رۆمان وەك كردەیەكی هونەری پەخشانئامێز لە سەر بنەمای گێڕانەوە و رووداو و كاراكتەر لە نێوان خەیاڵ و حەقیقەتدا خۆی دەبینێتەوە و بە شێوەیەكی تا ئەندازەیەك ئاڵۆز دەچنرێت... رەنگە ئەو بە ناو پێناسەیە (ئاڵۆزی رۆمان) و (ئازادی رۆمان) لەوێدا هەڵگرێتەوە، كە تاكو ئێستا نەتوانراوە سنورەكانی رۆمان وەك پێویست دیاری بكرێت، نەك هەر تەنها لەبەر ئەوەی بە بێ بەشداریكردنی ژانرە ئەدەبیەكانی دیكە كورتی دینێت، بەڵكو لەبەر ئەوەی رۆمان وەسفكردنی رۆشنبیرییەكە، كە كۆمەڵگا پێیدا تێدەپەڕێت... ئەو قسەیەی دوایی دەرئەنجامی ئەو فیكرەیە كە دەڵێت "مرۆڤایەتی لە گەشەكردنێكی بەردەوامدایە" ئەو فیكرەیەی كە دنیای مۆدێرنە پشتی پێدەبەستێت، ناوەڕۆكی ئەو فیكرەیە خۆی لە فەلسەفەی بوونگەرایی هۆسرەل و هایدگەر و سارتەر... دەبینێتەوە، بەڵام بایەخی ئەو فیكرەیە لە دوو خەسڵەتی جیاوازدایە: یەكەمیان پەیوەندی بە تۆتالیتێریی و تێكشكاندنی وەهمە گەورەكانەوە هەیە... دووەمیان تەعبیری لە دوا سەركەوتنەكانی ژیاری دەكات... پرسیار ئەوەیە: ئایا مرۆڤ لە وەهمەكانی ناوەوەی خۆی رزگاری دەبێت، دنیا وەك پێویست بەرەو كۆمەڵگایەكی گەشەكردوتر دەچێت، بەرەو تەكامل دەچێت؟
بە شێوەیەكی گشتی رۆمان لە دوای هاتنە ناوەوەی فیكرەی پۆست مۆدێرنە و درووستبوونی جۆرێك لە هاوپەیمانی لە نێوان كەناڵەكانی گەیاندن و دەسەڵات... ناشێ دەلالەت لە باشی (رابردوو) بكات! بەڵكو وەسفی ئەوە دەكات، كە بۆردیار بە "تەقینەوەی مانا" و لیوتار بە "بڕوانەبوون بە گێڕانەوە گەورەكان" و هابرماس بە "ئەزمەی رەوایەتی" ناوی دەبات... وەسفی سەردەمێك دەكات، كە دەكەوێتە دەرەوەی یەقینە سروشتیەكان و ناوەوەی ئاڵۆزییە مرۆییەكانەوە.
بە كورتی ئەمڕۆ رۆمان وەسفی ئەو رۆشنبیرییە دەكات، كە كۆمەڵگای پێدا تێدەپەڕێت، هەر تەنها پانتاییەكی بێ رەنگی یەك بە دوای یەكی گێڕانەوەی یەك دەنگ نییە، تەنها سەلماندن و حیكایەتكردنی زانیارییەكانی رابردوو نییە، بەڵكو لە پێناو دەركەوتنی لە نێو بازنەی میدیا و دەسەڵاتدا هەوڵدەدات ئامادەیی خۆی چڕ بكاتەوە، بۆ ئەوەی بتوانێت ئازادانە بەشداری لە ناوەندەكانی راگەیاندا بكات، هەوڵدەدات لە ئاستێكی بەرزی ئیستێتیكی و داهێناندا ناوەندەكانی راگەیاند بەرەو ئەزموونگەریی و ئەزموونگەریی بەرەو مەعریفەی ئەدەبی بەرز بكاتەوە. ئەمڕۆ رۆمان هەر تەنها رووداوێك نییە، كە هەرگیز روونادات، رۆمان واقیع ناخاتە روو، بەڵكو كەشفی بوون دەكات... بوونیش هەر ئەوە نییە كە دەیبینین! ئەمڕۆ رۆمان هەر تەنها نواندنی جۆرێك لە گەمژەیی كاراكتەر و كاراكتەری ئیشكالی و چەمكئامێز نییە، بەڵام لە بیرمان نەچێت فەزای (كافكایی) و دژە واقیعی (دۆن كیشوتەی سیرڤانتس) و (ئەبلەی دیستۆفیسكی) و بە نێویەكداچوونی گێڕانەوەكانی (بۆرخیس) و واقیعی سیحری (ماركیز...) كە فەزای رۆمان لە ئاوێتەبوونی خەون و واقیع دەسازێنن... هەر تەنها هەڵگری گریمانەی خودی و كۆجیتۆیەكی تایبەت و پرسیارێكی پەیوەست بە دادپەروەری و تابلۆیەكی راستگۆیانەی ترس و تووندوتیژی و شیزۆفرینیا و نامۆیی و نیگەرانی و مۆتەكە و گۆشەگیری... نییە، بەڵكو هەڵگری پرسێكی فینۆمینۆلۆجی و ئۆنتۆلۆجیە!
ئەمڕۆ رۆمان پشت بە فرە هەڵوێستی و فرە فیكری و فرە دەنگی و بۆچوونی جیاوازی ئایدیۆلۆجی دەبەستێت، جەخت لە فرە كاراكتەری و بۆگێڕەوە و گێڕەڕەوە و وەرگری جیاواز دەكات، لەسەر شێواز و داڕشتنی جۆراوجۆر و بە كارهێنانی فەزای كراوە و یەكەی شوێنكاتی تێكئاڵاو وەستاوە... بەڵام لە بیرمان نەچێ وەك دنیابینی پەیوەستە بە ئیشكالیی ئۆنتۆلۆجییەوە! ئەمڕۆ رۆمان لە بری كاراكتەرێك، كە لەسەر ئەرزی واقیع دەژی و كۆمەڵێك خەسڵەتی دەرەكی هەڵگرتووە... كەسایەتی وەك بوونەوەرێكی خەیاڵی و هەڵگری كۆمەڵێك ئاڵۆزی ناوەكی تەماشا دەكات، وەك چۆن لەبری گەڕانەوە بۆ رابردوو و یەقینە سروشتیەكان، سنورەكانی نێوان خەیاڵ و واقیع دەروخێنێت و ئەو تێكشكانەش وەك دەمامكێك بۆ گێڕانەوە بە كار دەهێنێت، بەو مانایەش رووداو و شتەكان نابنە شوێن بایەخی گێڕانەوە، وەك چۆن زەمەنەكان (ئێستا و رابردوو و داهاتوو) بەیەكدادەچن و سەرەتا و كۆتایی ئەوەندە جێی بایەخ نییە... ئەمڕۆ زمانی رۆمان وەك پارادیمێكی رێكخراوی مانا سەیر ناكرێت، بەڵكو راستی خۆی لە سیستمێكی ناجێگیری سەرچاوەكانیدا دەبینێتەوە، هەر لەوێشە زمان دەستبەرداری پیرۆزی دەبێت و خۆی بۆ تەئویلی جیاواز و فرە خوێندنەوە دەكاتەوە، زمان لە نێو رۆماندا لەگەڵ واقیع ناكەوێتە پەرچەكرداری سلبییەوە، بەڵكو لەگەڵ هەر خوێندنەوە و تەئویلێكی جیاواز دووبارە خۆی بەرهەم دەهێنێتەوە... بەو مانایەش زمان هەر تەنها ئاوێنەی بیركردنەوە و كەناڵێكی بێ لایەنی گەیاندنی هەستی ناوەوەی مرۆڤ نییە، بەڵكو هێز و تواناكانی لە كردەدا دەردەكەوێت، لە هیچ كۆمەڵگایەكدا زمان دوا سنورەكانی مانا دیاری ناكات، بەڵكو هەمیشە وەك گریمانە سەیری مانا دەكات، وەك ململانێیەكی كراوەی نێوان دەستە جیاوازەكان!
كاتێك دەڵێین ئەو رۆمانە جوانە؟! یەكەمجار نابێت لە بیرمان بچێت، كە بابەتی جوانی بە سەرنجی تێپەڕ بە دەست نایەت! چونكە بابەتی جوانی بونیادنانی دەقە لە ئاگامەندی خوێنەردا، بەو مانایەش جیاكاری بنەڕەتی بۆ بابەتی جوانی ئەوەیە، كە دەق لە ناوەوە دەرك بكرێت، دەمەوێت بڵێم لای هەندێك لە رۆماننووسانی كورد جوانی رۆمانی كوردی و زمانی رۆمان لەو پەرچەكردارە زمانییەدا خۆی دەبینێتەوە كە ئاڕاستەی واقیع دەكرێت، بەڵام لە بیرمان نەچێت هەموو پەرچەكردارێك رێگا لە ئازادی و هەڕەمەكییەت دەگرێت... هەندێك لە رۆماننووسانی كورد جوانی لە (هەست جولاندن)دا دەبیننەوە، بەڵام لە بیریان دەچێت كە خەیاڵ ناشێ وەك بوونێك كە پێشتر هەبووە بگوازرێتەوە، ئەو قسەیەم لەوێوە نایەت كە هەست جولاندن وەرەقەیەكی حازر بە دەستی بۆرە و داهێنان تێیدا رەنگ ناداتەوە، ئەو قسەیەم لەوێوە نایەت كە هەست جولاندن لە نێو كلتورە جیاوازەكاندا جیاواز دەكەوێتەوە، بەڵكو لەوێوە دێت كە رۆمان وەك دەقێكی خەیاڵئامێز ناشێ بە هەمان شێوەی شتە حەقیقییەكان دیاری بكرێت... رۆماننووسانی كورد لە كاتی خوێندنەوە بیر لەو پرسیارە دەكەنەوە: چۆن رۆمان بەبێ ماندووبوون بەرەو پێشەوە دەچێت، واتە چۆن وا بكەن جەریانی بیركردنەوەی خوێنەر دووچاری تەگەرە، بۆشایی، یان دووچاری موفاجەئە نەبێتەوە؟! هەڵبەتە ئەگەر بمانەوێ جەریانەكە بەردەوام بێ، ئەوە دەبێ هەموو رستەیەكی دواتر ئەو پێشینانە تەواو بكات، یان بەجێبهێنێ كە رستەی پێشتر بەرجەستەی كردووە و وروژاندوویەتی، ئەگەر نەیتوانی ئەو كارە بكات، ئەوە دووچاری كەموكورتی (نیشتنەوە دێ)، ئەگەر ئەوە شێوە ئاساییەكە بێت، كە خوێنەران پێی راهاتوون، ئەوە دەبێ رۆماننووسانی كورد دژەكەیان لەلا بێ بایەخ نەبێت، لەوێوە كە ئەوە موفاجەئە، تەگەرە، بۆشاییە... خوێنەر دووچاری بیركردنەوەیەكی جیاواز و سەرسامبوون دەكات!! بێگومان ئەو بۆشایی و كەلێنە لە ساتەوەختی ئێستا دابڕاو نییە، بەڵكو لە بەرانبەر ساتەوەختی رابردوو دابڕاو دەكەوێتەوە... دواجار لە بیرمان نەچێت كە نە نووسەر كۆگایە و نە خوێنەر بە كردەی بەتاڵكردنی ئەو كۆگایە هەڵدەسێت؟!
كەواتە كاریگەری جوانی بە نسبەت زمان ناشێ بەسەر شتی هەبوودا جێگیر بكرێت، كە بەشێكی گەورەی رۆمانی كوردی پێوەی دەتلێتەوە... چونكە كاریگەری جوانی بۆشاییەك بۆ سیفەتەكانی وشە دادەمەزرێنێ، بۆشاییەك كە زمان نایناسێنێ و هەروەها هیچ پێناسەیەكیش بۆ ئەو پێشكەش ناكات!! بەو مانایەش من ناڵێم دەستەواژەی "جوانە" یان "ئەوە شتە جوانە" بێ مانایە... بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا "جوانە" چی دەگەیەنێت؟ هەڵبەت هیچ ناگەیەنێت، تەنها ئەوە دەگەیەنێت، كە مانایە، ئەوەش هیچ نییە، ئەوە نەبێت كە لە میانی دوو دەستەواژەدا مانایەكی هەیە، كاریگەری جوانی بەوە جیا دەكرێتەوە، لە كاتێكدا مرۆڤ هەوڵدەدا پێناسەی ئەوە بكات، كە مانایە لە دووتوێی مانایەكی دیكەدا كە نایناسێت...
دەمەوێت بڵێم بەشێك لە جوانی زمان لە رۆمانی كوردیدا پەیوەندی بە پڕ بوونی مانا و بیركردنەوەوە هەیە، لە هەموو ئاستە مەعریفی و خەیاڵییە جیاوازەكانەوە، مەبەستم لە رەهەندە جیاوازەكانی بەرهەمهێنانی مانا و موفاجەئەیە، مەبەستم مانای سەرچاوەدار نییە، چونكە مانای سەرچاوەدار ناشێ سروشتێكی جوانی هەبێ، ئەگەرچی لە ئەسڵدا جوانیش بێ (شتێكی لەخۆدا هەڵگرتبێ كە پێشتر نەبووبێ)... كەواتە سروشتی جوانی هەمیشە لەژێر هەڕەشەی دیاریكردنی وەسفدایە، چونكە جارێك جوانە و جارێك وەسفییە، جارێك دووچاری سەرسامیمان دەكات و جارێكی دیكە وەسفە... ئەوەش پەیوەندی بە خەیاڵكردن هەیە، چونكە هەرگیز ناشێ مانا هەتا هەتایە كاریگەری جوانی هەبێ، وەك چۆن هیچ مانایەكیش نییە تەنها لە سەر خەیاڵ بژی ئەوەش یەكێكە لە ئیشكالەكانی هەندێك لە رۆماننووسانی كورد... دووبارە دەمەوێت بڵێم دەقی داهێنەرانە لەوێدا خۆی دەبینێتەوە، كە پێوەرە هونەرییە باوەكان تەجاوز دەكات و ئاسۆی چاوەڕوانی خوێنەر و پانتایی رۆشنبیری باو دەگۆڕێت.
بە كورتی ئەگەر گێڕانەوە لە دنیای مۆدێرنە هەوڵبدات پشتگیری لە بەردەوامی سیستم بكات، ئەوە لە دنیای پۆست مۆدێرنە بە تەواوی هەڕەشە لە سیستم دەكات... ئەدەبی مۆدێرنە لە نێو ئەو هەموو پەرت و بڵاوی و ئاژاوەگیرییەدا بە دوای بەها و مانایەكدا دەگەڕا و هەوڵیدەدا لە رێگای داهێنانی ئەدەب و هونەرەوە هاوگونجان و یەكێتییەك بەدی بهێنێت، دەیویست لە نێوان ئەو هەموو بێ نرخكردن و ئاژاوەگێڕییە جوانی دەستەبەر بكات... بەڵام ئەدەبی پۆست مۆدێرنە لەو دنیا هیچ و وەسفیی و خەیاڵییەدا نكۆڵی لە بوونی مانای سەپاو دەكات و مامەڵەی خۆی لەگەڵ بەرهەمهێنانی مانا و موفاجەئە دەسازێنێت!!
كاتێك دەڵێم رۆمان دەلالەت لە باشی رابردوو ناكات، بەو مانایەیە كە هونەری رۆماننووسین هونەرێكە ریكلام بۆخۆی ناكات، هونەرێكی لەخۆوەی ئازادە، وێنەی كۆمەڵگایەكی نێرگزی و هۆشیار دەگرێت، بەو مانایەش چەمكی رەسەنایەتی ئەمڕۆ ناتوانێت بەو شێوەیەی كە دەیناسین تەعبیر لە خۆی بكات، لەبەر ئەوەی ویژدانی پیشەیی و رۆحی قوربانیدان و ئەرك و ماندوبوون و وردبینی و دەسەڵات و مەیلی ناسیونالی و دادپەروەری كۆمەڵایەتی... بەرەو لەخۆوەیی و خودگەرایی و چێژ و ریكلام... هەنگاو دەنێت، لەبەر ئەوەی ئەمڕۆ دنیا بەرەو فەزایەكی زیاد لە پێویست فانتازی و رەنگاوڕەنگ و نەرم و نادیار و هەڵاوساو هەنگاو دەنێت، لەبەر ئەوەی ئەمڕۆی دنیا بەرەو ئازادی و ئازادی تاك دەبێتەوە... رەسەنایەتی ناتوانێت بەو شێوەیەی كە دەیناسین تەعبیر لە خۆی بكات، چونكێ هەموو تاكێك دەیەوێت قسەی خۆی هەبێت، نەك لە كۆدا بتوێتەوە، هەموو تاكێك دەیەوێت تەعبیر لە خۆی بكات و بەپێی بەرژەوەندییەكانی خۆی بجولێتەوە و ژیانی خۆی رێكبخات... رەسەنایەتی ناتوانێت بەو شێوەیەی كە دەیناسین تەعبیر لە خۆی بكات، چونكە لە پرۆسەی داهێناندا هەموو تێگەیشتنێك لە بارەی دەنگ و سەرچاوە لە نادیاردا دەخولێتەوە، هەر بەو مانایەش فیگۆری نووسەر ئاوا دەبێت، لەوێوەش نووسین بەرەو فرە رەنگی و رەهەندە جیاوازەكانی بیركردنەوە و بەشداریكردنی خوێنەر و ئاستەكانی خوێندنەوەی جیاوازمان دەكاتەوە! بەو مانایەش نووسەر بوونی خۆی لە بوونی دەقدا هەڵناگرێتەوە، بەڵكو لە بەشداری و ئاستە جیاوازەكانی خوێندنەوە و خوێنەردا دەردەكەوێتەوە، چونكە دەق دەنگدانەوەی ژمارەیەكی لە بننەهاتووی دەقەكانی پێش خۆیەتی... ئەو تێزە توانیویەتی دنیابینی سەدەی ناوەڕاست و چەمكی رەهایی تێبپەڕێنێت و یەقینە گەورەكان بەرەو لەقبوون بكاتەوە و ئەرزش بۆ پەراوێز دابنێت. ئەو شێوەیە لە بیركردنەوە گۆڕانكارییەكان و یارییەكانی مانا دەگوازێتەوە و لە تاك ماناییدا گیر ناخوات... بۆیە رۆمان دەلالەت لە باشی رابردوو ناكات، بەڵكو هەمیشە ئەو واقیعە رەتدەكاتەوە كە بەرهەمی دەهێنێت، هەمیشە بە دوای تەكنیكێكی جیاوازی رۆشنبیرییدا دەگەڕێت، بۆ ئەوەی تاك بە شێوەیەكی تلقایی خۆشییەكانی تێدا بە دەست بهێنێت، بەمجۆرە ئەمڕۆ تەوەرەی سەرەكی رۆشنبیریی بە دەوری جیاوازی چێژ و خۆشیدا دەخولێتەوە، نەك رەسەنایەتی.
كۆمەڵگای ئەمڕۆ خۆی لە سێ بەشدا هەڵدەگرێتەوە: سیستمی تەكنیكاران، كە كارایی (activity) رۆڵی خۆی تێدا دەگێڕێت و سیستمی دەسەڵات و دادپەرەوەری كۆمەڵایەتی، كە یەكسانی رۆڵی خۆی تێدا دەبینێتەوە و سیستمی رۆشنبیریی، كە جیاوازی چێژ و خۆشی رابەرایەتی دەكات! بەڵام هەموو ئەوانەی قسەمان لێكرد، لە داهێناندا قابیلی رەتكردنەوەی بێ سنوورە، ئەگەر رەتكردنەوە توانای نوێكردنەوەی هەبێت و نەكەوێتە شێوازگیرییەوە، نەكەوێتە چوارچێوەی ئامادەوە، چونكە هەرگیز ناتوانین سەرچاوەكانی داهێنان دەستنیشان بكەین، وەك چۆن نوێ نایەوێت وەك كۆن بێت، نایەوێت بە هێلێكی ئاسۆیی هاوگونجاو و ئامانجداردا هەنگاو بنێت، بەڵكو وەسفی ئەو رۆشنبیرییە دەكات، كە ئەمڕۆی كۆمەڵگای پێدا تێدەپەڕێت، وێنەی ئەو ماوەیە دەگرێت، كە لە نێوان (خود) و (دنیای دەرەوە) دایە، وێنەی سەردەمێكی دوولەتبوو، سەردەمێك كە جەستە و رۆح دەكەوێتە ژێر رۆشنایی بیستراو و بینراوەوە.
هەولێر 29/6/2014