-١-

فۆرمێکی نوێی ئیمپریالیزم دادەمەزرێت : 

ڕۆژئاوای سیاسەتوانی ئەمریکیی – ئەوروپیی ، سوپایەکی تر بۆ سوپاکەی خۆی دەخوڵقێنێ : ئەم سوپا خوڵقێنراوە ؛ دەمێ "سوپایەکە لە پەراوێزدا" و ، دەمێکیش "سوپایەکی پێشڕەوە" . ڕۆژئاوا ، تاکەکانی ئەم سوپایە لەناو گەلانی "دۆست" ەوە هەڵدەبژێرێت . ئەم سوپایە ، سوپایەکی کیشوەربڕە . نەفەرەکانی ، نیشتەجێی هەمان ئەو شوێنانەن  کە لە گوند و شارەکانی خۆیاندا ، تیایاندا دەژین . ئەمانە ، هەرکەسە و لە شوێنی خۆی حازروئامادەیە ، گوێ قوڵاغی سەعاتی سفرە ! ئەم سوپایە ، سوپایەکی گوێڕایەڵ ، ڕاهێنراو ، بەوەفایە . 

 

-٢-

ئیمپراتۆر 'کاراگلا' ، لە هاوڵاتییبووندا ، جیاوازی نەدەکرد لە نێوان دانیشتوانی ڕۆما و دانیشتوانی ئەو وڵاتانەی ئیستیعماری دەکردن . پێش ئەویش ، ئەسکەندەری مەکەدۆنی ، سەربازانی خۆی هان دەدا ژن لەو وڵاتانە بخوازن کە داگیری دەکردن بۆ ئەوەی رایەڵی نوێی پەیوەندی و خزمایەتی لە نێوان گەلاندا دروست بکەن .

 ئەوەتانێ ڕۆژئاوای شارستانیی ئەمریکیی – ئەوروپیی ، کۆچ قەدەغە دەکات : ئەوانی دی لە خاکی خۆیاندا زیندانی دەکات و ، زۆریان لێدەکات لەو خاکەدا بمێننەوە و سەرباز ئاسا  داکۆکی لەم ڕۆژئاوایە بکەن و ببنە پاسەوانی بەرژەوەندییەکانی .   

ئایا ئەمە ئەو دیاردەیە نییە کە بیریاری فەرەنسایی ئێدگار مۆران ئاماژەی بۆ دەکات ، کە لە خۆیدا گرێدراوی دیاردە بنەرەتییەکەیە و بە "بەربەرییەتی نوێ" ناوزەد دەکرێت ؟

دەشێ ئەمە تێگەیشتنی ئێمە بێت سەبارەت بە بۆچوونی ئەم بیریارە لە کتێبەکەیدا : " ئەوروپای خاوەنی دوو ڕووخسار : مرۆڤایەتیی و بەبەرییەت" (لە بڵاوکراوەکانی لۆمیۆ ، پاریس ٢٠١٥) . 

هەروەها ئەم بیریارە  ڕای وایە  " بەربەرییەت بە تەنێ ڕەگەزێک نییە کە هاوشان و هاوڕێگەی شارستانییەت بێت ، بەڵکو بەشێکی ئۆرگانیی شارستانییەتە . هەر لەم سۆنگەیەشەوەیە کە شارستانییەت ، بەربەرییەت بەرهەم دێنێت ، بەتایبەتی لە ڕێی داگیرکردن و هەژموونگەراییەوە " (ڵاپەڕە ١٢) . 

ئاماژە بۆ ئەوەش دەکات کە ڕۆژئاوای ئەمریکیی – ئەوروپیی " گڵۆباڵیزەیشنی (بە عەولەمەکردنی) بەربەرییەت دەکات ، هەروەک چۆن گڵۆباڵیزەیشنی زمان و چەک و تەکنۆلۆژیای خۆی دەکات".    

ئەوەی ئێدگار مۆران ، ئەم بیریارە هەڵکەوتووە  ، دەیڵێت ، ئایا مانای ئەوەیە کە جیهان بۆتە دوو جیهان : ڕاوچی و نێچیر ، دڕندە و خوراو ؟ ئەی مانای ئەوەش ناگەیەنێ کە ڕابووردوو حاڵەتێکە بەسەرناچێت و هەمیشە ئامادەبوونی هەیە وەک ڕاستاندنێک بۆ قسەکەی فەیلەسوفی ئیتالیایی ، بێنیدتۆ کرۆچە کە دەڵێت :" مێژوو ، هەمیشە هاوچەرخە"؟؟ 

ئەوڕۆکە ، پرسیاری هەرە گرنگ کە بە زۆریی دەوروژێنرێت ئەوەیە : 

ئایا هاتنی دۆناڵد ترامپ بۆ سەرۆکایەتیی ئەمریکا دەبێتە هەنگاوێکی لە پێشتر بۆ پراکتیزەکردنی بەربەرییەتی نوێ ، یان وەکی تر دەبیتە هەنگاوێک لەسەر ڕێگەی کۆتایی پێهێنانی ؟

 

-٣-

چ زەمەنێکە ، - ئێوە بڕوانن ، ئەم زەمەنە چۆن سەنگەرەکانی خۆی هەڵدەکەنێ -  بە پاچ و پێمەڕە  نا ، بەڵکو بە ئێسک و پروسک و کەلـلەسەر . 

هاوزەمان، بیریاری فەرەنسی رۆجیە – پۆل دروا لە "لەناوچوون – إنقراض" ی فەرەنسا و ، بە گشتییش ئەوروپا دەترسێت بەدەست ئەو هێرشە تیرۆریستتیانەی کە هەندێک لە ڕێکخراوە جیهادییەکان بە ناوی ئیسلامەوە ئەنجامی ئەدەن . (سەرچاوە : گۆڤاری لۆپوان  Le Point4 ، ئۆگەستی ٢٠١٦). 

ئەم بیریارە لە درێژەی قسەکانیدا دەڵێت :" بە بارتەقای زیادبوونی ژمارەی قوربانییەکان ، پەککەوتن و فشەڵبوون لە شارستانییەتەکەی ئێمەشدا زیاد دەکات".  بەم شێوەیە ، ترسەکە لە بینینی ئەم  شارستانییەتە کە بەرەو نەمان دەچێت ، زیاتر دەبێت . سەرەڕاش ، " فەوزا و لەبەریەک هەڵوەشان ، خەیاڵدانی کۆمەڵایەتی دەتەنن ". (هەمان سەرچاوە).

 

-٤-

" ئایا کاریکی شیاوە کە لە ڕووی زانستییەوە ، لە داڕمانی کۆمەڵگەکان بکۆڵینەوە ؟" ، ئەمە پرسیارێکە مێژوونووسی ئەمریکیی جارید دیامۆند Jared Diamond کە مامۆستای جیۆگرافیایە لە زانکۆی کالیفۆرنیا دەیوروژێنێت . 

هەر خۆیشی وەڵام دەداتەوە بەوەی کە پێنج هۆکار هەن لە پشت ئەم داڕمانەوەن :

١- هۆکاری خۆیی (زاتی) ، 

٢- هۆکاری گۆڕانی کەش و هەوا ، 

٣- هۆکاری هەبوونی دراوسێی شەرانگێز کە سەقامگیریی دەشڵەژێنێت ، 

٤- هۆکاری پاشکۆبوونی ئابووری ، 

٥- هۆکاری وەڵامدانەوەی هەڵە بۆ سەرجەم ئەو هەڕەشە و فەوزایەی کە هەر چوار هۆکارەکەی سەرەوە دەیانخوڵقێنن . ئەو بڕیارانەی کە  خودی کۆمەڵگەکان خۆیان  بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم قەیرانانە دەیدەن ، دەستەبەری  دەربازبوون  یان مردنی ئەو کۆمەڵگایانە دەکەن . 

 

 

 

-٥- 

چۆن دەکارێ چارەنووسی مرۆڤ لە تاقە یەک وشە  یان تاقە یەک عیبارەتدا قەتیس بکرێ ؟

وای لە زمان ، چەندێ سووکەڵەیە ئەو دەمەی لە کەلـلەدایە ، یان کە دێتە سەر زاران !

کەچی چەندێ قورسە کە دەبێتە مێژوو ، یان کە دەکەوێتە سەر زەمین ! 

 

-٦-

مێژووش ، مۆرانەی تایبەت بە خۆی هەیە . 

ئەوەتانێ ، لە هەموو جیهاندا و ، لەسەر گژوگیای ئێستا ، گەراکانی دابەشدەکات. 

داخۆ بە کام زمان و ، بە کام دەنگ ، دەکرێ باسی ئەم گەرایانە بکەین ؟ 

 

-٧-

لە جیهانی ئەوڕۆکەدا شۆڕشەکان ،

وەک دێوانە لە دژی مێژوو ڕێ دەکەن .  

شۆڕشەکان هاوارێکی فەرماندەرن :  ڕاوەستە ئەی زەمەن . 

شۆڕشەکان ، جیهانێکن لە پشت جیهانەوە خۆیان حەشارداوە . 

 

-٨-

خودی خەونەکان خۆیان ، پێڵووەکانی ئێمەیان لەبیر چۆتەوە . 

ئێمە ئەوانەی لە کەنارەکانی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا هەڵکورماوین .

 کەنارەکانی ڕۆژئاوای هەمان دەریا هەڵیاندەلوشن .   

 -٩-

باوەڕم هێناوە بەو ئەزموونەی کە دەڵێت ؛ 

نیشتمان ئەو شوێنە نییە کە ئینسان تیایدا نیشەجێیە .

بەڵکو نیشتمان ئەو شوێنەیە کە لە ناو ئینساندا دەژی !  

 

-١٠-

" کە عەدەم یان مردن پاشەڕۆژی ئینسان بێت ، 

ئەمە وای لێدەکات کە وەک ڕابووردویەک لێی بڕوانێت . 

کەواتە ، عیللەت چییە لەوەی ، 

وەها سەیری مردن بکرێت کەوتۆتە پشت ئینسانەوە نەک بەردەمی  ؟" . 

ئەمە پرسیارێک بوو دۆستیکی ئیماندار لە دواهەمین نامەدا لێی کردبووم . 

 

-١١-

پێدەچێت لای ئینسانی ناو ئەم جیهانە نوێیە ، مەیلێک هەبێت بۆ ئەو پاشکۆیەتییەی کە لە نێو کۆمەڵگە کۆنەکاندا هەبوو . بەڵام ئەم مەیلە لە فۆرمگەلێکی تازەدا دەردەکەوێت . بۆ نموونە ، حەزی ئەم مرۆڤە لەم ڕۆژگارەدا ئەوەیە کە  ئامێر  بەکاری بهینێت زیاتر لەوەی ئەم ئامێر بەکاربهێنێت . بەختەوەرە بەوەی پێی بوترێت ئەها چەند بە زۆریی موتابەعەی  میدیاکان ، بەتایبەت میدیا ئەلێکترۆنییەکان ، دەکات و ، هەروەها پێی خۆشە هەمان ئەو شتانە بڵێتەوە کە ئەم میدیایانە بڵاویان دەکەنەوە بە بێ هیچ  لێکدانەوە و وردکردنەوەیەک . بەمەش ئەو یەقینە لای خۆی پەیدا دەکات کە موتابەعەکردنی ئەم میدیایانە بەڵگەیەکە بۆ سەنگ و قورسایی ئەو و ئامادەبوونە سیاسیی و ڕووناکبیرییەکەی . 

ئا ئەمەیە  چێژوەرگرتن و خۆش ڕابواردن لە نێو پاشکۆیەتییدا.   

 

 

 

-١٢-

لە ڕابووردوودا ، ئەوە "کۆیلەکان" (چەوساوەکان ، برسییەکان ، پەراوێزخراوەکان) بوون کە شۆڕشیان بەرپا دەکرد . ئەوان تەواو بێلایەن بوون . کەچی ئەوڕۆکە ، بە زۆریی ، ئەوانە بەرپای دەکەن کە بەکرێ گیراو و پیاوکوژن . کە ئەمانەش  بە تەواوی کەسانی "پاشکۆ"ن . 

  ئایا ئەوە ئینسانە گۆڕاوە ، یان ئەوە چەمکی شۆڕشە گۆڕانی بەسەردا هاتووە ؟ 

 [[ سەرنجی وەرگێڕ : من پێموایە لێرەدا ئەدۆنیس مەبەستی لە شۆڕشگێڕانی ڕاستەقینە نییە کە بە خودی خۆیان و لە پێناوی گەڕاندنەوەی بەها مەزنەکانی ئینسانییەت بۆ کۆمەڵگەی بەشەریی ، شۆڕش بەرپادەکەن ، سا هەر شۆڕشێکی فیکریی ، کۆمەڵایەتی ، فەرهەنگیی ...هتد بێت . بەڵکو زیاتر مەبەستی ئەو تاقم و گروپانەیە کە دەبنە دەستکێشی هیزە بەرژەوەندخوازەکان و بەناوی شۆڕشەوە ، غەدر لە ئینسان و شۆڕشیش دەکەن- ج.غ ]].  

 

-١٣-

وشەکانیش دووچاری هەڵنووتان و نسکۆ دەبن و ڕێگەی خۆیان ون دەکەن .  

 

-١٤- 

کەسانێک دەناسم نازانن پیربوون چییە ، ئەگەرچی ژیانیش لە پیرییدا بەسەر دەبەن . 

ئەو کەسانە کە دەمرن ، وەک ئەوە وایە بخەون و ، لە خەونێکەوە بچن بۆ خەونێکی تر !

 

-١٥- 

ئەوەتانێ ، ئەو ، ڕوو دەکاتە ئەو پێخەفەی کە تیایدا لەدایک بوو 

بۆ ئەوەی بۆ دواجار بخەوێت . 

ئەو بەدەم سەرخستنە سەر لاپەڕەی یەکەمی 

 دەفتەری یاداشتەکانییەوە ، مرد ! 

 

-١٦-

- هەژاریی چییە ؟ 

- هەژاریی ، ئەو پارەیەیە ، لە هاتنیدا پێش ئەوەی بگاتە هەژاران 

ڕێگەکەی وێران دەبێت . 

هەر لەم پێناوەشدا ، جارێکیان وتم : 

جەستە ، هەمیشە بە هۆی شتێکەوە بەرەو ژوان دەچێت ، 

شتێ کە  ناهێڵێت هەتا ئەبەد بگاتە ژوان ! 

 

-١٧- 

 ڕۆشنایی ، ڕۆشنایی بەرهەم دێنێ ، 

هەر خۆیشی  سێبەر دەخوڵقێنێ . 

سەرەڕاش ، وامان لێدەکات ئەم پرسیارە بوروژێنین : 

ئایا ڕۆشنایی خۆی ڕووناک دەکاتەوە و؟  چۆن ؟ 

 

-١٨-

مەعریفەت ، سنووری ئەو شتانە فراوان دەکات کە دەیانزانین ، 

کەچی هاوکات سنووری ئەو شتانەش فراوان دەکات کە نایانزانین . 

 

-١٩-

لەناو هەموو ڕەنگەکاندا ،

 ڕەنگی ڕەش ، ڕەنگێکی گیرۆدەیە  بە وێنەگرتنی ئینسان ، 

کەچی ڕەنگی سوور ، گیرۆدەیی زیاترە بۆ وێنەگرتنی مێژووی ئەم ئینسانە . 

 

-٢٠-

تەنانەت خودی هەتاو خۆیشی ناتوانێ 

پێیەکانی بخاتە ناو دەیجووری گۆڕەکەت ، ئەی منداڵەکەی خۆر !  

 

 

-٢١-

گەلێ خەونم بەخێوکردن . 

هەندێکیان لێم یاخی بوون و جێیان هێشتم . 

هەندێکیشیان هەتا ئێستا تەشقەڵەم پێدەکەن . 

لە نێو ئەو هەموو خەونە ، ئەمێستاکە یەکێکیان دەدۆزمەوە .  

دەیبینم چۆن شەو فێری ئەوە دەکات 

بە ئەستێرەکانی خۆی سەرخۆش ببێت : 

شەو ئەستێرەکانی خۆی دەگوشێتە پێکێکی زمانەوە 

هەندێ شتیان تێکەڵ دەکات کە هیچ ناوێکیان لێ نانێت !  

 

 

-٢٢- 

بڵێی ڕۆژ  جووتێ  پێی نەبێت ؟ 

لەوانەیە . 

هەندێ جار باوەڕ دەکەم کە وایە  

بۆ مەبەستێک کە لە ناخی مندا نییە ،

بەڵکو " لە ناخی یەعقوبدایە " . 

کامە یەعقوب ؟ 

 

سەرنج : دەستەواژەی "بۆ مەبەستێک کە لە ناخی یەعقوبدایە" کە بە عەرەبی دەکاتە "لغایة في نفس یعقوب" و ئێرە جێی ئەوە نییە باس لەوە بکرێت سەرچاوەکەی لە چییەوە هاتووە ، ئەوە نەبێت کە کینایەتە بۆ ئەوەی کەسێک شتێک دەڵێت بێ ئەوەی مەبەست یان ئامانجی پشت وتنەکەی ئاشکرا بکات . 

وەرگێڕ – نۆڤەمبەری ٢٠١٦ - باشووری ئوسترالیا – ئەدیلاید.

(سەرچاوە : گۆشەی – مدارات – ی ئەدۆنیس – ڕۆژنامەی "الحیاة" چاپی نێودەوڵەتیی ئەلەکترۆنیی – ڕۆژی پێنجشەممە  ١٧ ی ١١ ی ٢٠١٦ ).