى کلاسیک بە هەموو ژانرەکانییەوە بە دید و بۆچوون و تێڕوانینى بتپەرستى گریکییەوە بەند بێت و رۆمانییەکان کۆى ئەو بیروڕا و بەها ئەدەبیانەیان لەوانەوە وەرگرتبێت، ئایا دەتوانین دیدى بتپەرستى لە نێو (ئەدەبى کلاسیزمى کوردى) بەدى بکەین؟
هەڵبەتە کریستانییەکان لە سەردەمى خۆیان دژى بەهاى بتپەرستى بوونە و هەوڵیانداوە ئەدەبى کلاسیک مۆڕکى ئایینى مەسیحى وەربگرێت، بەڵام هۆى سەرنەکەوتنیان راستەوخۆ پەیوەندى بە هێزى سەرچاوە یۆنانیەکەوە هەبووە!! بەڵام لە بیرمان نەچێ لە سەدەکانى ناوەڕاست (پێش رینیسانس) دەسەڵاتى کلیساوە، پیاوانى ئایینى توانیان ئەدەب و هونەر بە گشتى بخەنە ژێر بیروڕایەک کە لەگەڵ کلیسەدا بگونجێ، ئەدەب و هونەرییان ئاڕاستە دەکرد و دەیانویست لە خزموتى ئایین و پیاوانى ئایینیدا بێت، هەر بۆیە فەیلەسوفانى ئیستێتیکا رایانوایە کە رێنیسانس قەڵەمبازێکە بە سەر سەدەکانى ناوەڕاست و بیروڕاى کلیسە. رینیسانس هەوڵدانێکى مەزن بوو بۆ رزگارکردن لەو کۆت و پێوەندانەى دەرەبەگایەتى بە سەر نووسەر و هونەرمەنداندا سەپاند بووى..
شاعیر و رەخنەگرەى ئینگلیزى (جۆن میلتۆن 1608-1674) یەکێک بوو لەوانەى کە ئایین و کتێبى پیرۆز (ئینجیل)ى بە سەرچاوەى سروش دادەنا و وەک ناوەڕۆکى کارەکانى سوودى زۆرى لێوەردەگرتن. بە دیوەکەى دیکەش میلتۆن یەکێک بوو لەو رەخنەگرانەى، کە پێیوابوو ئەدەب بە هەموو ژانرەکانییەوە ئامرازێکە بۆ دنەدان و دنەدانى فیکرەیەکى دیاریکراو، وەک چۆن جەختى لەسەر وەزیفەى سیاسى شیعر دەکردەوە، گیروگرفتە کۆمەڵایەتییەکانیشى بە هەند هەڵدەگرت، بەڵام هەمیشە مەسەلەى چێژى بە نیازێکى ئەخلاقى و جوانیى دەبەستەوە، نەک بە تاقم و چینێکى دیاریکراوەوە.. من دەپرسم ئایا ئەوە هێزى (ئایینى ئیسلام)ە وا دەکات ئەدەبى کلاسیزمى کوردى لە (حوجرە و مزگەوت)ەکانەوە سەر هەڵبدات، یان پەیوەندى بە بێهێزى (ئەدەبى زارەکى کوردیى) و بە بێ ئاگایى و دەرک نەکردنى (چەمکى لاساییکردنەوەى ئەرستۆیى و عەقڵ وەک بنەمایەک بۆ فەلسەفەى جوانى ئەدەب)ەوە هەیە، کە بە بنەما سەرەکییەکانى ئەدەبى کلاسیک دەژمێردرێن؟
بێگومان سەرەتاى بەرەوپێشچوونى ئەدەبى کلاسیک لە ئیتاڵیا، لە سەدەى سێزدەمى زایینى دواى پەیبردن بە ئەرستۆ و بنەما گریکییەکان، بە تایبەتى لەسەر دەستى شاعیرانى سەردەمى رێنیسانس و دواتر لە فەرەنسا و ئەڵمانیا و لەسەر دەستى پێشەنگى قوتابخانەى ئینگلیزى (شکسپیر 1564-616ز) گەیشتە ترۆپک. بەڵام لە سەدەى شانزە و حەڤدەى زایینى ئەوە رەخنەگران و رەخنەگرانى فەرەنسى بوون، توانیان لە رێگاى کۆمەڵێک تیۆر و پرەنسیبەوە، هێزێکى نوێ بە ئەدەبى کلاسیک ببەخشن! ئەگەرچى وازیان لە چەمکى (لاساییکردنەوە)ى ئەرستۆیى نەهێنا، بەڵام بایەخێکى زۆریان بە عەقڵگەرایى و فیکرەى تاکگەرایى دەدا و توانیان جۆرێک لە هاوگونجان لە نێوان بابەتگەرایى بنبەستى کلاسیکى کۆن و خودگەرایى پەڕگیرى رۆمانسیى دروست بکەن. یەکێک لەو رەخنەگرانە، رەخنەگرى فەرەنسى (نیکۆلا بوالۆ 1636-1711) بوو، کە توانى جەخت لە یەکێتى (بابەت) و (شوێن) و (کات) بکاتەوە و بنەغەکانى ئەدەبى کلاسیک نوێ بکاتەوە. هەر لەوێشەوە قوتابخانەیەکى جیاواز لە زۆر رووەوە بە ناوى نیوکلاسیک (Neo classical) هاتە ئاراوە.
 
 
 
ژارگۆن - 21
"محەممەد مەردۆخی کوردستانی" دەورەی یەکەمی مێژووی کورد دەباتەوە بۆ چەند هەزار ساڵ پێش زایین "تا ساڵی 3600 پ. ز " واتە ئەو ساڵەی کە دەسەڵاتی "نەرامسین" کوڕی "سەرگۆنی یەکەم" دوای هێرشی هۆزەکانی گۆتی "کوردە ئاراراتییەکان" هەرەسی هێنا و دەوڵەتی "گۆتی" سەری هەڵدا.
(5)
جوانى ئەدەبى کلاسیک راستەوخۆ پەیوەندى بە حەقیقەتەوە هەبوو، حەقیقەتێک نزیک لە واقیع، نەک خەیاڵ، لە پشت ئەو دید و بۆچوونەش جگە لە ئەرستۆ، فەلسەفەى (دێکارت 1586-1650) و (باسکال 1623-1662) وەستا بوو. دێکارت لە ساڵى (1637) کتێبێکى بە ناونیشانى (قسەکردن لە بارەى میتۆد)ەوە چاپ و بڵاو کردەوە، لەوێ قسە لەوە دەکات، کە نابێت ملکەچى هیچ شتێک بین، هەتا ئەو شتە لە ژێر میکرۆسکۆبى عەقڵ بۆمان ساغ نەبێتەوە و نەیپشکنین و بوونى نەسەلمێنین! هەر لەوێشەوە دان بەوە دادەنێت، کە ئەوە تەنها عەقڵە بە مەعریفە و خێرمان دەگەیەنێت! کەواتە پێویستە هەموو ئەوانەى (عەقڵ) رەتى دەکاتەوە، رەتیان بکەینەوە، وەک چۆن پەیڕەوانى ئەدەبى کلاسیک بە تایبەتى لە دواى رینیسانسەوە سوور بوون لە سەر نوسین بە زمانى لۆکاڵى، زمانى نەتەوە، ئاڕاستە نەکردنى ئەدەب و هونەر، پارێزگاریکردن لە ئاستە بەرزەکانى جواننوسى و چێژى هونەرى، جەختکردن لە ناخى مرۆڤ و لە دابونەریتى کۆمەڵایەتى.. بۆیە ئەدەبى کلاسیک وەک ئەدەبێکى مرۆیى رەها و هەڵقوڵاوى ناخى مرۆڤایەتى و لە پێناو پێداویستییە مرۆییەکان ناوبانگى دەرکردووە.
ئەدەبى (کوردى) وەکو هەموو داهێنانێکى نەتەوەیى، یەکێکە لە لقە گرنگەکانى ئەدەبى دنیا و دەتوانین مێژووى ئەو ئەدەبە لەو رۆژەوە دیارى بکەین، کە بەرهەمى ئەدەبى بەو زمانە تۆمار کراوە، بەڵام بەر لەوەى ئەو دەرگایە بکەمەوە، دەمەوێ بیروباوەڕى کوردانى رۆژگارى زوو بەپێى ئەو زانیارییانەى، کە لە ژێر دەستدان بخەمە روو، هەڵبەتە زۆربەى خەڵکى کوردستان هەتاکو سەردەمى (ئایینى ئیسلام) و گەیشتنى بە ناوچە کوردنشینەکان، پەیڕەوى (ئایینە کۆنەکانیان) کردووە، ئەوانیش (میترائیزم) و (زەردەشتى) و (مانى) و (ئێزیدى)یە.
لە ئایینى میترایى (میهر پەرستى) دوو هێزى سەرەکى لە شەڕ و پێکدادان بەردەوامن، ئەو دوو هێزە بریتین لە (ئاهورامەزدا) و (ئەهریمەن)..بەڵام نەتەوە ئارییەکان دواى راپەڕینى زەردەشت لە ساڵى 660 پێش زایین و بڵاوبوونەوەى ئایینى زەردەشتى، دەبنە زەردەشتى و بەشێکى زۆریان دەست لە میترائیزم هەڵدەگرن، لە هەندێ ناوچٍە نەبێ، کە کاریگەرى دینى میتراییان هەر بە سەرەوە بووە! بێگومان ئایینى زەردەشتى هەڵگرى ئاڕاستەیەکى نوێ و بیروباوەڕێکى نوێ بووە، لە سەر دوو سیستمى یەزدانى بە ناوى (خێر) و (شەڕ) دامەزراوە.. لە ئایینى زەردەشتیدا (ئاگر) بە دیاردەیەکى پیرۆز لە قەڵەم دەدرێت، بۆیە هەر کات باسى ئاگر بکەن، وەک کوڕى (ئاهورامەزدا) ناوى دەبەن! زەردەشتییەکان خاوەنى کتێبى (ئاڤێستا)ن، کە لە کردەوە و نوسینى زەردەشتە، کوردان پەیڕەوى ئەو ئایینەیان کردووە، چونکە ئەگەر تەماشاى ئاڤێستا بکەین، دەبینین هەندێ لە بەشەکانى کە بە شیعر نوسراوەتەوە، شیعرەکانى لە شیعرى لیریکى خۆماڵى (شیعرى میللى) نزیکن و لە سەر کێشى "پەنجە، کەرت، بڕگە، سیلاب" دامەزراون، ئەو کێشانە، کێشى فۆلکلۆرى خۆماڵین، تایبەت بە (دیالێکتەکانى گۆران، لۆڕى، کرمانجى سەروو)ن، لە شیعرى نوسراوى کوردى کۆن و تازەشدا دەبینرێت.
هەڵبەتە خاڵى هاوبەشى نێوان ئایینى میترائیزم و ئایینى زەردەشتى ئەوەیە، کە (ئاگر)یان بە نورى خوا لە قەڵەم داوە و بە پیرۆزیان زانییوە. لە دواى بڵاو بوونەوەى ئایینى زەردەشتى، (مانى) ئایینە تایبەتیەکەى خۆى دەخاتە روو، لە لایەن (شاپورى یەکەم)ەوە مۆڵەتى چالاکى ئایینى وەردەگرێت، لە ئایینى مانەوى (ماددە) و (گیان) بە دوو دیاردەى دژ بە یەک ناسراون، بونیادى ئایینى مانەوى خۆى لە پەرستنى (جوانى) و سیمبولەکانى جوانیدا هەڵدەگرێتەوە، جوانى و جوانکارى، جوان خۆشەویستى، بە کارێکى پیرۆز دەزانن. ئایینى مانى هەر وەک زەردەشتى و میترایى، ماددە بە سەرچاوەى ناپاکى و شەڕ لە قەڵەم دەدەن و گیان بە کانگاى رۆناکى و پاکى.
بەڵام ئێزیدى و ئێزیدییەکان ئەگەرچى هەندێ لە مێژوونوسان رەگى سەرەکى ئایینى ئەوان بۆ ئایینى (هیندۆجەرمانى) دەگێڕنەوە، بەڵام هەندێکى دیکەیان پێیانوایە بنەماى ئایینى ئێزیدى لە سەر بۆچوونە ئاینییەکانى میترایى و مانى و زەردەشتى دامەزراوە، چونکە ئێزیدییەکان وەک چۆن (هەتاو) لە لایان پیرۆزە، باوەڕیان بە دوو هێزى (خێر) و (شەڕ)یش هەیە و (دۆنادۆن- تەناسخ) لە بنەما سەرەکییەکانى ئایینى ئێزیدییە.