(ژنێك لە بەفر داگیرم دەكات) وەك نموونە
دەقی ئیبداعی بەردەوام لەگەڵ ناونان و دامەزراوە باوەكاندا لە ململانێدایە، بەردەوام لەگەڵ پانتایی رۆشنبیریی هەژار و چاوەڕوانی باوی خوێنەران نامۆ دەكەوێتەوە، بەو مانایەش مەرج نییە هەمیشە دەق و وەرگر بكەونە سەر هەمان رێگا و هەمان بیركردنەوە و دنیابینییەوە، بەڵكو یەكێك لە مەرجە سەرەكییەكانی كارلێكردنی دەق و خوێنەر لە لەیەكنەچوونە، وەك چۆن یەكێك لە مەرجە سەرەكییەكانی دەقی ئیبداعی هەنگاونانە بەرەو نادیار، بەرەو پڕشنگی جوانی، بەرەو ئازادی... شیعر بە بێ ئازادی هەناسەی ژیانی كورتە... دەمەوێ بڵێم مەرج نییە شیعر دەنگدانەوەی دەنگە باوەكانی پانتاییەكی دیاریكراوی رۆشنبیریی و چاوەڕوانی باوی خوێنەران بێت، بەڵام گومان لە دەنگدانەوەی بێدەنگی شیعر ناكرێت، دەنگدانەوەی بێدەنگی لە دنیابینی و جوانی و شیعرییەتەوە سەرچاوەكانی خۆی هەڵدەگرێتەوە، كەچی سەرچاوەكانی دەنگ لە دوتوێی رەنگدانەوەی سنورەكانی ماناو دەلالەتەكانییەوە دەسەڵاتی خۆی پرۆسیسە دەكات، بەو مانایەش بێدەنگی لە رێگای جیابوونەوەی لە دەسەڵات، فەزایەكی پڕ لە ئاگایی و جوانی بۆ خۆی دەسازێنێت!! لێرەوە دەشێ جوانی بێدەنگی هەوڵێك بێت، بۆ بڕینی داخراو و رێگا پێنەدراوەكانی (دەسەڵاتی چەسپاو)، بە دیوەكەی دیكەش دەبێت بڕوامان بەوە هەبێت، كە هەمیشە لە ناخی ناخەوەی ئاگاییەوە بێدەنگییەك خۆی حەشار داوە، دەبێت بڕوامان بەوە هەبێت، كە هەمیشە ئیرۆسیەتی بێدەنگی وەك رووداو، كراوە و ئەكتیفە و نكۆڵی لە هەمووان دەكات، لە خۆ لەیەكخشانی سێكسییانەی دەم و وشە، لەو دەم قەڵەباڵغییەی كە لە تۆتۆلۆژیای دەنگەوە سەرچاوەی گرتووە... كەواتە ئەوەی كە دەگوترێت، گرنگ نییە، ئەوەی كە دەشێ بگوترێت و دەسەڵات (بە هەموو ماناكانییەوە) سانسۆری دەكات، گرنگە!
(نزگرە)
لەسەر با
ناوی هەردووكمان هەڵبكۆڵە
دوا نامەی كە ناردبووت
لە نزگرەی منداڵێك دەچوو
تازە ژیر بووبێتەوە
سەفەر هیچ سوودێكی نییە
تەنها سەرەتایەك نەبێت بۆ كۆتایی
كۆتایش لوغزێكە بۆ سەرەتایەكی تاڵ
با بە یەكەوە چاوەڕوانی باران بین
با بە تەنیا چاوەڕوانی غوربەت بین.
(ژنێك لە بەفر گیرم دەكات، ئەیوب گەڵاڵی، ل16.. بە داوای لێبوردنەوە من هەندێ رستە و وشەم لەو پارچە شیعرە قرتاندووە، وەك سانسۆر نا، وەك چێژ و جوانی تایبەت، وەك خوێنەرێكی بەشدار لە بەرهەمهێنانی دەقدا).
كۆمەڵە شیعری (ژنێك لە بەفر گیرم دەكات، چاپخانەی رۆژهەڵات، هەولێر، 2013)ی شاعیر(ئەیوب گەڵاڵی)م خوێندەوە و سەرنجەكانی خۆم نوسییەوە، وەك ئەوەی هەستم ئاڕاستەم بكات، وەك جیهانبینی و كردە و جولە، نەك لەبەر ئەوەی، كە یەكەمجارە شیعری ئەیوب گەڵاڵی دەخوێنمەوە، لەبەر ئەوە نا، كە ریتم و زمانی سادەی ئەو شیعرانە قابیلی خوێندنەوەی جیاواز نین، لەبەر ئەوەش نا، كە وەك دەق لە بازاڕی ئەدەبی كوردی تەماشایان نەجولاندووە... بەڵكو لەبەر ئەوەی، كە بە ئارەزووی خۆم پاشگری (دا)م لە ناونیشانی ئەو كۆمەڵە شیعرە قرتاندوە، لەبەر ئەوەی، كە مەبەستمە سەرنجەكانی خۆم لەسەر ئەو فەزا شیعرییە سادە و ریتمە بە جۆرێك لە جۆرەكان (خۆماڵی)یەi تۆمار بكەم، كە وەك قەبارە بۆ ئاستێك لە شیعری لیركی كوردی (چوارین و پارچە و غەزەل، شیعری دڵداری...) دەگەڕێتەوە و وەك ناوەرۆكیش تەعبیر لە جوانی و سروشت و عەشق و ژیانی كۆمەڵایەتی... دەكات، ئەو جۆرە لە شیعر هەر لە كۆنەوە بۆ مەبەستی گۆرانی چڕین دادەنران، بۆ گەیشتن بە رۆشنبیری و زانیاری بۆ هەمووان.
دكتۆر (مارف خەزنەدار) لە كتێبەكەی (مێژووی ئەدەبی كورد- بەرگی یەكەم، ل173) دەڵێت بەرهەمی ئەدەبی كوردی لە رووی ناوەڕۆكەوە لە تێكرای دیالێكتەكانی زمانی كوردی دەكرێ بە دوو بەشەوە، (لیریك) و (ئیپیك). هەروەها دوو جۆر لە لیریك جیا دەكاتەوە: شیعری لیریكی خۆماڵی و شیعری لیریكی ئیسلامی. خەزنەدار پێیوایە لیریكی خۆماڵی لە زمانی ستانداردی خەڵكی كوردەوە نزیكە، لەبەر ئەوە دەشێ (شیعری میللی)یشی پێ بڵێین. زیاتر شاعیران ئەو شێوەیان گرتووە بۆ ئەوەی دەنگی خۆیان بگەێینە زۆربەی خەڵكی.ii
ئەدۆنیس لە كتێبی (شیعرییەتی عەرەبی)iii دا دەڵێت: شیعریiv جاهیلی بە شێوەی "سروود- ئاوازخوان"یv لەدایكبووە، واتە وەك بیستراو، نەك وەك خوێنراوە، وەك گۆرانی (Song) نەك وەك نووسین. هەر لەو بارەوە نوسەر و رەخنەگری عیراقی (نازم عۆدە)vi دەنوسێت: شیعری عەرەبی بە درێژایی مێژوو شیعری لیریكی بووە، ئەوەش لەگەڵ شیعری خۆرئاوایی پێچەوانە دەكەوێتەوە، چونكە شیعری خۆرئاوایی شانازی بە پلە بەرزەكانی درامایی بوونی خۆی دەكات، شیعری خۆرئاوایی لە وزە ناوەكییەكانی فەلسەفەی خۆرئاوا لە دایك بووە, ئەگەرچی ئەوە بەو مانایە نییە، كە شیعری عەرەبی بەرانبەر دنیا خاوەنی بیركردنەوەیەكی ستراتیژی نەبێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا شیعری عەرەبی نەیتوانیووە بوارێكی تیۆری پەتی بونیاد بنێت، تاكو لەوێوە خوێنەر بەرەو مەعریفەی شیعری، یان ئاگایی شیعری رابكێشێت، بەڵام دواتر لە كۆتایی چلەكان لە سەر دەستی شاعیری عیراقی (نازك مەلایكە) شێوازێكی دیكە لە نووسینی شیعریی هاتە كایەوە، كە بە قەسیدەی (تەفعیلە) ناو نرا، بەو مانایەش نازك مەلایكە هەر تەنها پێشەنگی جۆرێك لە مەعریفەی شیعریی نەبوو، بەڵكو لە دامەزراندنی گوتارێكی رەخنەییش بووە پێشەنگ، گوتارێك كە توانی بنەما هونەرییەكانی ناوەوەی قەسیدە كەشف بكات، بەمجۆرە گوتاری مەعریفی لای نازك مەلایكە و هەندێكی دیكە لە شاعیران بە شێوەیەكی بنەڕەتی بایەخیان بە (دەرككردن و وەسفكردنی بنەمای دەرككردن) دەدا، بەڵام لە بیرمان نەچێ ئەو شێوەیە لە گوتار، بۆ رەخنەگر و شاعیر (ت.س.ئیلیوت) دەگەڕێتەوە، بە دیوەكەی دیكەش وەك دەزانین هەموو ئەوانە بەشێك لە مەعریفەی شیعریی پێكدەهێنن. ئەگەر لەو بارەوە ئاوڕ لە ئەدەبی كوردی و ئەزموونی (گۆران 1904-1962)vii شاعیری سروشت و جوانی بدەینەوە، دەشێ بڵێین گۆران یەكەم شاعیری كوردە، كە بونیاد و شێوازی زاڵی كۆنی عەروزی تێكشكاند و جارێكی دیكە شیعری كوردی بۆ كێشی خۆماڵی (هیجا- پەنجە)، یان بۆ شیعری میللی كوردی گەڕاندەوە، لێرە لە سەر ئەو بنەمایەی كە مێژوونوسانی ئەدەبی كوردی قسەی لێدەكەن، ئەو كێشە شیعرییەی گۆران راستەوخۆ بە ئەدەبی میللی شێوە دیالێكتەكانی گۆران و هەورامییەوە بەندە، بەڵام گۆران و هاوڕێكانی توانیان پەیكەری قەسیدەی كوردی لە شێوە ستوونییە كلاسیكیەكەیەوە بۆ شێوەیەكی سەربەست بگۆڕن؟!
دەمەوێ بڵێم ئەگەر شێوەی ستوونی شیعری كلاسیكی كوردی راستەوخۆ لە (حوجرە و مزگەوت)ەوە سەری دەرهێنا بێت (وەك هەندێ لە مێژوونوسان دەڵێن، لەوانەش دكتۆر مارف خەزنەدار) ئەوە دەتوانین بڵێین هەر لەسەر ئەو شێوە دابەزینە ستوونییە (نێرسالاری)یە شیعری كلاسیكی كوردی هەوڵی داوە بەرگری لە ناسنامەی ئایینی ئیسلامی بكات، نەك ناسنامەی نەتەوەیی!! (هەڵبەتە مەبەستم نییە بڵێم شیعر ناسنامەی نەتەوەیە)... بەڵام شێوە شیعرییە سەربەستەكە یان ئازادەكەی گۆران و هاوڕێكانی بە تێكشكاندنی ئەو جۆرە لە بیركردنەوە و دەرچوون لەو پێوانە و وەزیفە مێژووییە رابوونەوە و توانیان وەزیفەیەكی ئیستێتیكی بۆ شیعری نوێی كوردی دابهێنن، كە هەڵگری زمانێكی پاراو و وێنەی شیعری بێت، بەو مانایەش شیعری ئازاد، گەیشتن بوو بە دەقی واڵا! بە دیوەكەی دیكەش گۆران وەك شاعیرێكی رۆمانسی لە فۆرمێكی نوێدا توانیویەتی شێوە لیریكییەكەی شیعری كوردی پەرە پێبدات... وەك چۆن (هێمن 1921-1986)یviii شاعیر توانیویەتی ئەو لیریكییەتە وەك كۆمەڵێ خۆزگەی بەدی نەهاتوو، بنەخشێنێ. هەر لەو پەنتاییەوە (ئەحمەد هەردی 1922-2006)ix وەك گەڕیدەیەكی ئەبەدی شیعری بە دەوری سێبەری رازو و خەونەكانی خۆی دەخولایەوە... هەر یەك لە (كامەران موكری 1929-1986) و (محەمەد ساڵح دیلان 1927-1990)x و مەدهۆش و دڵزار و هێدی (خالیدی حیسامی) و پیرباڵ مەحمود و خالید دلێر و پەشێو و فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی... ئەو شێوە لیریكییە وەك تایبەتمەندییەك لە تایبەتمەندییەكانی دەنگ، كێش، سەروا، هاوئاوازی و ریتمی ناوەوە... بەرز دەكەنەوە، ئەمڕۆش ئەحمەد محەمەد، ئیسماعیل خورماڵی، سەركەوت رەسول، محەمەد كوردۆ، رەنج سەنگاوی، عەبدولڕەحمان بێلاف... بە شێوەیەك لە شێوەكان كار لەو زمانە سادەیە و لیریكیەدا دەكەن.
كەواتە لە لایەك دەتوانم بڵێم لە میانی ئەو بەراوردكردنەی نێوان شیعری خۆرهەڵاتی بەگشتی و شیعری خۆرئاواییەوە بۆمان دەردەكەوێت، كە هەر لە سەرەتاوە، واتە لە ئەدەبی كلاسیكەوە جیاوازی نێوان ئەو دوو شیعرە، جیاوازی نێوان دوو بیركردنەوە و دوو دنیابینی بووە، چونكە یەكەمیان دژ بە ئەدەبی شەعبی هاتۆتە ناوەوە، یان لەبەر ئەوەی دژ بە سیستم و ئاكار و نۆرم و پێوانە باوەكان كاری كردووە، بۆیە بە چینی باڵا و ئەرستۆكراتەوە لكێنراوە. دووەمیان وەك ئاشكرامان كرد سەر بە نۆرم و پێوانە باوەكانی سیستمی زمانی شەعبی و ئەدەبی میللی و فۆلكلۆرە. بەڵام من هەوڵی ئەوە نادەم، كە بڵێم (شیعر) دەكەوێتە دەرەوەی لیریكەوە، بەڵكو قسەی من لەسەر گرتنی گۆشە نیگای شاعیرانە و ئاگای شیعری، یان شیعریەت چڕ دەبێتەوە!
ئەگەر گۆشە نیگای شاعیرانە پەیوەندییەكی راستەوخۆی بە دیتن یان دنیابینی و خەونبینییەوە هەبێت، بەو مانایەی كە تەواوی سنورەكانی عەقڵ و یادەوەری دەبەزێنێ، ئەوە تێگەیشتنمان بۆ روانینی شاعیرانە دیتنی دنیا و شتەكانە بە چاوێكی نوێوە، ئەو هەڵوێستە نوێیە رەگەزێكی بنەڕەتییە لە رەگەزە بەرهەمهێنەرەكانی دەلالەتی شیعری، هەر بەو مانایەش شیعر دەبێتە روانینی شاعیرانە، خەونبینی، یان دنیابینی (الرۆیا).xi
دەمەوێت بڵێم شیعر تەجاوزی سنورەكانی عەقڵ و یادەوەری دەكات، لە دیارەوە هەنگاو بەرەو نادیار هەڵدەنێت، بۆ ئەوەی دنیایەكی دیكەی نوێ لە پەیوەندی نێوان وشەكان و شتەكان دروست بكات، چونكە شیعر هەر تەنها هۆنینەوە و ریتم و لاساییكردنەوە نییە، بەڵكو كەشفكردن و دنیابینییە. بەڵام ئاگای شیعریی یان گوتاری شیعریی لە وەزیفەیەكی دوانەییدا خۆی دەبینێتەوە لە لایەك بە ئەركی راڤەكردن رادەبێتەوە، لە لایەكی دیكە هەوڵی دامەزراندنی بوارێكی مەعریفی لە بارەی رەوانبێژی شیعریی دەدات.
كەواتە وەك چۆن رەخنەگر نازم عۆدە بایەخی ئەو مەعریفە شیعرییەی بە نازك مەلایكەوە پەیوەست كرد، دەشێ لەو بارەوە جۆرێك لە هاوگونجان لە نێوان (شێخ نوری شێخ ساڵح، گۆران و هاوڕێكانی) و (نازك مەلایكە و بەدر شاكر سەیاب و هاوڕێكانی)دا بدۆزینەوە. چونكە ئەوان توانیان هەم دنیابینییەكی نوێ بە شیعر ببەخشن، وەك چۆن توانیان ئاسۆی چاوەڕوانی خوێنەر و مەعریفە و ئاگایی شیعریی لەو بنبەستبوونە رزگار بكەن، كە (مێژوو) وەزیفەكانی دیاری دەكرد، بەو مانایەش شیعری نوێ لە (بەركار)ەوە بەرەو (بكەر) و رووداو هەنگاوی هەڵێنا، زمانی شیعریی لە ئاوازخوانی و هەرزەگۆییەوە بەرەو ئیستێتیكا و شیعرییەت بۆوە. لە لاساییكردنەوە و بەرگری كردنەوە بەرەو كەشفكردن و خەونبینییەوە...
بە كورتی ئەو سەرنجانەی دەمەوێ لەو نووسینەدا بە خوێنەرانی بگەیەنم، لەسەر دوو بنەما وەستاوە، یەكەمیان قسەكردنە لە روانینی شاعیرانە، ئەویدیكەیان ئاگای شیعرییە. بەڵام بەر لەوەی بە شێوەیەكی گشتی سەرنجەكانم بخەمە روو، دەمەوێ دەستخۆشی لە (ئەیوب گەڵاڵی)ی شاعیر بكەم، چونكە تا سنوری شیعر و خۆزگە توانیوویەتی وشە بە رستەوە بكات، بە هەستێكی سادە و دەربڕینی رەوان و ئیقاعی سەرئاوكەوتوو، هەوڵی داوە شیعر وەك بەفر داگیر بكات؟!
هاوڕێی شاعیر ئیتر (تۆ و شیعر و خۆزگە) دەستتان كردووە بە یەكدا، بەڵام قسە لەو دەست تێكەڵكردنەیە، كە تا چەند خەمڵیووە! تەنها خەمڵینیش بەس نییە، چونكە شیعر زۆرجار بۆ هەمووان وەك (با) دێ و وەك (باران) ژیان تەڕ دەكات، شیعر بۆ هەمووان زۆرجار عەشق و خۆزگە و مەرگ و شكست تێكەڵ بە یەكتر دەكات، بەڵام لەبیرمان نەچێ كاری ئەدەبی بە سروشتی خۆی بكەرە، كاری ئەدەبی بە سروشتی خۆی رووداوە، دەمەوێ بڵێم نابێت بەو شێوە (باوە) پێشوازی لە شیعر بكەین، نابێت هەر شتێ هاتوو و نەگەڕاوە قبوڵی بكەین، چونكە ژیان كورتە، تەنها ئاوڕ لە ئیبداع دەداتەوە.. پێویستە لە پشت ئەو پێشوازیكردنە دنیابینی و خەون و خەیاڵی شاعیرانەمان هەبێت، هەڵگری ئاگایی شیعریی و پرس و ئاگایی سەردەم بین، دەبێت زنجیرەی وشە سادەكان و چاوەڕوانی باوی خوێنەران لەیەكتر بترازێنین، من مەبەستم ئەوە نییە، وشە سادەكان بە وشەی ناسادە ئاڵوگۆڕ بكەین، بەڵكو دەمەوێ بڵێم با ئەو گوێچكە و رێچكە و بیركردنەوە (پەككەوتەیە) و ئەو وەزیفە مێژووییەی شیعر بگۆڕین، كە خووی بە پرسیاری تەقلیدی و بەكار هێنانی تەقلیدییانەی وشە سادەكان و هەرزەگۆیی و نائامادەیی هونەری گرتووە و لەگەڵ گفتوگۆی كراوە و جیاواز و فرە رەهەند ناكۆك دەكەوێتەوە، با ئەو تێڕوانین و چاوەڕوانییە (هەستی سادە و دەربڕینی رەوان و ئیقاعی سەرئاوكەوتوو) ئەو تێڕوانین و چاوەڕوانییە باوەی كە خوێنەرە باوەكان شانازی پێوە دەكەن و شارەزایی و زیرەكی خۆیانی تێدا دەبیننەوە، بخەینە گۆمە مەنگەكەی مێژووەوە..
بە كورتی سەرنجەكانم لەسەر كۆمەڵە شیعری (ژنێك لە بەفر داگیرم دەكات) قسەكردن نییە، لە سنوری دیاری شیعر، لە سنورە باوەكانی شیعر، بەڵكو دەمەوێ رێگایەك بۆ سنورە نادیارەكانی شیعر خۆش بكەم، قسەی من ناچێتە خانەی هەستی سادە و دەربڕینی رەوان و ریتمی شیعرییەوە، بەڵكو ئاماژە كردنە بە دۆزینەوەی ساتە بێ وێنەكان! شیعر گرتنی ئەو ساتە بە جێماو و بێ وێنانەیە، كە لە مرۆڤ دەكەوێ، گوتنی نەگوتراو و وسبە لێكراو و پەراوێزخراوەكانە، بەرجەستەكردنی لەبیر كراوەكان و دەست لێنەدراوەكانە، شیعر قسەكردن نییە لە دیار، كە بە شێوەیەكی زۆر سادە لە كۆی ئەمڕۆی شێوە لیریكییەكەی شیعری كوردی دەبینرێت، بەڵكو شیعر كەشفكردن و رامكردنی بێدەنگی وشەیە، بێدەنگییەك كە رووخسارە مەزنەكەی خۆی لە جوانی و كرانەوەدا هەڵدەگرێتەوە، بێدەنگییەك كە هەمیشە ئامادەیی گوتنی تێدایە، نەك خۆ بە دەستەوەدان، بەڵكو ئامادەیە وەك رووداو، وەك ئاگایی بە نێوماندا درێژ بێتەوە و خۆی زیاد لە روویەك (دەروونی، سیاسی، كۆمەڵایەتی، تیۆلۆژی...هتد) بنەخشێنێت، شیعر ئەو بێدەنگیەیە، كە جۆرێك لە جوانی و ئاگاییمان پێدەبەخشێت، شیعر قسەكردنە لەو بێدەنگییە بێ ئەوەی وشە بە فیڕۆ بدات! شیعر جۆرێكە لە خۆ رووتكردنەوە، بەو مانایەی كە بێدەنگی لە دوتوێی خۆیدا نێودژییەكی داپۆشراوی هەڵگرتووە، پێویستی بە كەشفكردنە، بەڵام لە سەر بنەمای لەیەكنزیكردنەوەی ئیرۆسیەتی (زمان و رووداو). بە بڕوای من ئەوەی لەو كۆمەڵە شیعرە تەخشان و پەخشان كراوە دەنگ و وشەیە، دووبارە من قسە لە هەستی سادە و دەربڕینی رەوان و ئیقاعی وشە ناكەم.. جوانی شیعر لەوەدایە بە كورترین دەستەواژە، رووانینێكی بەرفرەوان بخاتەوە، لە سێبەری بێدەنگی بە ریتمی سەردەم دەنگبداتەوە...
من و شەو
جادەمان جێهێشت
لە كۆتایی رێگادا
شەو خۆری لە ئامێز گرت
من جێگای بە تاڵی تۆ
(كەیوان میهرەگان-و:مەریوان هەڵەبجەیی)xii
دەمەوێ بڵێم شیعر پەناگەی روانین و بیركردنەوە و جێبەخۆ نەگرتنی وشەیە، بەو مانایە نا، كە وشە دەگات، وشە سەما دەنەخشێنێ، بەو مانایە نا، كە ئاوازخوانی و گۆرانی و هەرزەگۆییە، بەڵكو بەو مانایە، كە لە نێوان رووتبوونەوە و پۆشین، لە نێوان خەون و راستی، گەیشتن و نەگەیشتن... شیعر دیار نامێنێ و چێژ جێگای دەگرێتەوە! كەواتە شیعر بەرجەستەكردنی رووتی و پۆشینە لە ساتە بێ وێنەكاندا، شیعر كەوتنە نێو بۆشاییەكانی خەیاڵە، بە ئیقاعی سەردەم.
سەرچاوە و پەراوێزەكان:
١ - كێشی خۆماڵی (پەنجە، كەرت، بڕگە، سیلاب- هیجایی)...
٢ - د. مارف خەزنەدار (مێژووی ئەدەبی كوردی) بەرگی یەكەم، دەزگای ئاراس، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەوڵێر 2001، ل 173.
٣ - شیعرییەتی عەرەبی، ئەدۆنیس، عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵا كردوویە بە كوردی و پەراوێزی بۆ نوسیووە، لە خانەی چاپ و بڵاوكردنەوە ساڵی 2013 چاپ و بڵاو كراوەتەوە.
٤ - (قودامە ئیبن جعفر،337ك) دەڵێت:- شیعر گوتنێكە خاوەن كێش و سەروا، دەلالەت لە مانایەك دەكات. بەڵام (ئیبن سینا، 427ك) دەڵێت:- شیعر ئاخاوتنێكی خەیاڵكراوە، لە كۆمەڵێك گوتنی ریتمی هاوگونجاو، یەكسان پێكهاتووە و كێشەكانی لەدواین پیتدا دووبارە دەبێتەوە. بۆ زێتر شارەزایی بڕوانە: الإیقاع فی شعر سمیح القاسم، دراسە أسلوبیە، إعداد، صالح علی صقر عابد، غزە-فلسطین، 2011-2012، ص7.
٥ - لەبری وشەی "نَشِید" بەكار هێنراوە. ئەو وشەیە لە زمانی عەرەبی بە (أنشودە: اغنیە: ترنیمە، مزمور=psalm، ode) ... رەگی (نشد) لە بواری هونەری: قطعه‌منَ الشِّعْڕ تُنْشَدُ علی إِیقاعٍ واحِد= hymn، anthe- دێت. بەڵام وشەی (ئاواز)ی كوردی لە زمانی عەرەبی بە (نَغَم، إیقاع، لحن...) دێت، بۆیە دەكرێ وشەی "سروود"یشی بۆ بەكار بهێنین، كە لە عەرەبی بە (نشید، غنا‌و) دێت. بەكورتی لێرەدا مەبەست ئەوەیە، كە شیعری جاهیلی هەر تەنها لەسەر هۆنینەوە و ریتم و رێكخستنی ئاواز ناوەستێ، یان تەنها سروودێكی ریتمدار نییە، بەڵكو فیكریشە.
٦ - ناقد من العراق: دكتوراه فی الفكر النظری الحدیث فی مقال بعنوان (خطاب المعرفە الشعریە ومشكلاته):nazem1965@yahoo.com
٧ - یەكەمین كۆمەڵە شیعری گۆران (بەهەشت و یادگار 1950) لەسەر ئەركی مامۆستا (عەلائەدین سەجادی) چاپ كراوە، وەك خۆی لە سەرەتای ئەو كۆمەڵە شیعرە دەنوسێ ناوەڕۆكی ئەو شیعرانە لەگەڵ بابەتەكانی جوانی و دڵداری دێنەوە. لە ئەدەبی فارسی دەشێ ئاماژە بە (نیمایوشیج) بدەین كە توانی بونیادی زاڵی شیعری فارسی تێكبشكێنێ، شیعری نیمایی لە رێگای قەسیدەی (تەفعیلە) و گەڕانەوە بۆ خود و هەڵكشان بەرەو لوتكە، بە زمانێكی نوێ و دنیابینییەكی نوێوە توانی گۆڕانكاری لە فۆرم و موزیكای شیعرییدا دروست بكات و سەرسامبوونێكی گەورەی بخاتە نێو شاعیرە لاوانەكانەوە، نیما بە شاعیرە لاوەكانی گوت شیعر چۆن لە ناختان دادەگیرسێ وا بنوسن، ئەو شتانە دووبارە مەكەنەوە كە شاعیران بە شێوەیەكی ئیفلیج دووبارەی دەكەنەوە.
٨ - هێمنی شاعیر جگە لە (تاریك و روون) خاوەنی كۆمەڵە شیعری (ناڵەی جودایی) یە، ناڵەی جودایی هاوار و نزا و ئازاری ناخی پڕ لە ناسۆری شاعیرە و تەعبیر لە رۆحێكی نیگەران و سەرگەردان دەكات...
٩ - هەردی لە ساڵی 1957 كۆمەڵە شیعری (رازی تەنیایی) بە چاپ گەیاندووە.
١٠ - یەكەمین كۆمەڵە شیعری بە ناونیشانی (شەڕ و ئاشتی) لە ساڵی 1954 لە سلێمانی بە چاپ گەیاندووە.
١١ - بۆ زێتر بە دواداچوون، بڕوانە: تجدیــد الرۆیــا الشعریــە فی الشعر العربی الحدیث بین الفهوم والإبداع / الوارث الحسن، د. الوارث الحسن، صحیفە المثقف،(العدد: 1779 الاحد: 05 / 06 /2011)
١٢ - دەمم بۆنی گوڵی مریەم دەدات، كەیوان میهرەگان، وەرگێڕانی: مەریوان هەڵەبجەیی، لە بڵاوكراوەكانی حەڤدەیەمین فیستفاڵی گەلاوێژ، چاپخانەی دلێر، سلێمانی 2013 ل38.